تهیه وترتیب از:
عبدالشکور حکم
یعقوب لیث صفار
درتاریخ سیستان صفحۀ 271 وارد است: که دراین ایام رسولی ازآن خلیفۀ بغدادبه سیستان آمد، اورابه سرای ازهرفرودآوردند، رسول، ازهرراپرسید که توامیرراکه باشی؟ ازهرگفت: من ستوربان اویم، رسول بدان خشم گرفت، چونبخوان خواندش، رسول ازهررادیدبایعقوب برخوان نشسته، رسول زمانی ببود،پس به یعقوب گفت: من به خشم بودم: اکنون به تعجب بماندم، یعقوب گفت چرا؟
یعقوب لیث صفار (*)
رسول گفت: مرا بسرای ستوران خویش فرود آوردی واکنون ستوربانت رابرخوان توهمی بینم ! یعقوب دانست که آن ازهر است، هیچ نگفت، تا خوان برگرفتند، وفرمود تاگاوان بیاوردندوکارزاری اندرافگندند، بسرای قصراندر!
چون گاوان سرمحکم بیکدیگرفشردند، یعقوب ازهرراگفت: برخیزوگاوان را بازکن؟ ازهر برخواست، به یک دست سریک گاو وبه دیگردست سردیگرگاوهردورابرداشت، ازیکدیگرجدا کردپس یعفوب گفت زخمی کن ، ازهریک گاورا دورانداخت، چنانکه برپهلو بیفتاد، شمشیر برکشیدوگاودیگررا شمشیری زدوبدونیم کرد.
رسول به تعجب بماند؟ سپس یعقوب گفت : اگرستوربانت بدین مردی که توبینی ،حرمت بزرگست وناچاربرخوان نشانمش که چنین مردبکارآید، وآنکه ترااندرسرای اوفرودآوردم که باارزش بود، اما اوپسرعم منست ومردخردمند است، نه ستوربان، پس رسول بدان شاد شد، ویعقوب را خدمت کرد. یعقوب ازتصرف گرگان، فارس واهوازبگرفت وقصدبغدادکرد، وازروی سیاست دفع الوقت به معتمدبالله خلیفۀعباسی احترام گذاشت، خلیفه برادرش مؤفق بالله رابه عنوان سفیرمخصوص بخدمت یعقوب لیث فرستاد وفرمان مناطق فتح شده رایافت، پس بر بلاددیگرنیزدست یافت ، آنگاه طبرستان وبعدآخوزستان را فتح کرد
وحکومت اعراب برایران براوگران می آمدوهمیشه ازالعدام ابوسلمه وزیرسفاح وابومسلم خراسانی وانهدام خانوادۀ برمکی توسط رشیدوسهل سرخسی یادمیکردکه به غدر عباسیان کشته شده بودندمثل زری، احکام وامرای درباربغدادراوقعی نمی نهاد وهمۀ تلاش اوسست کردن بنیان خلافت عباسی ودراین راه حتی ازهمکاری باخوارج نیز که علیه عباسیان وخلفا قیام کرده بودندخودداری نداشت ، چون خودسپاهی بودبسیاری از خوارج وغیرعرب رادرسپاه خود پذیرفته بود، وی شخصی درون داربودی ورازخودبکسی افشانکردی وآنجه دردل داشتی برزبان نیاوردی، به ندرت تبسمی برلبان اوبودی مگردرایام نبرد.
درتواریخ آمده است: چون یعقوب بربیشتر ایران وخراسان استیلا یافت ومخالفان رابرانداخت محمد بن وصیف سکزی دبیررسائل او که ادب نیکو میدانست ، دروصف یعقوب گفت :
ای امیرکه امیران جهان خاصه وعام بنده وچاکرومولا وسگانندو غلام
ازلی خطی درلوح که ملکی بدهی به ابی یوسف یعقوب بن لیث هما م
بلتام آمدزنبیل دلت خورد به لنگ لتره شد شکر زنبیل وهبا گشت کنام
لمن الملک بخواندی توامیرابه یقین باقلیل الفیه وکت ذاد ازآن لشکرکا م
عمرعمارتوراخواست وزوگشت بری تیغ توکرد میانجی به میان دود دام
عمراو به توآمدکه تو چون نوح بزی درآکارتن اوسراوباب طعام (4)
یعقوب پادشاهی بودباصیانت رای وتدبیرمعروف وبا کمال سیاست وغایت سخاوت موصوف ، به مقتضای رای خودمهمات ملک بفیصل میرسانید، از عبادت خدای غافل نبودی ونماز بجاآوردی وبه عدالت نشستی ودادمظلوم ازظالم گرفتی، مساجدومحل های خیریه بناکردی تمیلات به مذهب تشیع داشتی، سیدنورالله شوشتری در مجالس المومنین آورده است: ( که یوسف نام دربارۀ عثمان بن عفان ناسزاگفت ، یعقوب بخیال اینکه مقصود ازعثمان بن عفان یکی از نجبای سیبستان است، امرکردوی را مجازات کنند ، ولی همینکه به یعقوب گفتند که آن شخص حضرت عثمان خلیفۀ سوم اسلام را گفته ، یعقوب فورآ حکم خویش را فسح کرده گفت که من کاری به اصحاب ندارم) .
