---

 

فلسفه و تاریخ

رابرت برنز

 

فلسفه چه ربطى به تاريخ دارد، يا تاريخ به فلسفه؟ اگر به اوايل سرگذشت هر يك از اين دو رشته در سنت فكرى و عقلى غرب نگاه‏كنيد، خواهيد ديد چندان ربطى به هم ندارند. �فلسفه� (در يونانى به معناى �عشق به دانايى يا فرزانگى�) از زمان كسانى آغاز شد كه به�پيش از سقراطيان� معروفند (حدود 600 تا 400 ق م) و كوششى بود به منظور فهم طبيعت جهان. آنچه گمان‏ورزيهاى ايشان را ازمساعى پيشين ممتاز مى‏كرد كه معمولاً از مقوله �اسطوره‏شناسى� دانسته مى‏شود، اين بود كه پيش از سقراطيان مى‏خواستند انديشه‏هاى‏خويش را با استدلالهاى عقلى توجيه كنند. پيش‏فرضشان در سراسر كارهايشان اين بود كه بناى عالم نهايتاً بر عقل است و ذهن آدمى به‏نحوى مجهز شده كه قادر به كشف طبيعت آن عقلانيت است. اين پيش‏فرض از آنجا واضح بود كه مسلم گرفته مى‏شد براى هر چيزى بايدتبيينى بنيادين يا علت اوّلى (arche) مانند آب يا هوا يا آتش وجود داشته باشد. اما ديرى نگذشت كه مشكل توضيح اينكه كيفيات‏متعدد و ناسازگار چگونه ممكن است فقط از يكى از آن كيفيتها سرچشمه بگيرند (زيرا آب و آتش با هم در نمى‏آميزند)، باعث شد كه‏عده‏اى در عوض قائل به اين شوند كه جهان از كنش و واكنش يا تعامل زوج آغازينى از اضداد نتيجه شده است (كه مثلاً به عقيده‏اِمپدوكلس (حدود 495 تا 435 ق م) مهر و كين است، يعنى از سويى ميل به همانى و يگانگى، و از سوى ديگر ميل به اختلاف و چندگانگى). سقراط (حدود 470 تا 399 ق م) اعدام شد به اين جرم كه جوانان آتن را تشويق مى‏كرد به جاى پذيرش نسنجيده آداب و رسوم‏سنتى، مستقل بينديشند. او كه از آن زمان پيوسته به دليل سرسختى در طلب حقيقت، فيلسوف آرمانى دانسته شده و مورد تعظيم وتكريم بوده است، پس از سالها گمان‏ورزى در كيهان‏شناسى، سرانجام اخلاق را كانون توجه قرار داد. (سقراط هرگز چيزى ننوشت و از اين‏جهت با عيسى مقايسه شده است. �سقراطى� كه سنتاً در فلسفه شناخته است، سقراطِ �ديالوگها�ى افلاطون است كه مى‏دانيم شخصيتى‏كاملاً تاريخى نيست.) بنا به روايات، اين تغيير نظر مرتبط بود با هشدار غيبگوى پرستشگاه دلفى به سقراط كه �خودت را بشناس�، وسقراط آن سخن را به معناى شناخت طبيعت آدمى گرفت و فرض را بر اين قرار داد كه اين شناخت در همه ما فطرى است منتها به‏دلايلى‏پوشيده مانده است. در نتيجه، سقراط نه با القاى نظريه‏هاى خويش، بلكه با پرسش از مريدانش به آنان تعليم مى‏داد تا آنچه را راهمهتخبى يا زيبايى يا دادگرى يا دليرى ناگفته مسلم مى‏دانستند از درونشان بيرون بياورد، و به اين جهت مى‏گفت من �ماما� يا�قابله�اى بيش نيستم كه حقيقتى را كه از پيش در ديگران موجود است به دنيا مى‏آورم. به‏نظر مى‏رسد محور تعاليم او اين بوده كه اقرار به‏نادانى خردمندانه‏تر است از مبادرت به گفته‏هايى كه نتوانيم عقلاً از آنها دفاع كنيم. ولى در نوشته‏هاى پر حجم شاگرد او افلاطون (حدود428 تا 348 ق م) و آثار شاگرد افلاطون، ارسطو (384 تا 322 ق م) تقريباً تمام شاخه‏هاى اصلى علوم، به‏عنوان شعبه‏هاى �فلسفه�شكل مى‏گيرند: كيهان‏شناسى، اخترشناسى، فيزيك، زيست‏شناسى، روانشناسى، الاهيات، اخلاق، نظريه سياسى، نظريه ادبى و جزاينها - ليكن با دو استثناى مهم و چشمگير كه منشأ مستقل داشتند و مستقل نيز ماندند: يكى پزشكى (كه از فنون عملى به‏شمارمى‏رفت نه رشته‏اى نظرى) و ديگرى تاريخ.

