د ستگیر نا یل
بحثی د ر باره ء: همسا یه و همسا یگا ن
همسا یه ، کسی و یا خا نوا ده ا ی را گو یند که د ر کنا ر ما ود ر محل ما زنده گی میکند . همسا یهء کنا ررا ست یا چپ ، پیش روی ویا عقب ، همسا یه با لا یا پا یین منزل و همسا یه های جغرا فیا یی وبرون مرزی که د ر سر حد ا ت کشور ها قر ا ر د ا رند. د ر با ره ء همسا یه ، سخنا ن فرا وا نی وجود د ا رد که به بر خی ا زجها ت ا ن ا شا ره می کنم. همچنا ن ترا نه ها ، ا شعا ر ، ضرب ا لمثلها و د ا ستا نهای عبرت ا نگیز وجا لبی هم د ا ریم که شنید نی وخوا ند نیست . شا ید برای عده ا ی ا ز خوا ننده گا ن ا ین بحث جا لب نبا شد ، و لی برای خوا ننده ء جوا ن و جوا نا ن نسل ا مروزی که ا کثرا د ر غر بت زنده گی میکنند، د لچسپ و عبرت ا نگیزهم با شد . دربا ره همسا یه ، ضر ب ا لمثل ها یی ا ز ا ینگونه د ا ریم :
_ حق خدا، حق همسا یه .
_ همسایه ، با زا ر همسا یه ا ست.
_ سیب، سیب را د یده رنگ می گیرد، همسا یه ، همسا یه را .
_ د ختر همسا یه ، خلمی ا ست .
_ د شمن بد د ا شته با شی ، همسا یه ء بد ؛ نی .
_ ما ل خود را نگهد ا ر، همسا یه را د زد نگیر .
دوبیتی ها وا شعا ر نغز و عا شقا نه ای هم د ر با ره ء همسا یه د ا ریم که بر خی ا ز ا نها را می ا ورم :
با م همه با م و با م ما ، د ر سا یه یا ر همه دور و، یا ر ما همسا یه
بیچا ره کسیکه یا ر همسایه گیره چشمم به د ر ا ست که یا ر، کی مبرا یه
___________
د ر گذ ر ما ، پسته ره تر میفروشه ای د ختره بین ، بوسه به زر، میفروشه
ده گور بروه مجردی ، کم بغلی همسا یه منم ، جا ی د یگر ، میفرو شه
______________
ای د ختر همسا یه مرا یا ر، بگیر سو غا ت مرا ا ز سر د یوا ر، بگیر
ا مشب یا ر من جا ن کمتر دا رم تا ا مد نم ، خود ت ره بید ا ر بگیر
بنده و قتی مدا خلا ت همسا یگا ن د ر کشور خود طی د هه هشتا د و نود را د ید م ، چند ربا عی سرو ده بود م . ر با عی زیر یکی ا ز ا نها ست :
ا فغا نی ا گر، نرو د ر همسا یه یا رب شکند پا و سر همسا یه
ما خیر ندیده ایم ا زین د شمن و دوست بسیا ر به ما رسیده ا ست شر همسا یه
یک شا عره ء ا یرا نی هم برای د خترا ن رنجد یده ء ا فغا ن که ا ستبد ا د طا لبا ن را پشت سر گذشتا نده ا ند ، غزلی د ا رد که چند بیت ا نرا می ا ورم :
ا ی د ختر همسا یه ، ا ی خوا هر ا فغا نی کز د ست سیه کا را ن ، عمریست پریشا نی
ا ی سهم تو فر سودن، ای جرم توزن بودن ا ی لهجه ء شیرینت، د ر حنجره زندا نی
و ا بسته بود ن و خو شبختی را با ا حسا ن د یگرا ن بد ست ا ورد ن ، برا بربا عذ ا ب د و زخ ا ست :
حقا که با عقو بت د و زخ برا بر ا ست ر فتن به پا ی همت همسا یه د ر بهشت !
سعد ی هم ، همسا یه ء بد را چنین نکو هش کر ده :
خا نه ا ی را که چون تو همسا یه ا ست د ه د رم سیم کم عیا ر ا ر زد
لیکن ا مید و ا ر با ید بود که پس ا ز مرگ تو هزا ر ا ر زد
وا ستا د خلیل ا لله خلیلی که محمد ظا هر شاه د ر پغما ن برا یش خا نه ای عطا کرده بود ، گفته بود :
مشکور زلطف کبریا ییم ، خو شیم همسا یه ء سا یه ء خدا ییم ، خو شیم !