یعقوب بصورت کل ازتسلط اعراب به ایران بدبردی، گرچه مسلمان بودبه خلفای عباسی عقیده نداشت ومیگفت حکومات آنها برغدراستواراست، یعقوب درمقابل تسلط عرب وزبان عرب ایستاد، نفوذسیاسی وادبی عرب را نپزیرفت وبه دربار بغدادقصیدیی فرستادکه درآن به عرب چنین خطاب کرده بود:
فعودوالی ارفکم بالحجاز لاکل اضاب ورعی العلم
یعنی: ای اعراب! به سرزمین خودحجازبرگردیدودرآنجاسوسماربخوریدوگوسفندان بچرانید، ودرتحت چنین تمایل شدید ملیت خواهی است که دردرباریعقوب زبان وشعر دری انکشاف بیشتر یافت .
یعقوب درشهر ( گندی شاپور ) مقیم بودودرهمین شهر بودکه موفق برادرخلیفۀ بغدادونمایندۀ خاص وی بحضوریعقوب رسیدوازوی دعوت کردتابغدادرودوباخلیفه بمذاکره بپردازد، ولی یعقوب به فرستادۀ وی گفت: (... باو بگوئید برودی دربغدادآنطوریکه من اراده کرده ام با خلیفه ملاقات خواهم کرد) وسپس باسپاه پیروزونیرومند خویش بجانب بغداد حرکت کرد.
خلیفه (معتمدبالله) نیزبتوصیۀ برادرش که مردمحیل وسیاستمداربودونیزدرفنون جنگی بصیرت داشت ، یعقوب را تکفیر کردولعنت فرستادتا به این ترتیب مسلمانان سپاه یعقوب را ازاطرافش دورسازد، ولی چون این تدبیربی اثرماندخلیفه به سرعت سپاهی ترتیب وبجنگ یعقوب فرستاد.
مینویسند که خلیفۀ بغدادبعنوان آخرین تیرکش به یعقوب پیامفرستادکه حاضراست امارت خراسان، وطبرستان وگرگان وری وفارس، اصفهان رارسمآبه یعقوب واگذارد ، با این شرط که ویدست ازحمله بربغدادبردارد وبه سیستان بازگردد، یعقوب این بخشش خلیفه راردکرده گفت : بخشش وبرگردانیدن استانهای خودما به خودما ومن این کاررادخالت اعراب درکارایران میدانم، خلیفه باید بداندکه وی خلیفۀ اعراب است نه پادشاه ایران!
جنگ خلیفه ویعقوب دردیرالعاقول اتفاق افتاد، قبل ازجنگ موفق برادرخلیفه که سرداری سپاه خلیفه را بعهده داشت با مصارف مبالغ هنگفتی پول مؤفق شد که بعضی ازسران سپاه یعقوب را که مسلمان متعصبی بودند فریب داده واز آنها قول گرفته که هنگام جنگ از پشتیبانی وحمایت یعقوب دست بردارند وباوصف این، مرحلۀ اول جنگ به سبب پشت کار ومردانگی وجلادت یعقوب ویارانش که نهایت وفاداری وازخود گذری را بخرچ داده بودند با پیروزی یعقوب پایان یافت وخلیفه سپاهیانش فراربرقرارترجع دادند.
مرحلۀ بعدی جنگ نیز بازهم یعقوب پیروزبودبااین ترتیب که ابتدا (میسره) سپاه یعقوب بر(مینمه) سپاه خلیفه عباسی تاخت وآنرا منهدم ساخت ولی ( موفق ) که اورا ( عمرعاص ) ثانی لقبداده بودند، برای تحریک حسن مذهبی وجلادت سپاهیان خود، سرخویش برهنه ساخت ودرحالیکه فریادمیکشید من (غلام هاشمی) هستم وپیشاپیش سپاهیان به قوای یعقوب حمله بردوسپاهیان نیز تشجیع شده بودندبااوتأشی کردند وازطرف دیگرجمعی ازمسلمانان متعصب اردوی یعقوب نیز که جنگ با ( غلام هاشمی ) رامکرومیدانستند به لشکر ( موفق) پیوستند وبااین ترتیب (موفق) توانست که از شکست کامل خودجلوگیری کند، وقتی کاربااین مرحله رسید وخلیفه وبر ادرش دانستندکه با جنگ وپیکار حریف یعقوب شده نمیتوانند،آنگاه مسیردجله را عوض کردند وآب آن رودخانه را بسوی لشرگاه یعقوب روان کردند.جمع بسیاری ازسپاهیان یعقوب دراین ماجرا غرق شدند.
لاجرم یعقوب شکست خورده به گندشاپور بازگشت وبه جمع آوری سپاه برای جنگ مجدد با خلیفه پرداخت ، وقتی خلیفه دریافت که یعقوب درگندشاپور به جمع آوری سپاه پرداخته است وعزم جنگ مجدد رادارد ، رسولی با نامهۀ شرین وعبارات موزون برای اوفرستادووعده های نیکوداد تامگر یعقوب راازقصدش بازدارد.
رسول خلیفه وقتیکه به حضور امیرسیستان رسید که اودر بستر بیماری قلنج گرفتار بودوشمشیردرپهلوداشت. ووقتی قاصدپیام خودرا بگذارد، یعقوب به شمشیر اشاره کردورسول خلیفه را گفت (...به اوبگو من عیارم واین پادشاهی وگنج ومال ازراه مردی به دست آورده ام. ازپای ننیشینم تا سرتو به هدیه نفرستم وخانوادۀ ترا ویران نکنم، مردانراقول وعمل یکی باشد، رسول خلیفه برگشت وپیغام یعقوب به خلیفه باز گفت.