بسيار جالب خاطر است كه نخستين مورخان - كسانى مانند هرودوت (حدود 495 تا 425ق م) و توكوديدس (حدود 471 تا 400 ق م) - نه فيلسوف دانسته مى‏شدند و نه خود خويشتن‏را فيلسوف مى‏دانستند. ارسطو در عباراتى كه اغلب از او نقل مى‏شود، موضوع را روشن مى‏كند:او تاريخ را در درجه‏اى پايينتر از شعر به‏شمار مى‏آورد (شعر در نزد ارسطو نه تنها كارهاى‏شاعرانى همچون هومر، بلكه درام يعنى آثارى مانند تراژديهاى آيسخولوس و سوفوكلس را نيزدر بر مى‏گيرد)، زيرا �فرق ميان مورخ و شاعر... بواقع عبارت از اين است كه مورخ چيزى را كه‏بوده توصيف مى‏كند، و شاعر چيزى را كه ممكن است باشد. پس شعر چيزى است فيلسوفانه‏ترو داراى معنايى وزين‏تر از تاريخ، زيرا آنچه در آن گفته مى‏شود ذاتاً از كليات ⁽²⁾ است و آنچه‏تاريخ مى‏گويد از امور منفرد يا جزيى ⁽³⁾ است.� چنين برمى‏آيد كه تاريخ داراى كمترين ارزش‏است زيرا با سير تصادفى رويدادهاى جزيى [يا خاص‏] سر و كار دارد، حال آنكه شاعر شخصيتهاو رويدادها را تغيير مى‏دهد و به نمادهايى بدل مى‏كند بيانگر بينشهاى پايدار درباره سرنوشت‏بشر، و به‏تعبير ديگر، معناى كلى و ذاتى به آنها مى‏بخشد. با اينهمه، شعر باز هم به پاى فلسفه‏نمى‏رسد، زيرا فلسفه �كليات� را به سطحى كاملاً علمى و �مفهومى� ارتقا مى‏دهد.

آنچه اينجا بيان شد فرضى است كه در فلسفه كلاسيك غرب داراى محوريت و قدر و اهميت‏بسيار است. ارسطو مسلم مى‏داند كه شناخت حقيقى (episteme) ذاتاً معرفت كلى است، زيرا اگربه چيزى خاص يا امرى جزيى اشاره كنيد و بپرسيد �اين چيست؟� در پاسخى كه به شما بدهندمشخص خواهند كرد كه آن چيز از چه نوعى است (مثلاً آب يا درخت). لفظى كه به كار برند�كلى� است زيرا على الاصول در همه زمانها و جاها مصداقهاى بى‏شمار خواهد داشت، و بعلاوه(بنا به فرض ارسطو) متضمن دريافت �طبيعت� يا �ماهيت� يا �ذات� آن چيز است، يعنى‏مجموعه‏اى از صفات يا كيفيات وحدت يافته‏اى كه �صورت ⁽⁴⁾� آن چيز را به آن مى‏دهد و بدون‏آن، چيز مورد گفت و گو آنچه هست نخواهد بود. توجه داشته باشيد كه اصطلاح [essenceماهيت يا ذات‏] از فعل لاتين esse مى‏آيد به معناى �بودن�، و ما هنوز وقتى آن را به كار مى‏بريم‏مقصودمان مغز وجود يا هستى هر چيز است. ارسطو بويژه هنگامى كه درباره موجود زنده‏مى‏انديشد، فكرش متوجه اين است كه آنچه به چنين موجودى جان مى‏بخشد هدف است (كه‏به استثناى بعضى اوقات در انسان، هرگز خود موجود از آن آگاه نيست)، و موجود مى‏خواهدذات يا طبيعت خويش را متحقق سازد و به‏كمال برساند، مانند دانه بلوط كه تلاش مى‏كند به‏هدف برسد (يعنى به telos يا �علت‏غايى�) و درخت بلوط شود. اگر هر شى‏ء مادى را بگيريد ودر فكرتان كليه كيفيات �عام� را از آن سلب كنيد، آنچه به جاى مى‏ماند ماده بنيادينى است كه�صورت� يا ماهيت بر آن بار مى‏شود ⁽⁵⁾ . پس اشياء مادى درست مى‏شوند از همجوشى صورت‏و اين ماده بنيادين اوليه كه هرگز بدون قسمى صورت وجود ندارد، هر چند ممكن است صورتى‏را از دست بدهد و صورتى ديگر پيدا كند (مانند هنگامى كه چوب مى‏سوزد و صورت چوب را

