عبدالواحد خرم
منبع : دانشگاه اسلامی تاجیکستان بنام الحکیم ترمزی
مترجم :داکتر عبدالواحد خرم
بمناسبت 1300 سالگی سالروز فقیه کبیر
واما م شهیر ابوحنیفه نعمان ابن ثابت (رح )
اساس گذار مذهب حنفیه حضرت حکیم ابوحنیفه نعمان ابن ثابت ابن قیس ابن ضبط ابن مرزبان ال فارس ال کابلی (رح )یکی از متفکران برجسته دین مبین اسلام است که تاریخ بشریت براساس افکار پیشقدم وحکمت بلند اندیشه هایش 1300 سالگی آن جناب را در سال 2009 میلادی بسا ارزنده وگرامی داشتند .
ابوحنیفه خورد سال وذکی طبع قران مجید را بزبان عربی خوب آموخت ، در خانواده شان همه به زبان مادری شان ، یعنی به زبان فارسی(لهجه دری ) حرف می زدند .
شرایط زیست ومحیط ساز گار عراق متمدن،جامعه را به آن وادار میساخت که بیشتر به آموزش علمی وهنر مشغول گرد ند.
نام اصلی این بزرگوار نعمان (ویاابو نعمان بود)ابو حنیفه کنیت اوست تا حال همچون نام افاده کننده شخصیت او استفاده میشود.
او یعنی ابوحنیفه (رح)سال 699میلادی در شهر کوفه عراق در خانواده خواجه ثابت ابن قیس ابن مرزبان ابن ضبطی ال فارسی نام بازر گانی به معرفت ودولتمندی فارسی الاصل به دنیا آمده است
برمبنای برخی معلومات های موثق ( از جمله ابوعبدالله حسین ابن علی سمیری در اخبار ابوحنیفه واصحابی ، کتاب" صلات مسعودی " و دیگری ....... ) والدین ابوحنیفه اصلا از کابل بوده ، حین تجارت در راه ابریشم ودیگر اموال معینه از پخته ساخت بلخ ، کابل وخراسان در عراق دریکی از مناطق بزرگ فارسی نشین شهر کوفه ، اقامت دایمی بخود اختیار می کنند ، ایشان از اهل تجار وبسا دولت مند ودر بین جامعه عرب دارای احترام خاص بودند .
ابوحنیفه (رح ) آن کبک مست در تپش وطغیان قلبی بود وخود را به پهنای افق های های مبهم و پر ا سرار علمی دانش قرار می داد ، در آوان جوانی از علم قلم صرف ونحو، شعر وعلوم ادب بغایت تمام بهره ور گردید .
ابوحنیفه همیشه شاهد واشتراک کننده بحث ومناظره های دامنه بود ،که دایما بین نماینده گان پیروان فقه های مختلف دینی صورت می گرفت .
بعدا جهت شرکت در چنین بحث ها زیاده از بیست مراتبه از کوفه به بصره سفر کرده است ، قلب پر احساس ابوحنیفه (رح ) اورا مدام به آن راه هدایت می نمود ، که زمانی این راه پرنور مستقیم را طی نموده بودندهمچو: حضرت نوح (ع )، حضرت ابراهیم (ع ) وموسی (ع ) وعیسی (ع ) وحضرت محمد مصطفی (ص ) وچهار یارگرامی پیامر یعنی راه پر نشاط ایکه مشتاقان را می برد ومی برد به سوی چشمه توحید و آیینه عکس نما ذات یگانه وبی مثال مانند آفریده گار.
راه حنفیان( واژه حنیف ، که اصلا سوریانی ، بمعنی حدود داده شده ،یکتا پرست و دعوت کننده مومن است ) .
مومن به اساس اراده قوی وثابت قدمی که در اندیشه واراده شان جز این راه دیگر راه نیست، که میبرد انسان را بسوی مقاصد و آرمان های نیک ونجات دهنده انسانیت از غرق شدن به دریای نفس وشر و فساد وفر وروی به دریای تاریکی واهریمنی .