بیماری یعقوب همچنان روزبه روز کسب شدت وحدت اختیارکرد، عیاران بگرداودرخدمت بودند، اطبأ درعلاج اوسعی وکوشش فراوان کردند، بهبودی حاصل نشد، هرچنداطبأ توسعه کردند که یگانه راه علاج بیماری قلنج حقنه است، نپذیرفت وگفت: مرگ برمن آسانترازحقنه است ناگزیر موصوف دراثرهمان مریضی درگند شاپور جان به جان آفرین سپرد وکان ذالک فی 14 شوال 265 هجری قمری ،چون یعقوب را بخاک سپردند، برلوح مزارش این ابیات نوشتند : بگرفم آن خراسان باملک پارس یکسان ملک عراق ازمن یکسرنبودرسته
پـدرود بـاد گـیـتـی بـا نـوبـهـاران یعقوب لـیث گوئی دروی نبود نشسته
آرام گاه یعقوب لیث صفار
پس از درگذشت یعقوب لیث عیاران ولشکریان بنابر وصیتش عمرلیث برادرش را به امارت برگزیدند.
حـاشــیه :
(1) : صاحب این شعرنیکو حنظله بادغیسی است که ازشعرای قبل ازتسلط اعراب برخراسان بودبرخی صاحب این شعررا معاصر جشمان پدرسامان دانند (جرسامانیان) صاحب تاریخ گزیده صفحۀ 376 مینگارد اجداد سامان پیش ازاسلام حکام ماورانهر بودندوبعد از اسلام صاحب لشکر، پدرسامان را روزگار مخالف شد ، به ساربانی افتاد ، گوهر بزرگ سامان به ساربانی درنمی آورد، روزی درهنگامۀ این ابیات شنید .
مـهتری گـربـکام شـیـر دراست شـوخطـرکـن زکـام شـیر بجوی
یـابـزرگـی ونـازونعـمت وجـا یـامـردانـت مـرگ رویـاروی
ازاین ابیات رجویت وی درحرکت آمد، به عیاری پرداخت وبعدازاندک زمانی برشهر، اشناس، مستولی گشت ، پسرش اسدبن سامان رادرعهدمامون خلیفه حرمتی پیداشد، وسیع بدیشان محول گشت دروصف قدامت اولین شعردری را به بهرام گور 421/ 439 م رسانند، چنانچی درمورد تذکره نوسیان آورده اند روزی بهرام پس از پاه درآوردن ببری این فخریه دروصف خویش گفت: ( منم آن ببردمان ومنم آن شیر یله ) : ویرا معشوقۀ بود « دلارام » نام نکته دان وهرسخنی را که از بهرام واقع شدی ، دلارام مناسب آن جواب گفتی ، ودلارام به مناسبت این فخریه گفت: ( نام بهرام ترا وپدرت گرد یله ) : پادشاه راطرزاین کلام به مزاق پسند آمدو به حکمااین سخن عرضه تادرنظم فانونی پیدا کردند، بنآشعردری ازیک بیت آغاز تابوبیت وچهار بیت وزیاده ازآن پیداگشت ، بعضی تذکره نویسان اولین شعردری پارسی را به عصر « خسروظرویز» 590/616 م رسانند، آورده اند خسروپرویز رانوازندۀ بود « باربد» نام که درفن نوازندگی ونثر مسجع وشعردست رسی داشت وهر قصه ویامطالب که به پادشاه رسانیده نتوانستی به باربد رجوع کردی وباریدآنرا به شعر درپردۀ موسیقی بشاه رسانیدی ، گویند پرویز اسپی داشت موسوم به « شبدیز» که ازسائیر اسپان دیگر قشنگتر بودوبه اندازۀ آنرا شاه دوست داشت که قسم یادکرده بود که هرکه خبرمرگ اورا بیاورد زنده نخواهد ماند، (2) قضاراوقتی شبدیز مرد، مهتربه باربد روی آورد که قصه به شاه برساند، چون خبر مرگ شبدیز درلحن موسیقی غزل به شاه رسانید، شاه گفت: ( وای برتو شبدیز مرده است) ؟ باربد گفت: ( شاه است که این سخن میگوید) وبدینطریق قسم شاه برطرف شد، وبعدآشاه تجویز کردکه تابدین طریق کلام موزون بوجودآمد، پس کلام موزون ومراحل آغازین خودرا پیمودوبعدآشعررونق گرفت ، دیگری آورده اینکه برزبان عربی وفارسای شعر گفتی ؟
امامسلم است که زبان دری یکی اززبانهای کهن بوده دردوهزارسال پیش هم درماورانهروخراسان رائیج بوده وزبان اهل بلخ بخارا بوده ومنشۀ تخاری دارد ، ودرتخارستان تاریخی زبان تکلم وتحریروادب درباربود، وقبل ازورود اعراب به این سرزمین رائیج بود، اگرچنین پیشینه وتوانائی نمیداشت ، چگونه میتوانست به مرحلۀ بلاغت وفصاحت دردوران سامانیان برسد وآثارباارزش مانند ، دیوان رودکی، شاهنامۀ فردوسی ودیگرآفرینش های هنری خلق کند، وجودزبان دری پیش از اسلام ثابت است، این زبان دزخراسان زاده وپرورش شده وبعدآ به ایران ودیگر نقاط انتشار یافت .