 

 

از دست مى‏دهد و به صورت دود و خاكستر در مى‏آيد). ماده اوليه چون ذاتاً قابل يا پذيرنده اين‏كيفيات است، پس لاجرم خودش بدون آنهاست و بنا به طبيعتى كه دارد تعقل كردنى يا فهم‏كردنى نيست (يعنى مفهوميت پيدا نمى‏كند) و حتى با صورت عناد دارد، و به اين جهت ارسطونقص و عيب در جسم جانداران را به آن نسبت مى‏دهد. معناى ضمنى اين سخنان بظاهر اين‏است كه ماده اساس جزئيت يا خصوصيت چيزهاست، زيرا امكان مى‏دهد كه موجودات‏مختلف همه از صورت كلى واحد (مثلاً طبيعت آدمى) سهمى ببرند، و اين امر يكى ازارسطوئيان قرون وسطا، توماس آكويناس (1225 - 74 م) را به اين قول برانگيخت كه ماده �مبدأ تفرد و تشخص ⁽⁶⁾� است. اين نحوه نگرش عمدتاً از افلاطون سرچشمه مى‏گيرد كه مطابق‏تصويرى كه در ديالوگ تيمائوس مى‏دهد، جهان هنگامى شكل گرفت كه خداوند خالق،�صورتها� يا �ايده‏ها ⁽⁷⁾� را بر ژرفنايى متلاطم و پريشان بار كرد. (انديشه افلاطون در مرتبه‏نخست متوجه شكلهاى هندسه اقليدسى بود، و مى‏گفت آنچه نهايتاً هر چيز فيزيكى از آن‏ساخته مى‏شود، همين شكلهاى هندسى است.) اما �صورتها� يا �ايده‏ها� هرگز قادر به ايجاد�ثبات� يا �درست كردن� آن آشفتگى و پريشانى نيستند. چنين دركى عمدتاً از تجربه‏هاى روزانه‏نتيجه مى‏شود. اگر كسى به يك معلم رياضى بگويد مجموع زواياى داخلى مثلثى كه با گچ روى‏تخته سياه كشيده است 180 درجه نيست، پاسخ خواهد شنيد كه با آن مواد بهتر از اين نمى‏شودكار كرد (مثلاً گچ خرد مى‏شود يا سطح تخته سياه هموار نيست) و، بنابراين، شايد بتوان گفت كه‏آن مثلث، مثلث �واقعى� نيست. ولى افلاطون مى‏گويد هميشه همين‏طور است: شكلها ياساختهاى موجودات فيزيكى را فقط هندسه قابل تعقل يا قابل فهم مى‏كند، منتها ما نمى‏توانيم‏دانش خود از هندسه را از آنها بگيريم و لذا همواره آنها را تقليدهاى ناقصى از �ايده‏آل�هاى‏دگرگونى‏ناپذير تلقى مى‏كنيم.

