د ستگیر نا یل

                                

                                                                               

     محمد علم « سا حل» ،           

                                            

                 شا عری ا ز د یا ر فرا مو شی !

 

        میگو یند: ا بو علی سینا ی بلخی روزی د ر د کا ن نا نوا یی د ر شهربخارا نشسته بود وعبور ومرورخلق ا لله را تما شا می کرد که پسرک نو جوا نی ا مد وا ز نا نوا، ا تش خوا ست . نا نوا گفت: « پسرک!  توکه ظر فی برای ا تش گر فتن نیا ورد ه ا ی.» پسر، به ا نبا ر خا کستر که د ر نز د یکی د کا ن نا نوا بود، دست زد ومشت خود را ا ز خا کستر پر کرد و گفت: « ا ینک ظرف ا تش ! » نا نوا، چند قوغ ا تش ا ز تنورگرفت و روی خا کستری که بکف پسر ک بود، گذا شت . بو علی که ا ین صحنه را د ید، به درا یت عقل پسرک د ر حیرت شده به نا نوا گفت: « چه ا ستعدا د ها یی که زیر خا کستر فرا مو شی میشوند !! » پسرک که سخنا ن بو علی را شنید، به عقب نگا ه کرد و گفت:

_ « ا ری! ا گر ا ین ا ستعدا د ها زیر خا کستر نمی شد ند، بو علی سینا ا ینقد ر شهرت نمی یا فت!!»

   را ستی، زما نه ء ما چنین بود ا ست که ا ستعدا ها ییکه د ر زنده گی فقر، وگو شه های فرا مو شی  واز نظر ها دور قرا ر دا شته ویا قرا ر دا ده شده ا ند، هیچگا هی به شهرت وقد رت ومنزلت نر سیده ا ند. محمد علم « سا حل» نیز ا ز هما ن جمله کسا نی بود که د ستش بدا من د ستگا ههای قد رت ودر با ر نر سید وهنر ش و سخنا نش هم همچنا ن نا شنیده ونا خوا نده با قی ما ند. ونا مش ا ز هما ن شهر وولا یت خود ش بیرو ن کشیده نشد. وبا همین د لیل بود که تا ا مروز د ر مرا کز فر هنگی وا دبی کشور نا می ا ز ا و بر ده نشده ا ست.

    « سا حل» ، فر زند محمد شریف د ر ولسوا لی نهر ین ولا یت بغلا ن تو لد شده ا ما سا ل ولا د تش د قیق معلوم نیست. خا نوا ده ء محمد شریف در د ورا ن شور ش های دا خلی عصر ا ما نی ا ز هو فیا ن شریف به بغلا ن متواری شده ود ر ا نجا خا نه وزمین خریده وبه کا ر تجا رت ود هقا نی مشغول بوده ا ند. سا حل، خوا ند ن ونو شتن وعلوم متدا وله را در مدا رس د ینی ا مو خته وپس ا ز تحصیل علوم فقه، تفسیر، وقرا ن ، در شر کت سپین زر کند ز که بو سیله محمد سرور خا ن نا شر پا یه گذا ری شده بود، شا مل کا ر د فتر داری شد. بعد ها د ر فر قه بیستم نهر ین کا ر ا مو ر حسا بی را میکرد ود ر سا ل 1332 خورشیدی ا ز طرف مرد م ولسوا لی نهر ین به حیث رییس بلد یه ( شهر دا ر ) ا نتخا ب گر د ید. پسا نها درمدیریت فوا ید عا مه بغلا ن بحیث ما مور پلا ن کا ر کردوا ز ا نطریق ،  ما موریت سا ختما نی پل الچین وپل کوکچه را هم بعهد ه دا شت. د ر سال 1345 خورشیدی به تقا عد ا جبا ری سوق دا ده شد.

      سا حل که شخص صو فی مشرب ، شعر دو ست، مهما ن نوا ز وعلم پرور بود، سا لهای ا خیر عمر خود را به تنگد ستی و بینوا یی سپری کرد . او، یک ملا ی عصری ویک رو شنفکر د ینی بود . د ر علوم فلسفه، تا ریخ، اخلاق واد بیا ت معلو ما ت کا فی دا شت ، علو می که هر گز د ر مد رسه ا نرا نخوا نده بود وا ینهمه دا نشها را ا ز راه مطا لعه ء خصوصی بد ست اورده بود. به ابو ا لمعا نی بید ل ود یگر پیش کسوتا ن عر فا ن ا سلا می عشق می ورزید وا ثا ر گرا نسنگ انها را می خوا ند وا ز ا نها فیض می برد. روا ق خا نه ا ش پر از کتا بهای تاریخ، فلسفه، ا خلا ق ، فقه، تفسیر، ا د بیا ت ود یگر علوم ا سلا می وعلوم معا صر بود. تا بستا نها که هوا مطبوع وگوا را میشد، شبهای جمعه بزم بید ل خوا نی می ارا ست وا د یبا ن وصا حبدلا نی چون : مفتی نور ا حمد خا ن پنجشیری، حا جی عینی چاه ا بی، ا ریب ور سجی، صو فی گدا مدا ر دو شی چی، کریم بر لا س، نظر محمد کا میا ب، مو لوی خلیل جان نهر ینی و د یگر علا قه مندا ن بید ل جمع می ا مد ند وا شعا ر بید ل را معنی وشرح می دا د ند. بد ین تر تیب، چراغ خا نه او همیشه ا ز رو غن ا ند یشه فر هیختگا ن فر هنگ ا سلا می وا دیبا ن کلا سیک فا رسی ، رو شن بود.

