دكتر نبي هيكل

 

ژورنالیزم تحقیقی

شرایط برای  ژورنالیزم تحقیقی از یکسو مساعد و پر بار است و از سوی دیگر دشوار ، محدود کننده و  پر خطر. ژورنالیزم تحقیقی که  به دو دلیل عمده : تشویق  رییس جمهور و ادعا های مبارزه برای فساد مورد توجه  قرار گرفته است ممکن است به یک شغل پر درآمد مبدل گردد.

در حالیکه ژورنالیزم تحقیقی از سابقه  تاریخی طولانی( از زمان واترگیت) برخوردار است، در افغانستان توجهی چندان به آن معطوف نگردیده است و یا آنچه  گزارش تحقیقی عنوان گردیده وا قعآ یک کار تحقیقی نبوده است.  

ژورنالیزم تحقیقی عبارت از گزارشدهی تحقیقی  است که از جستجوی حقیقت و از حقیت گزارش میدهد.  این نوع گزارش با گزارش تحقیق علمی مشابهت دارد و به همین دلیل چنان نامیده میشود. هر ژورنالیست  به دانش تخصصی نیاز دارد و ژورنالیطت تحقیقی بخصوص بدون دانستن اصول تحقیق نمیتواند کار خود را به درستی انجام دهد.

شرایط پربار

 شرایط برای تهیه گزارش های تحقیق در افغانستان پر بار است زیرا رویدادهای دهه ها فساد ،  اختطاف و تجاوز، قتل و ترور، جعل و فریب  منابع سوژه های فراوانی برای ژورنالستان علاقمند به ژورنالیزم تحقیقی دارند. قضایای خشونت مانند قضیه سحرگل، قتل های ناموسی، ترور و اختطاف، فاسد سیاسی و مالی همه سوژه های گزارشهای تحقیقی اند.  این روال بدون شک به گونه های متفاوت و درجه های متفاوت ادامه خواهد داشت زیرا جامعه همواره دشواریهایی برای تحقیق دارد.

این شرایط مملو از سوژه و موضوع برای تحقیق و گزارشدهی مستلزم دانش و مهارت  ضروری، امکانات و توانایی های فردی و  سازمانی میباشد، زیرا فرد در  شرایط افغانستان ممکن است چنین گزارشی را فراهم آورد و به نحوی آن را منتشر  سازد اما پیامدهای آن با توقعات ناسازگار باشند. هدف اساسی ژورنالیزم تحقیق تنها دستیابی به حقیقت نیست، بلکه رساندن آن به عامه مردم و دستیابی به عدالت است.  پیامد بعدی آن این است که ژورنالیزم تحقیقی با انجام چنین  ماموریت به عدالت و شفافیت خدمت مینماید.

 گزارشهای تحقیقی در شرایط افغانستان ممکن است اغلب مورد شک و تردید قرار داده شوند، زیرا  شرایط پربار  نتیجه  سه دهه فقدان عدالت و حاکمیت قانون در کشور میباشد.  بدین ترتیب،  قضاوت  بر چنین گزارشات و تامین عدالت بر اساس اسناد و مدارک آن مستلزم تحقیقات بیشتر خواهد بود.

دشواریها  

 ژورنالیزم تحقیقی  در این زمینه پر بار با دشواریهایی عظیم روبرو میباشد. تعصبفکری و گروپی نخستین مرکز دشواریها  بر سر راه ژورنالیزم تحقیقی میباشد.  روابط قدرت دومین مرکز و منبع دشواریهایی خواهد بود که ژورنالیم تحقیقی و ژورنالیستان با آن روبرو خواهند بود. شرایط و اوضاع ( شرایط بحیث  امکانات و محدودیتها+ ذهنیت) مرکز سومی فشاربر ژورنالیزم در شرایط افغانستان خواهد بود.

هر سه مرکز میتوانند محدود کننده و یا تسهیل کننده عمل کنند و شناسایی آنها از نظر نگارنده برای ژورنالیستان در مجموع  عاری از سودمندی نخواهد بود.  بر هریک از آنها دقیقه ای مکث مینماییم. این مراکز را  در بحث کنونی بحیث مراکز اعمال نفوذ مینامیم، زیرا میتوانند بصورت مثبت یا منفی اعمال نفوذ نمایند.