ارزيابى منفى ارسطو از تاريخ (كه شوپنهاور در اواسط سده نوزدهم دوباره آن را به زبانى‏فراموش نشدنى بيان كرد) بايد با توجه به‏چنين زمينه و سابقه‏اى فهميده شود، هر چند كه‏هدفهاى مصرّح مورخان را به اعوجاج مى‏كشاند. توكوديدس يك قرن پيش از ارسطو نوشت كه‏هدف من �به دست دادن شناخت دقيق گذشته است تا كمكى باشد به فهم آينده كه در سير امورانسانى گرچه عيناً بازتاب گذشته نيست، ولى ناگزير شبيه به آن است� و لذا بايد �از آنِ همه‏اعصار� دانسته شود. بعدها نيز پولوبيوس (حدود 198 تا 117 ق م) نوشت كه تاريخ هدفى�عملى� دارد، بدين معنا كه �آدميان هيچ وسيله‏اى بزرگتر از شناخت گذشته براى تصحيح رفتار وكردارشان ندارند... [بنابراين‏] استوارترين اساس تربيت و آموزش براى سپرى كردن عمر درفعاليت سياسى، بررسى تاريخ است.� به‏عقيده او، تاريخ �بحث مى‏كند از اينكه چرا و چگونه وبه‏چه دليل هر كارى انجام گرفته است�؛ اگر اين تحليل از اصول كلى و بنيادين سبب‏يابى را كناربگذاريد �آنچه مى‏ماند نوشته‏اى است ماهرانه، ولى عبرت‏آموز نيست، و ممكن است عجالتاًخاطر را خوش بيايد، اما هيچ سودى براى آينده نخواهد داشت.� جان كلام را ديودوروسِ‏سيسيليايى (حدود 90 تا 20 ق م) و ديونوسيوسِ هاليكارناسوسى (اواخر سده اول ق م) بهتربه‏نحو موجز بيان كرده‏اند كه گفته‏اند: �تاريخ همانا فلسفه است كه با نمونه و مصداق سرمشق‏مى‏دهد.�

مع‏هذا در سراسر اواخر دوره يونانى مآبى و رومى، قدر فلسفى تاريخ به‏عنوان رشته‏اى‏علمى همچنان دست كم گرفته مى‏شد. با ظهور مسيحيت برخى امور، بويژه در مورد عيسى، كه‏ادعا مى‏شد واقعيت تاريخى دارند معنا و اهميتى كلى يا جهانى يافتند، و ممكن بود انتظارداشت كه شأن علمى تاريخ مورد اذعان قرار بگيرد. ولى اين توقع برآورده نشد. در سده‏هاى‏دوازدهم و سيزدهم [ميلادى] متن نوشته‏هاى ارسطو از جهان عرب به دنياى مسيحيت غربى راه‏يافت و �از نو كشف شد� و در دانشگاههايى مانند پاريس و آكسفورد كه تازه به‏همين منظور بنيادشده بودند رواج پيدا كرد. ولى باز در منظومه‏هاى فلسفى بزرگ اهل مدرسه كه از آن سپس‏به‏وجود آمد، به‏تاريخ اعتنايى نشد...