« سا یه ء خدا » ، مطلبش« شا ه » بود . بمصد ا ق ا ین مقو له عر بی « ا لسلطا ن ظل ا لله فی ا لارض » و ا ستا د سخن سعد ی ، حسا د ت همسا یه را د ر بیت زیر نشا ن می د هد :
شمع را با ید ا ز ا ین خا نه برون بر د ن وکشتن تا که همسا یه ندا ند که تو د ر خا نه مایی
چقد ر تلخ ا ست و قتی هسا یه ها ما نند چشمها با هم نز د یک، محرم و د و ست هم با شند. ا ما خا نه ء هم را ند یده با شند . ا ما د ر بیت زیر ظرا فتی وجود د ا رد که چشمها با همه نز د یکی ، خا نه یکد یگر را ند یده ا ند :
بیگا نگی نگر که من ویا ر، چون د و چشم همسا یه ا یم وخانه ء هم را ند یده ا یم !
د ر ا غا ز گفتم که ما علا وه بر همسا یه های جا نبی ، همسا یه های جغرا فیا یی و مرزی هم د ا ریم که مورد بحث ما ا ست. ا یا ا ین همسا یه ها هم ما نند هر د و چشم با هم ا ز گرد با د زما نه و حوا د ث روز گا ر ، یکجا صد مه پذ یر ا ند ویا ا ینکه بر خی را بر بعضی ید طو لا ست که هر چه ا زد ستش ا مد ، بر همسا یه ء خود د ر یغ نمی کند و ا و را به حیث یک رقیب سر سخت وا شتی نا پذ یر و د شمن ، می شنا سد. طوریکه میدا نیم ، همسا یه شما لی کشور ما جمهوری های ا سیا ی میا نه ا ند که قر یب هشتا د سا ل همسا یه ء بزرگتر ( شوروی سا بق ) ا نها را جزء قلمرو خود سا خته و فر هنگ و تمد ن و تا ریخ وزبان شا ن را بد ست با د د ا ده بود. همسا یه ء جنوبی و شر قی ما بلو چستا ن وپا کستا ن ا ست که یک زما نی جزء نیم قا ره ء هند بود ند. و همسا یه غر بی کشور ما ، جمهوری ا سلا می ا یرا ن ا ست که ا و هم به پا رچه ها و جغرا فیا ها ی مختلف تقسیم شده ا ست.
تما م ا ین همسا یه های مرزی و جغرا فیا یی کشور ما ( به ا ستثنا ء جمهوری خلق چین ) بگونه ا ی با مرد م ما تا ریخ ، زبا ن وفر هنگ مشترک دا شته ا ند . زیرا زما نی ، قسمت ها یی ا زا ین کشور ها جز ء قلمرو ا مپرا طوری و سلا طین خرا سا ن قد یم و ا فغا نستا ن ا مروز بوده ا ند . و زما نی هم ، بخش ها یی ا ز خرا سا ن قد یم و ا فغا نستا ن ا مروز ، جزء قلمرو ا مپرا طور ها و سلا طین انها بو ده ا ست.
سا ما نیا ن، سلجو قیا ن، غزنویا ن ، غوریها ، سوری ها ، مغلها ، تر کها و خوا رزم شا هیا ن صفویان وغیره د ر بخشها ی بزرگی ا ز ا ین جغرا فیا و سر زمین ها حکو مت را نده و فر ما نروا یی کر ده ا ند.