اماواقیعت این است که شعردری پارسی ازیک بیت آغاز گشت ، بطورمثال ابوحفص سغدی آورده:
آهوی کوی دردشت چگونه دودا یارندارد بی یارچگونه بود دا
ویا حنظلۀ بادغیسی :
یارم سپند گرچه باآتش همی فگند ازبهر چشم تانرسد مروراگزند
اورا سپند ومجمرنایدهمی بکار باروی همچو آتش وباخال چون سپند
صاحب لباب الباب صفحه 21 نوشته: هنگامیکه خلیفه مامون باشکو تمام به مرو مرکزخراسان واردگشت ابولعباس مروزی درقصیدۀ که اولین مظهر شعرملی است، اوراپذیره آمد، مامون چون بزبان پارسی دری آشنا بود، ویرا هزار دینار صله داد(1) که چندبیت ازآن قصیده اینست :
ای رسانیده بدولت فرق خودتافرقدین گسترانیده بجودوفضل درعالـم بدیـن
مرخلاف را تو شایستۀ چومردم دیده را دین یزدان راتو بایسته چورخ راهردوعین
ودراثنای این قصیده آورده :
کس بدین منوال پیش از من چنین شعری بگغت مرزبان پارسی راهست تااین نوع بین
لیک زان گفتم پیش از من مدحت راتاین لغت گیردازمدح وثنای حضرت توزیب زین
1) : مادرمامون ازنجبای بادغیس ومراجیل نامداشت، ومامون زبان دری راازمادرخراسانی اش فراگرفته بود.
2)مادر مامون مراجیل دختر استادسیس ازبادغیس ( آفرینش وتاریخ ) تالیف مظهربن طاهر مقدسی ص 974، تاریخ گذیده ص 312 ، تاریخ گردیزی ص 276/277 ،طبقات ناصری ص 113 .
(3): مسلم است که نقطۀ آغازادبیات غنی وپرمایۀ پارسی دری، ادبیات مردمی واشعارهجاهی بوده ووجودقدیمترین شعرپارسی دری به شکل هجایی برهان قوی است. برای اثبات این مدعا، چنانچه تاریخ سیستان پارچۀ منظومی را کهسروده معد(کرکویه) سیستان بودومتعلق به زمانه های پیش از اسلام است وقدیم ترین شعرزبان دری پارسی بشمارمیرودوثبت نموده که بدین مظمون میباشد :
فرحت باداروش خنیده گرشاسب هوش
همی برست ازجوش نوش من می نوش
دوسـت بداکـوش به آفرین نهاده گوش
همیشه نیکی کوش دی گذشته ودوش
شـاهاخـدایـگانا به آفـرین شاهـی
(4) حاشیه :
1)عیاردرلغت بمعنی جوانمرد، هوشیار، شجاع، میهن پرست، باناموس راگویندکه ازمیان عامۀ مردم برخواسته باشند،عیاران دستۀمردم آزاده ووارستۀ دلیری بودند، شبیه به احزاب اجتماعی امروزی که ایشانرا جوانمردان وفتیان گویند واکنون کاکه نامند، عیاران درمواقع حملات خارجیان بکشور به عملیات پارتیزانی میپرداختندوخدماتی فراوان بکشورخودنمودند، ودست استعمار را ازکشورخود کوتاه نمودند ( مانند جنگ اول ودوم افغان وانگلیس )
2) :شهرزرنج مرکزسیستان را چندین درواره بود، اما« دروازۀ آکار »و «دروازۀ باب طعام » مرکزتجمع زیادمردان عصروعیاران بود. درتاریخ آمده است زمانیکه یعقوب لیث « عمار خارجی »رادرسال 254 بشکست وگردن زد آنگاه فرمان دادکه سراورا درباب« طعام» وبدنش رادرباب« آکار»بیاویزند. ودراین مورد محمد بن صیف سکزی صاحب دیوان یعقوب آورده :
عـمراوبتودادند که توچون نوح بزی درآکار تن اوسـراوباب طعام
محمدبن مخلا دروصف یعقوب لیث آورده:
جزتونزادحواوآدم نکشت شیرنهادی بدل وبرمنشت
معجزپیغمبر مکی تویی بکنش وبمنش وبگویشت
فخرکندعمارروزی بزرگ گوید آنم من که یعقوب کشت
3): یعقوب لیث صفار راپسری بودبنام « یوسف» که درزمان حیات پدر رحلت کرد.