اومانيستها [يا اديبان انسان‏گراى‏] عصر رنسانس توجه بيشترى به تاريخ داشتند، ولى منشأاين علاقه افزونتر نه ملاحظات متافيزيكى، بلكه تلاش براى بازيابى فرهنگ يونان و روم بود كه‏مى‏بايست ذاتاً فعاليتى تاريخى به‏شمار آيد. از اين گذشته، بسيارى از اومانيستهاى ايتاليايى،جانشين روم باستان را ايتاليا مى‏دانستند و براى اينكه ببينند در وضع ضعف سياسى كشورشان‏چه بايد بكنند، به‏تاريخ روم رجوع مى‏كردند. لورنتسو والا (1407 - 57) ⁽⁸⁾ در پاسخ به‏نظرتحقيرآميز ارسطو نسبت به تاريخ، مى‏گويد تاريخ نه تنها �قويتر از شعر است زيرا راستگوتراست... [و] رو به‏سوى حقيقت دارد نه انتزاعات... ]و[ با نمونه و مصداق سرمشق مى‏دهد�، بلكه‏از فلسفه نيز برتر است زيرا �در گفتار مورخان، جوهر بيشتر، معرفت عملى بيشتر... آداب بيشتر وهر قسم دانش بيشترى ديده مى‏شود تا دستورها و قواعد فيلسوفان.� ماكياولى (1469 - 1527) نيز به‏همين وجه در موافقت با مورخان باستان مى‏نويسد: �هر كس به‏گذشته و اكنون نظر كندبآسانى خواهد ديد كه همه شهرها [كشورها] و همه مردمان را خواستها و شور و شوقهاى واحدبه جنبش در مى‏آورد و همواره در گذشته نيز در آورده است؛ پس با بررسى جدى و پيگير گذشته‏به سهولت مى‏توان پيش‏بينى كرد كه در هر جمهورى احتمال دارد در آينده چه روى دهد.� با اين‏وصف، برخى از اومانيستها شك داشتند. هنرى كورنليوس آگريپا فونِ نِتسهايم (1486- 1535) ⁽⁹⁾ بر آن بود كه �از همه فنون�، پائيينترين مقام به‏تاريخ به‏عنوان سرچشمه حقيقت تعلق‏مى‏گيرد، زيرا مورخان �بشدت با يكديگر اختلاف دارند و چيزهايى آنچنان متغير و مختلف‏درباره رويدادى واحد مى‏نويسند كه محال است تنى چند از ايشان دروغزن نباشند.� حتى‏برجسته‏ترين مورخ عصر رنسانس، فرانچسكو گويتچاردينى (1483 - 1540) ⁽¹⁰⁾ احياناً درپاسخ به ماكياولى نوشت: �چه نادرست است به هر بهانه‏اى شاهد از روميان آوردن. زيرا براى‏آنكه مقايسه‏اى صحيح و معتبر باشد، ضرورى است شهرى [كشورى] داشتن مانند آنان و سپس‏حكم راندن بر آن با سرمشق گرفتن از ايشان�، چون �اگر نمونه‏ها از هر جهت مانند يكديگرنباشند، بى‏فايده‏اند از آنجا كه هر تفاوت بسيار كوچكى در هر مورد ممكن است علت انحرافهاى‏بزرگ در معلولات واقع شود.� به‏همين دليل �بر پايه رويدادهاى جارى، گفتارهايى درباره آينده‏نوشتن� كارى دشوار است، زيرا �هر چيز كوچك خاصى كه تغيير كند احتمالاً نتيجه را تغيير مى دهد. از اينرو، امور اين جهان را بايد روزانه مورد داورى قرار داد و حل كرد، از دور نمى‏توان‏درباره آنها به قضاوت نشست.� با اينهمه، گويتچاردينى انكار نمى‏كند كه برخى همسانيهاى ذاتى‏وجود دارد و تلويحاً مى‏گويد كه وظيفه دشوار مورخ تشخيص آنهاست: �هر آنچه در گذشته بوده‏است و اكنون هست در آينده نيز خواهد بود. فقط نامها و ظواهر چيزها تغيير مى‏پذيرند و لذا آن‏كس كه چشم بصيرت ندارد آنها را نخواهد شناخت.�

با توجه به‏چنين نظرها، شگفت نيست اگر مى‏بينيم فيلسوفان در سراسر سده هفدهم‏همچنان بدگمانى سنتى به‏تاريخ را ادامه مى‏دهند. دكارت (1596 - 1650)، معروف به پدرفلسفه جديد، مى‏نويسد كه به‏دليل گزينشى بودن اجتناب‏ناپذير تواريخ، چگونه شد كه ديگر آنهارا سرچشمه حقيقت ندانستم و رها كردم: �حتى صحيح‏ترين تاريخها... تقريباً هميشه‏رويدادهاى نازلتر و كمتر در خور توجه را حذف مى‏كنند؛ در نتيجه، رويدادهاى ديگر به شكل‏حقيقى نمايان نمى‏شوند.� بعلاوه، �شهسواران سرگردان ⁽¹¹⁾� [قرون وسطايى‏] را نمى‏توان‏سرمشقى براى رفتار در عصر جديد قرار داد، و تاريخ پر از �افسانه‏ها�ست، و �كمتر چيزى است‏كه نويسنده‏اى بگويد و نويسنده‏اى ديگر قائل به ضد آن نشود�، و آمارگيرى هم بى‏فايده است.يگانه راه رسيدن به حقيقت، تحقيق در تصوراتى است كه بتوانيم �به‏وضوح و بداهت شهوداًدريابيم� يا �بيقين به‏طريق قياس استنتاج كنيم�، يعنى تصورات منطقاً بديهى كه هر ذهن عاقلى‏بتواند در هر زمان و مكان شخصاً صحت و سقمشان را بسنجد. كاملاً همسو با اين شيوه نگرش،وقتى دكارت مى‏خواهد علمى ايجاد كند و بپروراند كه موضوع آن طبيعت آدمى باشد، حتى يك‏بار نيز به‏تجربه تاريخى به‏عنوان وسيله گردآورى دلايل يا سنجش صحت و سقم مدعيات‏خويش اشاره نمى‏كند. اما برخى از همروزگارانش ديد مثبت‏ترى داشتند: توماسو كامپانلا (1568 - 1639) ⁽¹²⁾ معتقد بود تاريخنگارى �اساس همه علوم، هر چند پنجمين بخش از فلسفه‏عقلى است�، و فرانسيس بيكن (1561 - 1626) ⁽¹³⁾ دانشها را به سه مقوله اولى و اصلىِ تاريخ‏و شعر و فلسفه تقسيم مى‏كرد. مع‏هذا، در نظر هر دو، �تاريخ� اساساً به‏معناى مجموعه‏هايى‏توصيفى از امور واقع است كه بعد به‏وسيله تعميم و تسرّى، به‏پايگاه علوم مى‏رسد، و فى حدذاته يكى از �علوم� نيست.