از این خاطر جوان خردمند وروشنفکر نعمان ابن خواجه ثابت ( رح )، که درنهادش در یا پر امواج توحید طغیان می کرد به شجاعت گام نهاد وبه این راه وبه خویش نام " ابو حنیفه " را کنیت قرار داد( که بعدا مکتب او ، یعنی مذهب او به نام خود او یعنی به نام مذهب حنفیه شهرت بسا عالمگیر پیدا نمود ) .
باید تاکید کرد ، که حنفیان را اصحاب رای نیز می نامند .ابوحنیفه ( رح ) رای را " بهترین عمر مقدور " حسابیده است.
ابوحنیفه (رح ) در آوان جوانی از تمام علوم زمانی خویش ، از جمله از علوم حکمت ، منطق، طب ، علم قران، حدیث، علم شعر وادب وغیره بخوبی آگاه گردیده ودر آن به خلاصه آمد که فقط درپی اموزش دوست داشت ترین علم یعنی علم حضرت محمد مصطفی (ص ) یعنی علم فقه شاخه ای علم الهیات شناسی ، قوانین واحکام شرعی دین مبین اسلام ، تکیه می کند به قران ،سنت ، اجماع، قیاس واصول استحصان قرار وفتوا که براساس آن قاضی باید به باور شخصی اش(که آخرین را خودی ابوحنیفه"رح" رسمی تنظیم و مروج نمود ) .
ایشان نخواستند که بعد از این دیگر وقت خویش را صرف علوم دیگر نمایند ، او چون شیخ خانقایی مخفی راه طی نمی نمود ودور از مردم به تنهایی با تذکیه باطنی خویش مشغول نبود ، بلکه او به میدان مبارزه حق وباطل مردانه قدم نهاد ، تا که راه امتان پیامبر گرامی حضرت محمد (ص)را منورکند وارزش های والای انسان را روی آب وعزت منا فع اصل بشر حمایت نماید
درسن 29سالگی ابو حنیفه (رح)به فقه الهیات شناس نامداری کوفه حماد ابن ابو سلیمان (رح)آشنای ودوستی پیداکرده به آموزش وپژوهش عمیق علم فقه مشغول شده این رابطه استوار استاد وشاگرد تا واپسین روزهای حیاتی حماد (18)سال دوام میکند دراین دوره طولا نی ابو حنیفه (رح)از شاگردی تا به درجه یاورو مشاوری بهترین استادی فرزانه خویش رسید . قبل از مرگ حماد (رح) وصیت تکمیل رواج توصیه وانکشاف بردوام فقه را به ابو حنیفه (رح) خاص دانست .
ابو حنیفه (رح) مد ت ده سال بعداز وفات استاد گرامی خویش در کوفه می زیست وازبهترین فقه خوان کوفه وبصره گردید.
ابوحنیفه (رح)سا لهای (747/748)به اخلاص از تعقیبات ابی هوبیره والی اموی در عراق که پایتخت خلافت شان به جای مدینه شهر دمشق بود به مکه سفر نمود ودر حوزه علمی مکه دانش خودرا تکمیل دادوعلم حدیث را کاملااز بر کرد.
ابوحنیفه (رح)در دوره خلافت عبا سی ابو جعفر منصور که پایتخت اش بغدادبود باز به کوفه برگشت. فقیه کبیر امام شهیر ابوحنیفه (رح)به کوفیان که به خلافت جاهل اموی کینه وخصومت می ورزیدند، همراه بود وخلافت عباسیان عربی ازیک جانب فارسی تبار را خوش پذیرفت .
اما ، سرنوشت به ابوحنیفه (رح ) چنین روزگاری نصیب گردانید ،که از خاندان بنی عباس منصور دیوانقی نام مردی جاهل وخود خواه به کرسی خلافت نشست وپیوسته کارش آزار واذیت مردم بود وظلم وستم به فقیران .
اومدام از حق روی می کرداند ومرد حق گو را چشم دیدن نداشت وبهر بهانه اشخاص راست قول وراست گو را از سر راه خودش دور می کرد .