مراکز اعمال  نفوذ

1.     تعصبفکری و گروپی: تعصبفکری عبارت است  از برتر دانستن فکر و باورمندی گروپ فکری و تفکر گروپی بر سایر باورمندیها و افکار بیرون از آن. تعصبگروپی عبارت است از برتر دانستن گروپ،  اعضای گروپ و فرهنگ گروپی بر گروپهای دیگر. ژورنالیزم تحقیقی  در  تحت تاثیر تعصبگروپی و فکری به حدود غیر محدود میگردد و در خدمت گروپ - خودی قرار میگیرد و یا با مخاصمت گروپ روبرو میگردد. قضیه کابل بانک و یا تحقیق استفاده نا جایز  از کودکان توسط برخی از کارمندان بی.بی. سی. مثالهای زنده را در این عرصه تشکیل میدهند.

2.     روابط قدرت: منظور از روابط قدرت عبارت از توانایی اعمال قدرت از راه مناسبات و شبکه بهم مرتبط است  که در  چهره های متفاوت نرم و سخت  عمل مینماید.  روابط قدرت میتواند  پروسه را در آغاز یا در هر مقطع دیگر خفه یا خنثی سازد، تهدید نماید و  مدارک را جعل یا نابود سازد و یا بر پروسه تصمصمگیری اعمال نفوذ نماید.

3.     شرایط:  شرایط را میتوان بصورت خلاصه بوسیله سه عنصر: محدودیتها، امکانات و ذهنیت تعریف کرد. وقتی  ما از مساعد بودن شرایط  صحبت مینماییم منظور ما این است که  شرایط برای انجام یک کار با وصف محدودیتها مساعد است . زمانی که  ذهنیت به سود محدودیتها باشد  امکانات  محدود یا ضعیف میگردند و زمانی که ذهنیت به سود امکانات عمل کند محدودیتها نرم و انعطاف پذیر میگردند. تحقیق ژورنالیستی میتواند بوسیله تعصب فکری و گروپی ژورنالیست،  و یا  روابط قدرت در شرایط حاکم متاثر گردد.  تعصبفکری و گروپی، محدودیتها و ذهنیت و امکانات میتوانند در شرایط رقابت  بحیث محدود کننده و تسهیل کننده کار تحقیق عمل نمایند.  از نظر نگارنده  محدودیتها و امکانات را  به چهار دسته از عوامل  محدود کننده و  تسهیل کننده میتوان  دسته بندی کرد: 1) عوامل قانونی مانند قوانین تضمین کننده حقوق دموکراتیک و قانون دسترسی به معلومات و اطلاعات.؛ 2) عوامل اجتماعی  مانند  اخلاق اجتماعی، رسوم و عنعنات، ؛3) عوامل طبیعی مانند راه های مواصلاتی، وضع جوی، آفات طبیعی و تسهیلات زیستی، تلفن و انترنیت؛  4) نورمهای فردی: باورمندیها و علاقمندیهای فردی ( تعصب فکری و گروپی). نورمهای فردی میتوانند پروسه تحقیق، بیان واقعیت، گزارشدهی و نتیجه گیری گزارش تحقیقی را متاثر گردانند.  زیرا انسان محقق  نمیتواند  از شرایطی که در آن زیسته  و آن را با گوشت و پوست احساس کرده و دارای یک جهان بینی میباشد(بطورمثال تاثیر فرهنگ) مستقلانه عمل کند. وی دانسته و یا نادانسته تحت تاثیر آن قرار دارد.  لازم است از  آنچه در علوم اجتماعی و روانشناسی بحیث شبهه- مشکل (pseudo) یاد میگردد نام برد . گاهی مشکل وجود خارجی/ واقعی ندارد  بلکه   یک پدیده ذهنی میباشد  زیرا فکر میشود که ا ین یا آن کار دشوار است زیرا .. .

بدینترتیب شرایط پربار افغانی برای ژورنالیستان تحقیقی فارغ از دشواریها و تهدید ها نخواهد بود.