         سا حل ، با ا ستا د محمد ابرا هیم صفا که گاه گاه بغلا ن می ا مد نیز دو ست شده بود وشبهای شعر بر پا می کر د ند. با ری د ر مزا ر شریف با مولا نا قر بت هم ا شنا شد وشبی را با هم د ر بزم شعر بید ل، روز کر د ند. با رحمت الله خا ن شر قی ، پسر عصمت ا لله خا ن شر قی سمنگا نی صا حب کتا ب ( درد د ل ) نیز روا بط دو ستی  دا شت وار سا ل ومر سول نا مه دا شتند. به بید ل ، عشق عر فا نی وبا ور نکر د نی دا شت وجا لب ا ین ا ست که سا حل پس ا ز چهل سا لگی شا عر شد وبه سرود ن شعر اغا ز کرد. بقول خود ش پس ا ز یک خوا ب رو حا نی که

بید ل را دیده بود، شعر سرود وگو یا بید ل، ا لها م بخش شعر سرو د نش شده بود. اشعا ر سا حل پخته، شسته ، اهنگین وپر ا ز معا نی لطیف و د قا یق ظریف ا ست. ا و، بیش ا ز هر قا لب د یگر شعر به غزل توجه دا شت .

     جناب عبد ا لکریم مجا هد که د ر ا ن وقتها مد یر مطبو عا ت بغلا ن بو د غز لهای بید ل، واقف لا هوری وحا فظ را به مشا عره می گذاشت وطبع شا عرا ن ولا یت را می ا زمود که سا حل نیز د ر ا ین مشا عره سهم با رز دا شت . ا ز جمله ا ین غزل وا قف لا هوری را به یا د می ا ورم که به ا ستقبا ل ا ین غزل همه طبع ازما یی کرده بو د ند :

بها ر ا مد، زخو یش وا شنا بیگا نه خوا هم شد    که گل بوی توخواهد داد ومن، دیوانه خواهم شد

     ا ز ا عجا ب شا عری سا حل ا نست که ا و، هیچگا ه عروض ، قا فیه، وفنون ا د بی را د ر مکتب ومد رسه وجای د یگر نخوا نده بود . ا ما تما م سروده ها یش با قا لبها وفنون وا وزا ن عر و ضی شعر، را ست می ا ید وکمتر نقص وشکستگی وزنی وعرو ضی د ر ا شعا رش د یده میشود. ا و، د ر سرود ن غزل، پیرو مکتب بید ل ا ست. چون بیدل ا لها م بخش سروده ها یش بوده وتصا دفی نیست که ا ز بید ل پیروی میکرده ا ست. چنا نکه خود ش گو ید:

ا ز ا ن زما ن که شبم شد بشا رت رت بیدل    که کوی معنی وتفسیر، د ر بیا ن من ا ست

زرا ز علــــــــــــم تصوف نمود ، ا گا هم      بیا ن ا وست، ولی در میا ن زبا ن من ا ست

ویا :  ا ن ا شک به پا یش که شبی ریخته بو د م      گوهر صفتی با ز بدا ما ن من ا ندا خت

وبیت د یگر نیز به همین معنی :  « سا حل » شبی تو ا شک بدا من چو ریختی

                                     ا ین قطره رفته رفته به د ریا کشیده ا ست

« سا حل» ا ز عا شقا ن ومریدا ن جا ن با خته ء مر شدا ن هوفیا ن چون میر جها ن وسید جعفر ا غا بود وخود را « هوفیا نی » میخوا ند: 

حنیفی مذ هب وا ز هو فیا نم            مرید د ر گه ئ« میر جها نم »

  سا حل، شا عر ملی وضد ا ستبدا د هم بود وا ز جور حا کما ن وظا لما ن ، ریا کا ری بر خی ا ز علما ی د ینی  وزهد فرو شا ن ، فسا د ادا ری وکسا د با زا ر هنر ، فرا وا ن سخن گفته ا ست :

تر حم ا ی ستمکا را ن بحا ل ا ینهمه مظلوم         بجا ی اب مینو شید، چرا خون غر یبا ن را؟

به هر جا بینوا بینی، به ا و د ست کرم وا کن        بخود سنت بدا ن سا حل، تو تیما ر یتیما ن را

د ر بیزا ری ا ز عا لما ن ریا کا ر وشیخ وزا هد گمراه گوید:

نشستم هر کجا با شیخ وزا هد          ند ید م یک د ل رو شن صفا را

  سا حل، د ر یک غزل خود بحرا ن ا جتما عی وفر هنگی را برو شنی تصویر کرده ا ست. چند بیت ا زین غزل:

بر دما غ بی مــــــغزا ن، عا لم خیا ل ا ینجا            همچو شیر می غرند، روبه و شغا ل ا ینجا

حیف عا قل وکا مل، پا یمــا ل نا دا ن ا ست           ا ختیا ر د و لت شـد ، د ر کف جها ل ا ینجا

غیرخودپر ستیدن، فکر وحدت ا ز ما نیست           کز نفــــــا ق بر خیزد، عا قبت جدا ل  اینجا

بد ین تر تیب، ا و زما نه و نظا م مو جود را فا سد وبه نفع خیا نت کا را ن وبی هنرا ن میبیند ودر جای دگر گوید:

نگــــــــر به سا زش ا قبا ل ا ین زما ن سا حل         که چند روز د یگر، خر سوا ر معتبر ا ست

ویا :  ما ا ز جفای ظا لم هر جا که دا د بر دیم          یک دا د رس نمیکرد، پرســــا ن دا د ما را

    سا حل با همه فقر وتنگد ستی وپر یشا نی روز گا ر، خود را غنی ا ز فضا یل معنوی وصا حب عزت واعتبارمی دا ند وبه نیرنگ زما نه سر فرو نمی ا رد:

با چشم کم ا ی چرخ مبین سوی غریبا ن     هشدا ر که بهتر نبود ، معتبر ا ز ما

ودر جا ی د یگر همت خود را با وصف ندا شتن قدرت پروا ز و با ل نا توا نی ، بلند تر ا ز ا شیا ن عنقا میدا ند:

با با ل نا توا نی ، بنگر کما ل ا و جم          تا ا شیا ن عنقا ، سا حل پر ید ن ما

سا حل، بینوا یا ن ومحکو ما ن را به ا تحا د وهمبستگی دعوت میکند وبرای بد ست اورد ن حق خود، به یک جنبش ملی فرا می خوا ند :

ای گروه محکو ما ن، هر کجا ا گر هستید        جنبش ملی د ر کا ر، وقت حق ستا نیها ست

سا حل، ما رش کا رگرا ن نفت وگا ز شبر غا ن را که تا پلخمری رسیده بود ند، د ر مسد سی بتصویر کشیده است.

ا ز ا نجا که زما نه وتا ریخ به جلو می رود ولی مر د م ما هنوز د ر خوا ب غفلت ا ند و ا ین نتیجه سیا ستهای ضد ملی دو لتمردا ن وار تجا ع دا خلی بو د ، سا حل ا ین حا لت عقبما نی کشور و ا ستبدا د د و لتمرد ا ن را « عصر خردوا نی » نا م نها ده :

زیر پا ی حیوا نیم، تا که بیک واربا ب ا ست        با تر قی د نیا، اوج خر دوا نی ها ست

سا حل، د ر مسد سی که به پیروی ا ز شا عر ازا ده ومرد می« عارف چا ه ا بی» سروده ، تصویر رو شنی ا زوضع زما نه ا ش دا ده ونظا م وسلطنت را به دا د خوا هی وا نصا ف د عوت کرده وجهل وعقبما نی واستبدا دحکا م ودو لتمردا ن را به وضا حت تقبیح ومرد م ونسل جوا ن را به فرا گیری دا نش وهنر فرا خوا نده ا ست.

   سا حل افزود بر د یوا ن ا شعا ر خود کتا بی د ر نثر پیرا مون عر فا ن هم نو شته که د ر جنگهای دو دهه د رکشور وبیجا شد نها ی خا نوا ده ا ش ا ز میا ن رفته ا ست. دیوا ن ا شعا ر سا حل تا کنون چا پ نشده ا ما شعرها یش د ر روز نا مه های ا تحا د بغلا ن، روز نا مه بیدا ر بلخ وبد خشا ن نشر شده ا ست. سا حل د ر زما ن حیا ت خود ارزو میکرد شا هد تحولا ت جد ید د ر ا فغا نستا ن با شد که مرگ مهلت ندا د وبتا ریخ سوم ثورسال 1352  خورشیدی دا عی ا جل را لبیک گفت .

همه د ر خاک، ارزو بر د ند        خا ک د یگر چه ا رزو دا رد  ( بید ل )

ا ینک نمونه ا ی ا ز چند غزل سا حل :

ا ی د ل نتوا ن بـــــرد، کسی ا ز تو ا لم را               جزیـــــــا ر، به یک خنده برد عا لم غم را

با کج روشا ن تهمــــــــت حر مت منما یید                بر هم زده ا ند صفحه ا حســــــا ن قلم را

ا ز طا قت ما ا ینهمه بیــــــدا د، برو نست                یا رب مر ســـا ن بر سر ما، دست ستم را

یا رب چه بود عـــــــــــا قبت ا لفت د نیا ؟                ا ز لو ح د ل مـــــــا تو ببر، نقش د رم را

شور وشرر دهر، همه با عث جنگ ا ست                زین فتنه چه جو ید بجها ن صلح وسام را

هر چند که عمرت بد هــــد فر صت بسیا ر               جز یک نفسی بیش مدا ن، ملـــک عدم را