امام ابو حنیفه فقهی(رح)که مدام خلیفه منصور راکمک میکردعاقبت به دام او افتاد بعدی به تخت نشستن سر لشکر وخلیفه تند رفتار نیک کاری دیرینه خودرا ازا بو حنیفه (رح)بستا ند خلیفه منصور دیوانقی ابو حنیفه را به منصب های گونا گون در بارخویش دعوت کردولی امام پیشنهاد منصب اورا نپذیرفت .
امام ابو حنیفه درزمان خلیفه منصور مدت طولانی زندانی گردید پس از آزارو شکنجه های وحشیانه جلا دان خلیفه، ابو حنیفه (رح) سال 787در کلبه فقیرانه اش نزد فرزندش حماد وشاگردانش ابو یوسف یعقوب ابن حسن شیبانی وامام زفر واهل بیت ا ش از دنیا چشم پوشید .
در تاریخ اسلام حکیم امام ابو حنیفه (رح)نخست مولف ومجتهد خط است در جهان اسلام که نخستین بار آثار بزرگ وپر حکمت خویش(فقه اکبر ، مسند،جامع حدیث ،کتاب العلم والمتعلم ووصیت نامه) وغیره را روی کاغذ آورد .میراث بجا گذاشته حکیم امام ابو حنیفه (رح) در شکل مقاله ایراد ،گذارش، احکام شرعی ومسله وصیت.
در آثار شاگردان نامدار که بحیث قاضی القضات اسلام اند :ابو یوسف یعقوب (731/804) کتاب الخراج ،نگا شته های امام محمد شیبانی (749/805) المبسوط ، کتاب الزیادات،کتاب الآثار،وغیره گرد آورده شد ند.
وهمچنین شاگردان دیگر امام ابو حنیفه (رح)مانند امام زفر ابن هوذ ل،ابومطیع بلزی و نبیره امام ابو حنیفه (رح) اسماعیل ابن حماد وغیره. بعد از در گذاشت امام ابو حنیفه(رح)ازروی وصیت ها وحکمت ها مکتب به تازه گی اساس گذاشته اش شاگردان وپیروانش به نام او مذهب حنفیه (یعنی ادامه مستقیم فرقه حضرت محمد (ص ) سنت ،اجماع، قیاس، اصول استحصان که این اصول تنظیم خود ی ابو حنیفه است تکیه می نماید.
اصلا از طرف چهار تن بزرگان فقیه الهیات اسلامی .ابو حنیفه نعمان ابن ثابت 767/699.ابوعبد الله محمد بن ادریس شافعی (819/767) انس ابن مالک (713/695)واحمد ابن حنبل (885/780) وشاگردان آنان تنظیم ومرتب وتر ویج شده است.مذهب حنفیه.فزون تر ازمالکیه، شافعه وحنبلیه انتشار یافت وبیشتر مسلمانان سنی مذهب (یعنی از سه دوحصه ) به آن گرویدند .حالا مذهب حنفیه در افغانستان دربین اکثریت مسلمانان روسیه فدراتیف ،پاکستان هندوستان عراق، مصر، مالزیا، اندونزیا، تونس، الجزیره وغیره دامن گسترده است اکثری مسلمانان آسیا مرکزی از جمله تاجکستان نیز بر این مذ هب اند.
شورای مفتیان وقاضی القضات دول آسیای مرکزی وقزا قستان در فتوا وقرار های خویش به فقه حنفیه استناد می ورزند .
امام ابوحنیفه (رح ) از آوان جوانی بسا دانشمند ،دور اندیش ، با شهامت وپرکار بود ودایم وقت خویش را به اموزش وحل مسایل مشکل فقه صرف می کرد .
در زمانیکه ابوحنیفه (رح ) زیست می کرد به علما وظایف زیاد می سپرد وهمانطور به اهل عام وخاص گشادن منطق،مفهوم وحکمت قران مجید را شرح وتفسیر علمی آیات شریف وآشکار کردن به قاطبه کثیر مسلمانان بیان داشتن معنی فلسفه احادث پیغمبر گرامی حضرت محمد ( ص ) وهمچنان تنظیم ومرتب ساختن فقه اسلامی و وظایف مهم دیگر بود امام ابوحنیفه( رح ) که یکی از سرداران علم فقه محسوب می شود،پیوسته می کوشید در آن ایام سرنوشت ساز راه امت رسول اکرم(ص ) را مطابق هدایات قرانی واحادث نبوی منور سازد .