4): زمانیکه خراسانیان جهت اعادۀ استقلال خویش برامدند ، درقدم نخست سعی دربراندازی دولت اموی شدند وبدین امید بودندتایکی از اولادۀ حضرت علی رابه خلافت بردارند وآنگاه به استقلال کشور خویش نایل آیند، عباسیان چون درمیان مردم پیروان چندانی نداشتند، دست به خدعۀ سیاسی زدند وشعار بنی هاشم را جهت اغفال مردم ومخصوصآ خراسانیان بلند کردند که جد هردو خاندان میشد، یعنی ( خاندان علی وعباس ) تاازاین راه دربین مردم کسب شهرت نمایند واریکۀ قدرت تکیه زنند ، خراسانیان براین گمان بودند که خلافت حق اولادعلی است وبایدبه اولاد علی برسد، زمانیکه ابوالعباس سفاح نام خودرا در خطبه کرد ، آنگاه خراسانیان دانستند که فریب خورده اند، زیرا ایشان این قربانی را جهت بقدرت نشاندن آلعباس نداده بودند، پس ناگزیر دست دربراندازی دولت غاصب عباسی ردند وقربانی های فراوان را متقبل شدند، وخاندان عباسی برای بقای حکومت خویش از هیچگونه عمل ناجائز خوداری نکردند، بطور مثال دربراندازی دولت طاهر از آل ایث سودبردند، خمچنان توسط آل سامان آل لیث را برانداختند، آنگاه آل سامان راتوسط آل ناصربرداشتند، آلشنسب را علیۀ آل ناصرتشویق کردند وبازهم آل شنسب راتوسط خوارزمشاهان برداشتند، وخوارزمشاهان راتوسط چنگیزیان بابودکردند، وراه چنگیزیان را به کشورهای اسلامی گشودند.
(5) : ابوسلیک گورگانی شاعر ومداح عمر لیث بود، ازاشعارش جزآنچه درلغت نامه ها ضبطگردیده چیزی باقی نمانده ، ازاوست:
خـون خـودراگـربـریـزی بـرزمـیـن بـه کـه آب روی ریـزی بـرکـنـار
بـت پـرسـتـیـدن بـه مـردم پـرسـسـت پـنـدگـرد کـار بــنـدو گــوش دار
منابع ومـأخـذ :
تاریخ کامل ایران
طبقات ناصری
تاریخ مختصر افغانستان
افغانستان درمسیر تاریخ
سلسله های اسلامی
جامع الحکایات
تاریخ ادبیات افغانستان
تاریخ گردیزی
تاریخ سیستان
تاریخ گردیزی
آداب الحرب والشجاعه
حبیب السیرجزسوم از مجلددوم
مجمل فصیحی
تاریخ گردیزی
فرهنگ عمید
لباب الباب
مجمع التواریخ والثصص
آفرینش وتاریخ
تاریخ گزیده
*) : تصویر یعقوب لیث صفار ، برگرفته از وبلاک ( دانشنامۀ آریانا) به مدیریت جناب مهدیزادۀ کابلی
+++++++++++++++++++++++++
کوتاه سخنی ازیعقوب لیث امیرعیار (247/ 265) ودرخلال آن حکایاتی از جامع الحکایات ودیگرمنابع
مهتری گربکام شیردراست شوخطرکن زکام شیر بجوی
وجاه وعزت وناز یاچومردانت مرگ رویا روی یابزرگی
یعقوب بن لیث بن معدل دریک خانوادۀ اصیل سیستانی تاجیک تباردیده بجهان گشود،مؤرخین سلسلۀ نسبش رابه اردوشیرپادشاه ساسانی میرسانند، برخی تولدویرا درحدود 215 هـ ق درقریۀ ( سپار)که بعدآشکل (صفار) بخودگرفت وازتوابع زرنج دانند.
درجوامع الحکایات آمده است :(چون یعقوب لیث حدصبابه حدبلوغ رسید، پیری که نزدیکتراقارباوبود ، اورا گفت که خاطرمن بحال توملتفت است ، دست پیمانی راست کن تاکسی رابهرتوبخواهم، یعقوب گفت آنراکه من میخواهم دست پیمان راست کرده ام پیرگفت دست پیمان تو چیست ؟ یعقوب شمشیر ازنیام بیرون آوردوگفت: ای پدر ملک شرق وغرب به این خطبه خواهم کرد، ومرا دست پیمانی به از این نیست.
بابخت نیک هیچ کسی را ستیز نیست قهرعروس ملک بجز تیغ تیز نیست
پیر گفت اکنون آسوده شدم ، شعر
آفرین خدای باد برپدری که ازاوماند این چنین پسری
زمانیکه پدرش چهره در نقاب خاک کشید ، وی بابرادرانش به شهر زرنج آمد ودر محلۀ مسگران مسکن گزین گردیئ.
بنابربرخی روایات پیشۀ دهقانی داشت وبنا برپارۀ روایات پیشۀ آهنگری یا مسگری داشت وبعد به دستۀ عیاران پیوست، درجوامع الحکایات آمده:(یعقوب لیث دراوایل حال بهعیاری ورهداری برون آمد(2) وجوانان عیارپیشه به وی جمع شدند، اورا همتی عالی بود. حق گرفتن به جهت حاجت گرفتن ودرآن انصاف نگاه داشتی، در زین الاخبار آمده است سبب رشد اوآن بود : که بدانچه یافتی وداشتی جوان مردبودی، وبامردمان خوردی ونیز با آن هوشیار بودومردانه، همه قریبان اورا حرمت داشتی، وبهرشغلی که بیفتادی میان هم شغلان خویش پیشرو اوبودی ، پس سرهنگی یافت وخیل یافت، سخت جوانمرد ودلیربودی وازخطرنهراسیدی ودرصف مقدم سپاه جنگیدی ، صاحب آداب حربیه واشجاعه آورده : ( یعقوب لیث به نفس خود جنگ کردی ). صاحب جوامع الحکایات حکایت ازاودارد بدین سیاق : که درسیستان مردی بودکه اورا پسر « فرقد» خواندی، مردمتمول وبانعمت وثروت بسیاربود، ودرخانۀ گشاده داشت ودست بازل، یعقوب خواست که وی را تجربه نماید که آنچه میکند نتیجۀپردلی است یا تظاهر، یعقوب بعد ازتفحص دریافت گه خزینه ودفینۀ او درکجاست ، شبی که ماه کاسته بودوهواعظیم تاریک ،پس نقبی زدی وبه گنجینۀ او رسیدی وصندوقها را سربگشاد ورختهارا پریشان کردی وهیچ چیزی نبرد، ورقعۀ بنوشت که ما آمدیم ودرخانه تورفتیم وبه حکم آنکه تومردی جوانمردی از مال تو هیچ نبردیم ، ومارا پنج هزار درهم حاجت است ، باید که پنج هزار درم در کیسه کنی ودرفلان موضع بری ودرزیر ریگ پنهان کنی وبخدای بسپاری ، واگرآنجه کفتم نکنی ،بعد ازآن خویشتن را نگاه داری.