در قرن هفدهم همچنين علاقه جديدى به احكام يا داوريهاى احتمالى ⁽¹⁴⁾ پديد آمد كه،به‏موجب آن، فرض قبلى داير بر اينكه معرفت حقيقى همواره بايد بى‏هيچ خدشه مقرون به‏يقين‏باشد، مردود شناخته شد. (يگانه استثنا بر اين قاعده در اواخر دوره يونانى‏مآبى ديده مى‏شود. برمدرسه يا آكادمياى افلاطون شكاكان مسلط شدند كه امكان حصول معرفت براى آدمى را انكارمى‏كردند و مدتها با رواقيان در مناقشه بودند كه آن امكان را قبول داشتند. سرانجام بسيارى از هردو طرف پذيرفتند كه معرفت آدمى هرگز ممكن نيست بيش از معرفت �احتمالى� باشد، ولى‏هرگز گفته نشد كه چگونه كسى مى‏تواند درجه احتمال اعتقادها را به‏طور عينى بسنجد.) دونگرش متمايز به مسأله به‏وجود آمد: يك سو، بلز پاسكال (1623 - 62) ⁽¹⁵⁾ و ديگران كه دست‏به‏پژوهش زدند در صورتهاى مختلف احكام احتمالى رياضى، و از ديگر سو، كسانى مانندآنتوان آرنو (1611 - 94) ⁽¹⁶⁾ همعصر پاسكال، كه مى‏گفتند زندگى آدمى در اساس داراى ماهيت‏امكانى ⁽¹⁷⁾ است و، بنابراين، نوع ديگرى از احكام احتمالىِ ذاتاً غير رياضى بايد در مورد آن به‏كار رود كه بر �احتمال اخلاقى ⁽¹⁸⁾ � مبتنى باشد. مفهوم �حكم احتمالى اخلاقى� از دو جهت براى‏تاريخ اهميت دارد. نخست اينكه، به‏عقيده طرفداران آن، �حكم احتمالى اخلاقى� [يا �اخلاقاًمحتمل�] راهى پيش پاى ما مى‏نهد براى حصول درجه بالايى از يقين در شرايطى كه امكان‏كاربرد روشهاى كاملاً دقيق و سفت و سخت قابل اِعمال در علوم �دقيق� وجود ندارد كه با كاربردآنها مى‏توان در شرايط كنترل شده آزمايشها را تكرار و از نظر كميت اندازه‏گيرى كرد. دوم اينكه‏چنين حكمى امكان مى‏دهد از موارد تاريخى جزيى منحصر بفرد (از قبيل فلان شخص يا گروه‏فرهنگى يا سير رويدادها) با ملحوظ داشتن خصوصيات و صفات فردى آنها، و نه به‏عنوان‏مصداقى از فلان اصل كلى، شناخت كسب كنيم. ژان مابيون (1623 - 1707) ⁽¹⁹⁾ ، عضو ارشدشاخه فرانسوى فرقه راهبان بنديكتىِ موريست ⁽²⁰⁾ ، كه نقش برجسته او در ايجاد و پروراندن‏روشهاى جديد تاريخ پژوهى از مدتها پيش شناخته است، از اين امر در ارزيابى اصالت اسنادتاريخى استفاده مى‏كرد. به‏نوشته او، كسى كه سالها با اسناد باستانى آشنا باشد، مى‏تواند دراينگونه داورى كسب مهارت كند، و گرچه هر يك از دلايل و شواهد بتنهايى ممكن است چندان‏وزنى نداشته باشد، حكم او امكان دارد به‏احتمال قريب به‏يقين درست از كار درآيد. سبب اين‏است كه در چنين حكمى معناى كلى يا تأثير عمومى دلايل از حيث كيفى ارزيابى مى‏شود، و�كل ارتباطهاى متقابلشان با يكديگر� يعنى �مجموع اتفاقات و مقارنات و اوضاع و احوال�مورد سنجش قرار مى‏گيرد.