بدین خاطر است که در کتاب مولانا شیخ مسعودی سمر قندی در صلات مسعودی در مورد مناقب حضرت امام ابوحنیفه (رح)آمده است که امام اعظم ابوحنیفه رح شاب بردست راست بیاسودی وچند مسله به خود وضع کردی چون به دست چپ گشتی همراه جواب های گفتی .
بامداد به مساجد آدینه کوفه آمده اصحاب تفاسیر داننده گان قران بردست راست وی بودند نشسته واصحاب اخبار بر دست چپ وی نشسته بودندی .
اما م اعظم رح مسله آغاز کردی وصاحب تفسیران به تفسیر باز گشتندی واصحاب اخبار به اخبار باز گشتندی واکثری جامعه وی به اجتهاد خود باز گشتندی وآن چه وی گفته بودی هم با آیات شریف وهم با حدیث وهم با اخبار وهم به جمعی امت راست امدی .
حضرت امام اعظم رح از شادی آن تکبیر در مسجد گفتی واکثزیت جماعت وی برموافقه وی تکبیر گفتی وآواز تکبیرشان سنت وصلوات ایشان به اهل کوفه رسید .
اهل کفار را معلوم شدی،که امام اعظم (رح ) مسله وضع کرده است که هم به آیت وهم به حدیث وهم به اخبار وهم به جامع امت راست آمده است .
آنها ،یعنی اهل کوفه برموافقت ایشان نیز تدبیر گفتندی از آنجاست که موسس امام شافعی عبدالله محمد ابن ادریس شافعی گفته است، که در جمله عالمان در فقه ابوحنیفه اند او زبر دست است .
همچنین در کتاب ابوعبدالله علی سمری " ااخباری ابوحنیفه واصحابی آمده ، امام شافعی (رح ) که خود از شاگردانی شاگرد امام اعظم – محمد شیبانی بود که به امام اعظم (ر ح ) ومکتب او احترام خاص داشت ، به یک صمیمیت خاص چنین حرف ها را به زبا ن آورده وگفته است عالم ایکه از مکتب حنفیه بیخبر است واز اثر های فقهی برحق امام معظم ابوحنیفه رح بحر وافرنیافته است اورا فقه گفتن نشاید "
ابوحنیفه رح در پیروی علما وفقییان الهیات شناسی مدینه اصول فقه را کاملامنظور کرد وقیاس را تکمیل داد وآنرا در عمل جاری نمود اودر زمینه قیاس اصول استحصان را ( قرار وفتوای قاضی براساس اعتقاد شخص ) تنظیم کرد .
ابوحنیفه رح بر این عقیده بود که هرمرافعه باید انجام نیک داشته باشد واقلا بدی نیاورد .
قاضی باید عدالت مند باشد وازخدا بترسد وازتوحید باخبرباشد ودرکار مرافعه رسم و
تعامل دینی ومذهب عادت زنده گی جامعه وافراد مشخص رادرنظرگیرد وازعوامل خداوند
(قرآن مجید)احادیث رسول خدا واحکام جامع علماء کبیر چشم مپوشد.
مطابق تعلیمات بشر دوستانه
ابوحنیفه رح همه افراد جامعه برابرحقوق اندوفرزندان همان ادم وحوا اند فرد آزاد
را خلاف ارداه وخواهش اش بیکار ویا به عملی مجبور ساختن ممکن نیست .
به شخص ظالم باید موافق قوانین شرعی جزا داده شود ، اسلام دین وآیین بشر دوستی است وخلا ف چنین دین مقدس عمل کردن نشاید. شخص راهنما ورهبر بایست چنان انسانی عالی باشد که همه اعضای جامعه ( مسلمان ،یهود ،گبرونصارا ) از عقب اوروند ودر این دین به ظلم وزور آوری حاجت نیست .