پس آن رقعه رابرسرطبله بنهاد وبیرون آمد ، واندیشهکردکه چون اوبرودکسی دیگر ازراه سمچ به خانۀ اودرآید وچیزی ببرد ،سپس آوازدهد که ای همسایگان خانۀ پسرفرقد را دزدان نقب کرده کرده اند، همسایگان بیرون آمدند واوبرفت.
پسرفقد چون آگاه شد به خرینۀ خود درآمد صندوقهارا دید متغیر شده، اما هیچ ضایع نشده ، آن رقعه بدید وبخواندوگفت منت پزیرم آنچه خواسته اند بدهم ،پس فردا پنجهزار درهم صره وبدان ریگستان برد ودر زیر ریگ دفن کرد،وراه خانه درپیش گرفت ، یعقوب برفت وآن سیم برداشت ویاران را از آن حال حکایت کرد، وآن سیم را با ایشان خرچ کرد، وجمله به تقدم او او عتراف نمودند ومردیوسروریاورا مسلم داشتند.
عروس ملک کسی تنگدربغل گیرد که بوسه برلب شمشیرآبدارزند
درتاریخ آمده است که یعقوب گاهی راه بزد ومال بگرفت وبرفیقا صرف کردی وبرمستمندان نفقه کردی،چون طبع بلند داشتی وحرمت یاران نگاه داشتی،بااین سبب دوستان فدا کارزیادی یافتی،وبعدآبه کمک برادران وعدۀاز جوانان رزمجو وآزاده ودلاور سیستانی را بدورش جمع کردوکارش بالا گرفت
وپیروانش زیاد گشت.
درحبیب السیر وارد است که( یعقوب لیث شبی نقبی به خزینۀ درهم بن نصر بزد،زروجواهر بیشمار واقشمه وامتعه بسیاردرهم بسته بوقت بیرون آمدن پایش به چیزی خوردویعقوب لیث آنر صاف وشفاف یافته گوهری پنداشت وبرداشته جهت امتحان زبان برآن زد ، آن نمک نیشاپوری بود، آنگاه اورا غایت حق نمک براخذ اموال غالب آمده وآنچه درهم بسته بود ،گذاشته به منزل خود شتافت علی الصباح خزانه چی متحیر گردیدونزددرهم رفته اورا از صورت واقعه مطلع گردانید، درهم فرمود تا در شهر منادی کردند که هر کس که این حرکت کرده است از ملک ایمن است ،باید که بملازمت شتابد تا مورد لطایف اختصاص یابد ،چون یعقوب لیث منادی درهم بشنید،به نزد درهم رفت، درهم ازوی سبب نابردن اموال خزانه را سوال نمود.
یعقوب لیث جواب داد که حق نمک مرا از تصرف درآن جهات مانع آمدواین ملاحظه مستحسن افتاد، درهم اورادرسلک یساولان خاصه منتظم گردانید وروزبه روز دررتبتش افزود،پس ازمرگ درهم زمام قدرت بقبضۀ اقتدار خویش درآوردوزرنج به شمشیر بگرفت .شعر:
آنکه برکند بیک پورش درقلعۀ تاق
آنکه بکشاد به شمشیردر ارگ زرنج
صاحب طبقات ناصری آورده است: که یعقوب وبرادران وتبع وموالی اودرهرهفته یک روز درموضع « درطعام » آمدندی وبه لعب وتماشا مشغول بودندی چنانکه چنانکه معهمورجوانان باشد، همه باهم امیرووزیرمساختند، روزی برقرار معمول بیرون آمده بودند، یعقوب بلعب وبازی امیرشده بودوبرهرکس ازموالی واقرباوبرادرانخود، اسمی از ارکان دولت وملک نهاد، ناگهان امیرسجستان ، صالح بن نصرازشکاربازگشته بود با شواری چند ، نگاه کردبرآن جماعتی دید،یکی راازخدم فرمود: که تفعص آن بکن که چیست؟
آن فرستاده چون برسرآن جماعت رسید، آن حال مشاهده کرده متحیرشد،جماعت جوانان استقبال کردند واورا به جبرپیاده کردند، که ملک را پیاده باید خدمت کرد. آن فرستاده به ضرورت خدمت کرد وباز گشت وحکایت حال باصالخ نصربازگفت، صالخ راطبیعت به هزل میل کردوگفت: برویم ونظاره کنیم ، کهاین جماعت جوانان چه میکنند؟ پس اسپ براند وبه نزدیک ایشان آمد، یعقوب لیث ازجأ خودخرکت نکردوبفرمود، امیرصالخ را بیاورید تاخدمت کندوجوانان بحکم فرمان اورااستقبال نمودند،وامیرصالح را پیاده کردندوبه جبربفرمودتاخدمت کرد. چون روزدولت ایام عمراوبشام رسیده بود،وصبح دولت لیثیان درطلوع آمده بودیعقوب لیث اشارت کرد: که امیرصالح درکرده شود، پس جوانان وی رادربند کردند، ودرساعت یعقوب سوارشد وآن جماعت باائسلاح برگرفتندوبه عجلت هرچه تمام تربه جانب شهر آمدند ، درون قصرامارت بنشست وآن حادثه چاشتگاه بود، نمازپیشین ملک سجستان تمام بروی قرارگرفته بود، وهمگان اورا منقاد شده وکان امرالله مقدورآ .