لزوم احكام �احتمالى اخلاقى� ]يا �اخلاقاً محتمل� [در كليه شؤون زندگى، بويژه درانگلستان مورد تصديق و تمجيد واقع شد. دانشمندانى همچون رابرت بويْل و نيوتن درمخالفت با دكارت قائل به اين شدند كه حتى درباره صحت و سقم نظريه‏هاى علوم طبيعى نهايتاًبايد براساس احتمالات داورى كرد. جوزف باتلر (1692 - 1752) ⁽²¹⁾ نوشت كه �احتمال‏راهنماى زندگى است� و �اعتقاد ناشى از اين قسم اثبات را مى‏توان با آنچه در معمارى يا سايرآثار هنرى به �تأثير عمومى� معروف است مقايسه كرد؛ يعنى نتيجه حاصله از بسيارى چيزها كه‏چنين و چنان قرار گرفته‏اند و به يك نظر مى‏توان همه را ديد... دلايل به‏دست آمده از اتفاقهاى‏مختلف كه همه مؤيد يكديگرند... [از جمله‏] همچنين انواع قرائن و امارات.� بدين‏ترتيب،اعضاى هيأت منصفه ممكن است به اين نتيجه برسند كه فلان رويداد ادعايىِ ذاتاً منحصر بفرد وتكرارناپذير واقعاً �بدون هرگونه شك معقول� حادث گشته است، زيرا در طيفى از امور واقع‏تعمق كرده‏اند و سرانجام آن را دليل قانع كننده وقوع رويداد مزبور يافته‏اند چون ديده‏اند وقتى آن‏را مسلم بگيرند، همه چيز مانند يك كل منطقى �با هم جور در مى‏آيد ⁽²²⁾� . نه تنها ممكن نيست‏دلايل را پذيراى محاسبه رياضى كرد، بلكه اگر دلايل از اقسام گوناگون باشند حتى قويتر نيزخواهند شد. نام متعارف قوه‏اى در آدمى كه دلايل را با هم جمع مى‏كند و تصويرى يكپارچه‏به‏دست مى‏دهد، �متخيله� است.

از فيثاغورس تا افلاطون تا برسيم به راجر بيكن و دكارت و پسينيان آنان، بسيارى ازفيلسوفان مفتون رياضيات بوده‏اند و آرزو داشته‏اند كه روزى سرانجام رياضيات وسيله‏اى براى‏حصول يقين عينى در همه حوزه‏ها فراهم كند. اين شيفتگى را موفقيت انقلاب علمى قرن هفدهم‏شدت بخشيد كه با كشف قوانين رياضى دقيق و كمّى، در خصوص ماهيت جهان فيزيكى‏به‏مرتبه يقين رسيد. فلاسفه شيفته رياضيات معتقد بودند كه حكم �احتمالى اخلاقى� اساساًدون شأن علم و ظاهر بينانه و ذهنى و لذا مردود است و چه در تاريخ و چه هر جاى ديگر بايدجاى خود را به روشهايى عيناً مانند علوم فيزيكى بدهد. هيوم حتى مى‏گويد هر حكم احتمالى‏واقعى، در سطح نيمه هشيار ضمير در حقيقت حكمى رياضى است، و از سخن او چنين‏برمى‏آيد كه بايد كوشيد داوريهاى تاريخى دقيق را صريحاً و آشكارا به‏مرتبه احكام رياضى‏رسانيد. از اين جنبه همچنانكه از بسيارى جنبه‏هاى ديگر، هيوم را مى‏توان پدر �پوزيتيويسم�دانست. ايراد بنيادى به‏اينگونه آرا اين است كه آدميان خود، تجسم احكام احتمالى اخلاقى‏زنده‏اند. مى‏توان بحث كرد كه ما از تولد به بعد با داوريهاى ذهنى و بازنگريهاى دائم در آن‏داوريها درباره خودمان و درباره جهانى كه بايد در آن جا بيفتيم و فقط در آن مى‏توانيم به رشد وشكوفايى خويش اميد ببنديم، در واقع سعى در جهت‏يابى در زندگى داريم. همه تصميمهاى‏عملى �زندگى� در اين باره كه چه بايد بكنيم از اينگونه داوريهاى عمومىِ �گشتالت� سرچشمه‏مى‏گيرند كه پيوسته آنها را مورد ارزيابى مجدد قرار مى‏دهيم تا نه تنها تجربه‏هاى تازه، بلكه �بازخورد ⁽²³⁾� نتايج كارهاى پيشين خود را نيز به‏حساب بگيريم. غالباً بسيارى انواع مختلف اصول‏كلى نيز در داوريهاى ما گنجانيده شده‏اند، ولى همواره به اين سبب كه اصول مزبور را با شرايط يامخمصه منحصر بفردى كه سعى در درك آن داريم مرتبط دانسته‏ايم. مى‏توان گفت تاريخ براستى‏عبارت از روابط متقابل و مداوم اينگونه داوريهاى فردى و گروهى است و نيز تغييرات تدريجى‏آن داوريها كه در طول زمان حاصل مى‏شود. اگر چنين باشد، كار مورخ بيان اجمالى آن‏داوريهاست و افزون لايه‏اى اضافى از تأمل و بازانديشى درباره آنها (كه خود داورى ديگرى است‏از قسم احكام احتمالى اخلاقى)، و گزينش و جلب توجه به چيزهايى كه، به‏عقيده او، معنا واهميت ويژه دارند، و از اين طريق ساده كردن غموض و پيچيدگيهاى داوريهاى مزبور.