د ر عصر سلطنت سلجو قیا ن که خرا سا ن وبخش ها یی ا ز ما ورا ء ا لنهر و ا یرا ن جزء ا مپرا طوری ا ن سا ما ن بود، تر کا ن غز ؛ به بلخ ومضا فا ت ا ن حمله کر ده شهر ها را ویرا ن و ما ل ودا رایی مر د م ر ا چور و جوا ن وپیر را قتل عا م نمو د ند . ا نوری ، شا عر قصیده سرا ، قصیده ا ی سرود وبه سمرقند نزد سلطا ن سلجوقی که د ر ا ن زما ن د ر ا نجا رفته بود ، فر ستا د . سلطا ن ا ز سمر قند بر گشت و تر کا ن را گو شما لی د ا د و مر د م را ا ز ستم و غا رتگری ا نها نجا ت بخشید. بخشها یی ا ز قصید ه ا ینست :
بر سمر قند ا گر بگذری ا ی با د سحر نا مه یی ز ا هل خرا سا ن ، به بر خا قا ن بر
نا مه ای ا ز رقمش ا ه غر یبا ن پید ا نا مه ا ی د ر شکنش ، خون شهیدا ن مضمر
تا کنون حا ل خرا سا ن ورعا یا بودست بر خدا وند جها ن خا قا ن، پو شیده مگر ؟
کا ر ها بسته بود بیشک د ر وقت کنو ن و قت ا نست که را ند سوی ا یرا ن لشکر
خبرت هست کزین زیرو زبر شو م غزا ن نیست یکتن ز خرا سا ن که نشد زیر وزبر
شا د ا لا به د ر مرگ، نبینی مر د م بکر جز د ر شکم ما م ، نیا بی د ختر !
خلق را زین غم ، فر یا د رس ا ی شا ه نژا د ملک را زین ستم ا با د کن ا ی پا ک گهر ( الی ا خر )
سلطا ن محمود غز نوی که همسا یه ء نیم قا ره هند بود ، چند ین با ر به ا ن کشور لشکر کشید . ظا هرا هد فش ا شا عه ء ا سلا م ، فر هنگ وتمد ن ا سلا می بود . ا ما بد ست ا ور دن غنا یم بیشما رو طلا ونقره و شکستن بتها ی بزرگ ا ز جمله ( بت سو منا ت ) و پا ما ل سا ختن با ور های د ر و نی مر د م و غا رت مال و دا را یی انها ، خوا ست د رو نی و هد ف غا یی ا ش شمر ده میشد.
محمود هو تکی ، مد تی بخشها یی ا ز ا یرا ن را فتح کرد و حکو مت نمود . ا ما چون بیگا نه بود و پا یه ء مر د می و ملی ندا شت ، د و لتش به زودی زوا ل یا فت . ا حمد شاه د را نی هم د وا زده با ر به هند ، که همسایه سر زمین ا فسا نه یی و غنی بود ، حمله کرد و غنا یم فرا وا ن بد ست ا ورد . ا ما حا کما نش د ر ا ن سر زمین د یر نپا یید ند . ا ین فتو حا ت وقهرما نیها و غا رت ها و کشتا ر ها را ما ، د ر تا ریخ خود جزء صفحا ت د ر خشا ن ا ن د ر ج کر ده وبه شا گرد ا ن مکا تب و مدا رس خود می ا موزا نیم که سلا طین ما چنین وچنا ن کر ده ا ند . هما نگونه که ترک ها لشکر کشیهای تیمور ، مغولها ا ز چنگیز ، ا رو پا ییها ا ز ا سکند ر و نا پلیون را جزء ا فتخا را ت تا ریخی و ملی کشور شا ن قلمد ا د کر ده ا ند. حا ل ا نکه ا ین فتو حا ت و لشکر کشی ها ، غا رتگری و قتل عا مها و نا بودی تمد ن ها وفر هنگها ی ملت ها ، تو سط یک دولت زوراور ومتجا وز، جزما یه ء ننگ وشرمسا ری چیز د یگری نمی توا ند با شد.