لوسیندا فلیسن (Lucinda S. Fleeson) در مقدمه رساله ای زیر عنوان (ده گام گزارش تحقیق) که از سوی مرکز بین المللی برای ژورنالیستان منتشر گردیده مینویسد که بزرگترین موانع در برابر گزارشدهی عمیق و دست - اول  همواره نتیجه یک رژیم  اختناق و دکتاتوری ، و یا تهدید به  امنیت  شخصی نیست. بلکه عدم علاقمندی و ماموریت دشوار متقاعد ساختن ادیتوران است تا بر  حکایاتی سرمایه گذاری نمایند که  هم زمانگیر اند و هم نیازمند پیگیری و انرژی میباشند[1].

ژورنالیزم تحقیقی یعنی چه؟

از ژورنالیزم تحقیقی دو تعریف عام و خاص  وجود دارد. بنیامین برادلی (Benjamin C. Bradlee) "هرنوع ژورنالیزم وقتی شما بیش از چند سوال را مطرح نمایید از نظر تعریف تحقیقی میگردد [2]". 

دیوید باور تعریف رابیرت گرین را  از ژورنالیزم تحقیقی به نقل از (Janisch 1997) چنین بیان میکند:

عبارت از گزارش  محصول کار و ابتکار خود است در مورد مسایل مهمی که برخی از افراد و سازمانها میخواهند پنهان دارند. سه عنصر اساسی عبارت اند از این که تحقیق کار روزنامه نگار باشد نه گزارش تحقیقی که فرد دیگری انجام داده است؛ موضوع گزارش  برای خواننده یا بیننده دارای اهمیت باشد؛ و  دیگران تلاش داشته باشند  این موضوعات را از نظر عام پنهان دارند( همان اثر، ص 4).

عنوان ژورنالیزم تحقیق خود بیانگر تعریف آن است و نیازی برای بحث بیشتر دیده نمیشود. اما سودمند است تا آن را از سایر ژانرها تمیز نمیاییم.

مشخصات ژورنالیزم تحقیقی

ژورنالیزم تحقیقی  بوسیله ی تعدادی از مشخصات از  سایر ژانرها متمایز میگردد. این مشخصات  عبارت اند از:

·        تحریک آمیز بودن: گزارشدهی عنعنوی به رویدادها و اجندای " سازندگان خبر" واکنش نشان میدهد. " گزارشدهی تحقیقی به دنبال   داستان هایی میرود که خود خبر را میسازند".

·        افشاکننده نا بسامانی: هدف  نخستی و اساسی گزارش تحقیقی ریشه یابی فساد ، استفاده نادرست، هدر کردن منابع عامه و یا به مخاطره افگندن / تهدید رفاه عامه میباشد.  به آنسوی روکش حکومتی و  شرکتها نفوذ میکند و  شفافیت نهاد های نیرومند را موجب میگردد.

·        احساس مسوولیت/جوابگویی: ژورنالیزم تحقیقی از راه تعیین مسوول ناکارگی/  کار نادرست و شناسایی آنانی- که  سیستم را میتوانند اصلاح نمایند - مقامات مسوول را به جوابگویی اعمال شان  وامیدارد.

·        ننتیجه گرایی: ژورنالیزم تحقیقی از راه قراردان مشکلات در انظار و توجه عامه ، افکار عامه را بیدار میسازد و موجب اصلاحات میگردد. ژورنالیزم تحقیقی هدف تغییر را دنبال میکند.

·        زمانگیر بودن: ژورنالیزم تحقیقی زمانگیر است و کار  تشدیدی مییخواهد.

·        عمق و پهنا دارد: برخلاف گزارشدهی عنعنوی، پروژه های تحقیقی  مستلزم منابع و مدارک متعدد  میباشند تا بتوانند قناعتبخش باشند.

·        موعد معیین: داستان ها/ گزارشها ی تحقیقی زمانی صورت میگیرند که ختم میشوند، و  موعد -زمانی معیین ندارند.

·        چوکاتبندی/ فرمولبندی مجدد: گاهی گزارش تحقیقی به این معنا است که فاکتهای  شناخته شده به شیوه ی دیگری بهم ارتباط داده میشوند و  معلومات جدید را موجب میگردند[3].

گامهایی را که یک ژورنالیست تحقیقی باید  در کل دنبال نماید در ذیل بر میشماریم.