فقه اسلامی به هیچ وجهه نباید غیر قانونی اشخاص صاحب مقام را برحق بر آورند. ابوحنیفه رح اصلا ضد غلام داری بود وآزاد ساختن غلام وبه فقیران وبی سرپرستان ودر د مندان ودر مانده گان کمک رسانیدن را بهترین کار وشایسته ترین عبادت در راه خدا می دانست.
روی همین تعلیمات خوب وخصلت ترقی خواهانه اش بود که این مذهب به زودی از چین تا روم و به کلیه سرزمین دنیا انتشار یافت خلاصه ، شهرت این ابرمرد وفقهه کبیر امام شهیر وحکیم زمان حضرت ابوحنیفه ابن ثابت ابن مرزبان الفارسی (رض ) تا آنجا رسید که اهل اسلام اورا از عمق قلب " امام اعظم " اش خواندند، تا حیات اوبه چنین عنوانی بسا عالی ومعتبر کسی مشرف نگردیده بود وبه خاطره بزرگ داشت این ابر مرد اسلام وتاریخ بشر است که سال 2009 در تمام عالم اسلام از 1300 سالگی اش جشن گرفتند .
قابل تایید است که حضرت امام اعظم صوفی کوفی رح اولین فقه است که زبان فارسی دری را در قطار عربی زبان دین وآیین نگارش اعلان کرد .
درمورداما م ابوحنیفه نعمان ابن ثابت ابن قیس ابن مرزبان رح مورخ معاصر ایران محمد جواب مشکورمی نویسدکه او نخستین فقیه است که ادای نماز وصیغه های شرعی وخط های ترجمه قران را به زبان فارسی دری روا دانست .
چنان که می بینیم نخستین آثار زبان فارسی دری ترجمه های وتفاسیر از قران به آن زبان است مثل تفسیر تعبیری وغیره
فارسی دری زبان مسلمانان ایران بودوفقیه بزرگ ابوحنیفه رح به حانشین ساختن آن زبان در ادای نماز به صیغه های شرعی فتوا دادطوریکه ابومنصو رمشکان منشی ودبیر دربارغزنوی آنرا زبان کتاب دیوان دولتی ایران معرفی کر د ( باید تاکید ساخت که در عهد سامانیان این زبان در برابر زبان عربی ، زبان علم وادب نگارش و دولت داری نیز بود،سخن بدانجا رسید که این زبا ن قوت یافت وپایدار باقی ماند دین به فارسی کمک کرد وفارسی به قوت دین . بعد از وفات امام اعظم ابوحنیفه رح شاگردانش ابویوسف یعقوب در کتاب " کتاب الخراج " محمد شیبانی در " جامعه اوس صفیه " خراسانی در "جامع و رموز " قد وری در " المختصر " ما تورید امام زوفر ابن هوذل امامان ابراهیم واسماعیل ابن حماد ابن ابوحنیفه رح ابومطیع بلخی ودیگران تعلیمات ابوحنیفه را خیلی تکمیل وانکشاف دادند .
برهان الدین ابن علی ابن ابوبکر مرغیلانی الفارسی (از تاجیکان فرغانه ) یکی ازعلمای مشهور حنفی بودند .
کتاب " هدایه " اومجموع مهم کتاب های حقوقی می باشند، که بعد ها به این اثر شرح وبیان وافزون های عالمان در ج گردیده اند .
آخرین اثر " مطلق الا خبار " تما م قا نون های حقوقی مسلمانان حنفی را گرد آورده که سپس آن دستور اساسی قاضیان ومفتیان وفقوی مولیان وعلمای حنفی گردید ( کتا ب اسلام ، راوی
،مذهب وفرقه های آن ) .
این است ، عزیزان خوشه از خرمن آثار وشمه از پیاله روزگار ابرمرد اسلام وتاریخ بشریت فقیه بزرگ به امتان حضرت محمد (ص)آن شخصیت والامقام امام اعظم ابوحنیفه (رح ).
مترجم، استاد حمید الله مهرورز، استاد عبدالحکیم خرم و نور احمد خرمی جون 2013 در کوپنهاگن
بالا
بازگشت