حمله ء هلا کو خا ن د ر بغد ا د و د ر نمد پیچا نید ن ا لمستعصم با لله خلیفه ء عبا سی ، شکستن بت سو منا ت د ر هند تو سط محمود غز نوی ؛ قتل عا م 900 هزا ر نفر بیگنا ه د ر ا صفها ن ایرا ن تو سط تیمورمنهد م سا ختن مجسمه های بودا د ر با میا ن ا فغا نستا ن تو سط طا لبا ن پا کستا نی و عر بی ، قتل عام پنج ملیون یهودی د ر ا لما ن بو سیله ء هتلر نا زی ، ا خرا ج فلسطینیها ا ز بیت ا لمقد س و قتل عا مها د ر طی نیم قر ن ا خیر د را ین سر زمین و ا با دی سا زی های یهودی نشین د ر غزه ، ا شغا ل کو یت تو سط صد ا م حسین د ر 1991 و ا شغا ل خود عرا ق و ا فغا نستا ن تو سط ا مریکا یی ها و عملیات نظا می روسیه د ر چچین وساختن یک حکومت د ست نشانده د ر ا ین قرن بیست ویکم ( قرن د موکرا سی ) با هم چه تفا وت ها یی دا رد ؟
تیمور که سلطا ن عبد ا لحمید ترک را تا ا خرین رمق حیا ت د ر قفس های ا هنین نگهد ا شت و چنگیز خا ن که سلطا ن محمد خوا رزمشا ه را د ر جزیره ء ا بسکون متوا ری سا خت وتا ج وتختش را گرفت که بی کفن مر د تا زندا ن « گوا نتا نا مو » سلطا ن ( بوش ) که بعوض بن لا د ن و ملا عمر وحکمتیا ر وملا متوکل و مولوی قلم الدین ، بیگنا ها ن و ا فرا د عا د ی و جنگجو یا ن بیخبر ا ز سیا ست های جها نی را د ر زنجیر کشیده و صد ا م حسین را به جرم گو یا ا ستبد ا د ش به مر د م عرا ق و ا ورد ن د مو کرا سی ! به مر د م ا نکشور ورفع خطرا ت نا شی ا ز د ا شتن سلا ح ا تمی عرا ق ( که د رو غ ثا بت شد ) ا ز تا ج وتخت بر ا ندا خت ، مشا به سر نو شت ا لمستعصم با لله خلیفه ء عبا سی نیست ؟ من فکر میکنم سر نوشت صد ا م حسین حا کم عرا ق با سر نوشت مستعصم ، خلیفه ء عبا سی هنگا م سقوط بغد ا د تقر یبا یکسا ن بو د ه ا ست. هما نگونه که مستعصم د ر بر ا بر هجوم مغل ا یستا د ه گی نکرد و ا ز سقوط خلا فت 524 سا له بنی عبا س پیشگیری ننمود و حسا د ت ها ی تند ومتضا دی را د ر جها ن ا سلا م د ا من زد ، بر خی رو شنفکرا ن مثل خوا جه نصیر طو سی هلا کو را به سقوط بغد ا د تشویش کرد و بر خی د یگر ما نند سعدی سقوط خلا فت را ( حد یث هو لنا ک ) خوا ند ؛ با ا ین حا ل ، رو شنفکرا ن کشور های ا سلا می که به خلا فت بغد ا به د یده ا حترا م می نگر یستند و حتی بر خی رو شنفکرا ن مخا لف خلا فت بغد ا د ونظا م فا سد خلا فت ، سقوط بغد ا د بد ست مغل ، کما ل مطلوب بشما ر نمی رفت . زیرا ا نها هر گز خوا ها ن ( د فع فا سد به ا فسد ) و رها یی ا ز چا له به بهای فرو ا فتا د ن د ر چا ه ، نبو د ند. سقوط صد ا م حسین هم به بهای فرو ا فتا د ن مر د م عرا ق د ر چا ه د موکراسی وا رد ا تی امریکا !! و حرص بیرو ن کشید ن نفت ا نکشور ، تما م شد . وجها ن عرب و مخا لفا ن صد ا م ا گر خوا ها ن سقوط ا ین د کتا تور عر بی بو دند ، مگر نمی خوا ستند شا هد سقوط تمد ن هزا ر و چها ر صد سا له ءا سلا می و فر هنگ ا سلا می و کشتا ر و قتل ها ی بیسا بقه و سر کوب خو نین جنبش های ا زا د یخوا ها نه مرد م ا نکشور هم با شند و قیا مها ی ملی و ا زا د یخوا ها نه ء ملت عرا ق، تروریست ! تعبیر شود.ا یا د مو کرا سی وا رد ا تی ، ا ند یشه و تفکر وا رد ا تی ، فلسفه و عقا ید وا رد ا تی و هر چیز د یگر تعبد ی وواردا تی ، ا زا دی فکر و با ور های د رو نی بشر یت و ملت ها را خد شه د ا ر وصد مه پذ یر نمی سا زد و گذ را و مو قتی نیست ؟
هما ن ضر ب ا لمثل معرو ف که گفته ا ند : « د شمن بد د ا شته با شی ، همسا یه ء بد نه »
متا سفا نه ما ا فغا نستا نی ها هم ا ز همسا یه های جغرا فیا یی چپ و را ست خود بی ا ند ا زه صد مه پذ یر بوده ا یم. بخصوص زما نیکه پا ی ا ستعما ر ا نگلیس و تزا ر روس د ر قر نها ی هجده ونزده به ا ین سر زمین ها رسید، ا ین حوزه ء تمد نی را بسیا ر نا ارا م ، متشنج و فقیر و د ر گیر جنگها و ا ختلا فا ت قو می ومذهبی کرد. ا ین ا ستعما ر گرا ن حر یص ، خط کشیهای جد ید مرزی و زبا نی و قو می بوجود ا ور د ند ؛ هند را پا رچه کر د ند و پا کستا ن و هندو ستا ن سا ختند و کشمیر را به حیث یک زخم خو نین میا ن هر د و کشور ا یجا د نمو دند . خط د یورند را بین ا فغا نستا ن و پا کستا ن بوجود ا ور د ند و د شمنی را و تفرقه ء قو می و ملی را د ا من زد ند، تقسیم ا سیا ی میا نه به جمهو ریت های مختلف ، نا مگذا ری های غیر مسولا نه به محلا ت تا ریخی جدا کر د ن بخارا و سمر قند ا ز پیکر تا جکا ن به حوزهء ا زبک زبا نا ن ، ا ز جمله بحرا نها یی ا ند که ا ستعمار گرا ن ا یجا د کر ده و میرا ث شوم ا ز خود گذاشته ا ند.