ده گام ژورنالیزم تحقیق

1.     تعریف گزارش تحقیقی را وسعت دهید: بیان دارید سیستمها چگونه فعالیت میکنند یا نمیکنند؛ به دنبال دشواریهای سیستماتیک باشید.  یا  رویدادهای پیچیده را  باز آفرینی نمایید.

2.     برای گزارش خود یک پایه یا حمایت نهادی ایجاد نمایید: یک حکایت کوچک و حد اقل را انکشاف دهید، یک سیستم مورد اعتماد و باور را بوجود آورید. زیرا به حمایت و تشویق ادیتور و  چاپ کنندگان نیاز وجود دارد زیرا اینها تصمیم نهایی را در مود نشر یا عدم نشر آن گزارش اتخاذ مینمایند.

3.     منابع را  ایجاد و حفط نمایید: منابع علنی و غیر علنی (off the record, On the record). با افراد مختلف  که دارای معلومات اند روابط برقرار نمایید.  به اصول نقل منابع معلومات و نقل قول توجه کنید.

4.     در مورد موضوع خود را مطلع سازید: به اخبار و انترنیت مراجعه نمایید.  در واقع شما باید در آن موضع به یک متخصص مبدل شوید.

5.      اسناد را جستجو نمایید: اسناد ممکن است بیشتر از آنچه شما فکر میکنید وجود داشته باشند.

6.     از دفتر بیرون شوید و  به مشاهدات بپردازید: داستان خود را زنده سازید. بیاموزید تا یک مشاهد /ناظر باشید و همه ی حواس پنجگانه را به کار اندازید.

7.     ارزیابی، ارزیابی، ارزیابی: یک داستان کوچک بسازید تا وقت  ضرورت به آن مراجعه نمایید. پروژه مورد نظر شما ممکن است خیلی بزرگ و طولانی باشد و در چنین موارد بهتر است در هر مقطع به ارزیابی بپردازید.

8.     توضیح و تایید: مصاحبه رویاروی. یافته های گزارش تحقیقی  اغلب خوشایند نیستند و   گزارشدهنده نیاز دارد تا افراد را متقاعد سازد تا در برابر  آن یافته ها واکنش  نشان دهند.

9.     تهیه داستان بزرگ: مواد فراهم آورده را نظم بخشید.  بهترین راه این است که داستان طولانی و پیچیده را به مطالعات موضوعی () تقسیم نمایید.

10.                                        هم به  وظایف روزانه خود برسید و هم به ژورنالیزم  تحقیقی وقت تخصیص دهید( لوسیندافلیبسن).

ژورنالیزم تحقیقاتی در شرایط کنونی که دسترسی به اطلاعات و نشر آنها عام گردیده  با یک مبارزه طلبی مهم روبرو میباشد.   از داوید  وینر (David Winer) یکی از  استادان  ژورنالیزم پوهنتون نیو یارک نقل گردیده که ابراز داشته ژورنالیزم تحقیقی  از "مد روز" می افتد زیرا هریکی میتواند ریکوردها، گزارش و اخبار را بدست آورد و  گزارش خود را  منتشر سازد[4].

تجارب افغانستان  که حکومت آن در سالهای متواتر و پی هم به فساد  شهرت  داشته است و  رسانه ها  تلاشهایی را در  رابطه با گزارشدهی تحقیقی انجام داده اند؛  بخصوص فعالیتهای تیمهای انتخاباتی و رسانه ها در   حدود  شش ماه   رقابتهای انتخاباتی گونه های مختلف و دشواریهای  ژورنالیزم تحقیقی را از یکسو و  استفاده از رسانه های جمعی جدید را به خوبی منعکس ساخته اند. با در نظر داشت  باروری شرایط برای  ژورنالیزم تحقیقی از نظر سوژه های تحقیق و علاقمندی  حلقات ذیعلاقه این احتمال قوت دارد که این تمایلات به موجی از عدالتخواهی و شاید هم انتقام گیری منتهی گردد. ژور نالیزم تحقیقی در هر حالت باید  راه رفتن را در این میدان سوارکاران ماهر بیاموزد و ممکن است به در آینده یکی از مصروفیتهای پر درآمد مبدل گردد.

پایان

 

---

بالا
 
بازگشت