بنابر قول مجمل فصیحی خروج یعقوب بن لیث درسیستان سال 237 است وفتح آنولایت 249 است ودیگری آورده: وی ازحالت عامه آگاهی داشته، باغربا وطبقۀ زارع باعطوفت پیش میآمد رعایت حال اسیران ومغلوبان نمودی به ضعفاوناتوانان کمک میکردی ، ویمرددلیر، کریم جوانمرد، عاقل ومتین بودی ودرامورمختلف ثابت قدم ومشکلات نمیشناخته ،مردمیدان بودوهمت بلندداشت، آورده اند ( روزی یعقوب باخوداندیشید که هرآئینه روزی جام فنانوش میباید کرد،باری چیزی طلبم که اگربیابم نامی بماند، واگرنیابم مردانهمردن بۀ ... ) بیت :
یابامراد برسرگردون نهم پای یامردواردرسرهمت کنم سر
همین صفات بود که ویرا ( سـنـدان ) لقب دادند، ونامش درسراسرسیستان واطراف آن مشهورگشت وبزرگان ولایت واطراف آن برای رفع مشکلات بوی رجوع میکردند ،وی مردسپاهی وسخت گیروسیاسی بود، زندگی ساده وسپاهیانه اختیارکرده بود، لباس سادۀ کتانی میپوشید وروی زمین مینشست وهمیشه شمشیرش را درپهلو میگذاشت ودرهنگام استراحت سپرش رادرپرچم پیجیده به زیر سرمگذاشت وروی زمین خشک میخوابید، غذایش نان خشک وپیاز بود که همیشه ساق موزه اش میگذاشت، ازدست آوردهای اولین وی کوتانمودن دست عمال خلیفه وآل طاهر ازسیستان بود، بصورت کل از تسلط اعراب به خراسان ناخشنود بود، احیأ ادبیات وپیشرو زبان ملی را از شرایط مهم استقلال مملکت میدانست وحــامـی زبـان پـارســی دری بود.(3) وی پس ازتسلط برسیستان هرات رابگرفت، وبه تعقیب آن گرمان وشیراز را مسخرکرد، خارجیان تحت رهبری عمار خارجی خواستند
صدراه یعقوب گردند، لذایعقوب درنبردی محمدخارجی رابشکست وبکشت، محمدبن وصیف سکزی درمورداین واقعه آورده:
عمراوبتودادندکه توچون نوح بزی درآکارتن او سراو باب طعام
بعدآ ( صالح) جاطلب رافراری نمودو ( درهم) سرکش دیگررابزندان زرنج افکند، درجوامع احکایات آمده که چون کاریعقوب بالا گرفت جهت ضبط ولایات لشکرساخته کردوبمدادوپگاه کوس را بزدند ولشکر سلاح درپوشید وجمع آمدند، یعقوب سلاحی گرانی درپوشیدودربام حصار برآمد ومنجمام ارتفاع گرفته بودند، وسعدونحس را طالع گرفته بودند ، گفتند، این ساعت که برخواهد نشست وقتی نحس است وهرگاه که او منهزم گردند، یعقوب دربام قصربه آفتاب باستادوفصل تابستان بود، هوای سیستان وحرارت آن آهن رادردل کان آب میکردوسنگریزه درصحن زمین چون اخگر آتش میگردانید، چون منجمان گفتند: این ساعت وقت مسعود قوت گرفته ،که هرکجا رود مظفرومنصوربازآید: سپس جماعتی ازخواص ازاوسوال کردند که امیر بربام به چه دلیلی رفته بودوچندساعت توقف برای چه بود؟ گفت که من نفس خودرا امتحان میکردم کهدرتابش آفتاب وسلاح گران طاقت وتحمل خواهد داشت یانه ، پس به اختیار در آفتاب ایستادم تابه وقت استوا ومرامعلوم شدکه نفس من برآنشدت ومصابرت خواهد نمود چوندرطلب دولت تابدینحد جدومبالغت نمود وتمامت کشورها درضبط خواهد آورد، سپس هرات، بست، قندهار، غزنین گردیزوسند بگرفت ویورش جانب کابل برد.