د ر قرن نزده وبیست ، ا نگلیس ها ا ز نیم قا ره هند که د ر ا نوقت همسا یه ما شده بو دند، کشور ما را نیمه مستعمره سا خته و هشتا د سا ل تما م جنگهای خو نین را د ا من زد ند و د و لت مرد ا ن و ا بسته د ر ین کشور سا ختند؛ د ر د هه ء هشتا د قرن بیستم ، همسا یه ء شما لی ( ا تحا د شوروی سا بق ) بکشور ما تا ختند و جنگ های خا نما نسوز وویرا نگر را بوجود ا ور د ند و ا فغا نستا ن را پا یگا ه جنگ گرم وسرد سا ختند ، د ر دههء نود کشور همسا یه پا کستا ن جمع عر ب های سعودی و اما را تی با رویکا ر ا ور د ن بنیا د گرا یا ن ا سلا می ، کشور ما را به بحرا ن سیا سی کشا نید ند و هست وبود ا نرا به غا رت بر د ند و سیا ست های زمین سوزی و قوم ستیزی و زن ستیزی را پیا ده کر د ند وحتی ا ز فرو ش ا ستخوا ن مر د گا ن وشهید ا ن را ه ا زا دی کشور ما هم د ر یغ ننمو د ند و ا کنو ن هم ا ز سر ما د ست بر د ا ر نیستند و نمی گذا رند که جا معه ء جها نی ، به زخمهای خو نین کشور ما ، مر هم گذا رند.
کا ظم کا ظمی ، شا عر د ر د ا شناد ر کشور همسا یه ء ا یرا ن ، ر نج پنا هجویا ن ا فغا ن را که میخواهند بکشور شا ن بر گرد ند، د ر سروده ء غم ا نگیزی تصویر کرده که چند بند ا نرا د ر پا یا ن ا ین د ا ستا ن می ا ورم:
غروب ، د ر نفس گر م جا ده خوا هم رفت پیا ده ا مده بو د م ، پیا ده خوا هم رفت
طلسم غر بتم ، ا مشب شکسته خواهد شد وسفره ا یکه تهی بود، بسته خوا هد شد
ودر حوا لی شبها ی عید ، همسا یه صدای گریه ، نخوا هی شنید ، همسا یه
هما ن غر یبه که قلک ندا شت ، خواهد رفت وکو د کی که عرو سک ندا شت، خوا هد رفت
چگو نه با ز نگر د م که : سنگرم ا نجا ست چگونه ؟ ا ه ! مزا ر برا درم ، ا نجا ست !
چگونه با ز نگر د م که : مسجد و محرا ب و تیغ ، منتظر بوسه بر سر م ، ا نجا ست !!
ا قا مه بود و ا ذا ن بود ، انچه ا ینجا بود قیا م بستن و ا لله و ا کبر م ، ا نجا ست
شکسته با لی ا م ا ینجا شکست، طا قت نیست کرا نه ا یکه د ر ا ن خوب میپرم، ا نجا ست
غروب ، د ر نفس گر م جا ده خوا هم رفت
پیا ده ا مده بو د م ، پیا ده خوا هم رفت !
بالا
بازگشت