صاحب جوامع احکایات آورده است: یعقوب لیث را خدای تعالی همتی عظیم داده بودبسیارخطرهاپشت سرگذاشت تاکارش از ارتکاب مهالک به ضبط ممالک منجدشد، وچون صالح نصر از او بگریخت وبه کابلشاه پیوست واوراتحریص کرد تا لشکرها جمع کردوروی به دفع یعقوب لیث آورد، یعقوب چون حکایت شنید باقوای خودجانب کابل روان گشت چون قوای یعقوب نسبت به قوای رتبیل اندک مینمود،پس یعقوب روی به حیلت آورد ودوکس را از معتمدان خود به رسالت به نزدیک رتبیل فرستادوگفت : اورا بگوئیدکه من میخواهم که بخدمت توبپیوندم، ودرپیش تو جانسپاری ها کنم، من این قدردانم که مرامجال مقاومت تونباشد، اگرمن بگویم که من بخدمت تو میروم ، این لشکرمرا متابعت نکنند، وتواندبودکه مرا واتباع مرا بکشندومن به این جماعت میگویم که با او مصاف خواهم کرد، تا ایشان با من موافقت کنند، چندانکه به خدمت تورسم ، وچون به توپیوندم ایشان راضرورت بامن موافقت بایدکردوچونرسولان یعقوب به رتبیل رسیدند ورسالت ادا کردند، رتبیل را این معنی عظیم موافق نمودکه ازدست یعقوب دررنج بود، وهرساعتی به ولایت او تاختی وطرفی از ولایت بردی ، پس رسولان را خوشدل باز کردانید ، وبه یعقوب پیغامهای خوب دادواورا به تربیت امیدوارکرد، ویعقوب رسولان به تواتر میفرستادوبالشکرخودمیگفت که ایشانرا به جاسوسی میفرستم، وغرض اوآن بودتا لشکری را دل نشکند، وچون لشکر ها درمقابلۀ یکدیگر افتادند رتبیل صالح نصر را بازخواندوگفت: چون خصم به اطاعت آمد محاربت راترک باید گفت، وروزی به جهت ملاقات معین کردند ، ورتبیل راقاعدۀبودکه بر اسپ ننشستی وتخت اوراجماعتی ازشجاعان دردوش نهادندی واوبرتخت نشستی ، چون صفها راست کردند ورتبیل برتخت نشست لشکررافرمود تاازدوطرف تخت اوصف زدند ویعقوب لیث باسه هزار مرد شمشیرزن خونخوار درمیان هردوصف درتاختند ونیزه هاازپس اسپان میکشیدند وزره ها درزیر قبا پوشیده بودند، با شمشیر خدای عزوجل لشکراورا کورگردانید، تا نیزه های ایشان را ندیدند وچنانیکه یعقوب لیث نزدیک رتبیل رسید سرفرودآوردکه خدمت کنم وشمشیربرگردانیدوبرسینۀ رتبیل زد واورا برجای بکشت ولشکراوچون صاعقه حمله آوردند وشمشیر درنهادند ، وروی زمین را از خون دشمنان رنک دادند، وچون کفارسررتبیل را برسر نیزه دیدندروی به عزیمت نهادند ، آن روز کشتارعظیم رفت وعروس فتح اززیر خاک برون آمدویعقوب بافتح تمام بازگشت 256 وروزدیگر شش هزار سوارکفار به سیستان فرستاد باهمه خزائین ، صالح از این محرکه بگریخت وبه نزد ملک زابلستان رفت ویعقوب به ملک کس فرستاد وصالح نصررا درخواست کرد ، ملک ، صالح نصررا به یعقوب فرستادویعقوب ویرا دربندکرد وخود لوگر، گردیز، تااقصای سندبگرفت ، آنگاه به بامیان ، غور، وتخاروبلخ وفاریاب شده بعدآ به زرنج آمدوچندی بعدگرمان، اصفهان، ری، ونیشاپور که تخت گاه آل طاهر بود درمعاصرۀ وی افتاد، محمدآخرین امیر طاهری به یعقوب لیث توسط قاصد پیام فرستاد اینکه ( اگر ازجانب خلیفه آمدۀ فرمانعرضه کن تاولایت بتوسپارم والابازگرد ) یعقوب شمشیر ازنیام کشیدوبقاصدگفت ، به اوبگواینست فرمان وعهدولوای من، آنگاه نیشاپور بگرفت وسلطنت طاهری را برانداخت، پس تمامی امرای دولت طاهری پیش یعقوب آمدند، بجزابراهیم بن احمد یعقوب ابراهیم رابخواست،صاحب زین الاخبارآورده :ویعقوب مرابراهیم بن احمد رابخواندوگفت (که همه حشم دولت طاهری پیش من باز آمدند،توچرا نیامدی ؟ ) ابراهیم کفت: (ابدالامیر! مرا باتومعرفتی نبودکه پیشتو آمدمی، ویانامه نوشتمی، وازامیرمحمد گله مندنبودم که ازوی اعتراض کردمی وخیانت کردن باخداوندخویش رارواندانستم، که ازمکافات اووازآنپدراوغدرکردن نبود) یعقوب را این سخن وی خوش آمد، واوراگرامی کرد، ونزدیک ساخت وگفت (کهتر چوت باشد داشت) وآن کسهاکه به استقبال او شده بودند همه را مصادره کرد، ونعمتهای شان بستند ورهسپارگرگان شد.
ادامه دارد
بالا
بازگشت