بيان امروزى اين مطلب كه داورى يا حكم تاريخى ذاتاً از چنين گونه‏اى است، در يكى ازنوشته‏هاى لويى مينك آمده است ⁽²⁴⁾ . به نوشته او، �شيوه درك و فهمى� كه بويژه در تاريخ در كاراست، در اساس با �نوعى از دليل سر و كار دارد كه وزن كلّى نمى‏توان به آن داد� و بر طبق آن،�وزن كل دلايل تابع وزنهاى يكايك دلايل به‏طور جداگانه نيست.� در واقع، قضيه مربوطمى‏شود به �درك رويدادى پيچيده و متكثر از اين راه كه در داورىِ مجموعى و فشرده‏اى كه هيچ‏فن تحليلى ممكن نيست جاى آن را بگيرد، همه چيز را به يك نظر كلاً ببينيم.� اين داورىِ‏مجموعى و فشرده �بسيار مانند كارى است كه همه كس براى تفسير معناى هر گفته انجام‏مى‏دهد�. پس مورخ مى‏خواهد �ساخت نحوى رويدادها� را كشف كند. مينك مى‏افزايد: �گمراه‏كننده است كه بگوييم تحقيق تاريخى عبارت است از گردآورى خستگى‏ناپذير امور واقع [facts]و سپس شيرجه‏اى بزرگ براى تأليف و تركيب�، زيرا �بستگيهاى پيچيده بين امور واقع ونتيجه‏گيرى� بدين معناست كه حرف ما �هم درباره مشخص كردن نوع تفكر تاريخىِ دخيل درجريان پژوهش است و هم درباره توصيف هدف نهايى آن�. بنابراين، به‏فرض هم كه مورخ‏نتايجى را كه گرفته است خلاصه كرده باشد، هيچ نتيجه جدا كردنى از بقيه وجود ندارد ولواينگونه به‏نظر برسد، زيرا در تاريخنگارى �نتايج به نمايش در مى‏آيند نه اينكه به برهان به اثبات‏برسند�، و حتى اگر در يك جمع‏بندى بزرگ پايانى جداگانه بيان شوند، در واقع از مقوله‏نتيجه‏گيرى نيستند، بلكه يادآوريهايى هستند به‏خواننده در باب فراز و نشيب رويدادها كه‏روايت مورخ به آنها سامان مى‏بخشد. در اين چند بند آخر، مسائلى مطرح شد كه غالباً معتقدندنخست با ظهور �اصالت تاريخ� يا �تاريخ نگرى ⁽²⁵⁾� به ميان آمد. ولى بايد به خاطر داشت كه‏سابقه ويژگيهاى كليدى اين تحولات بعدى از قرن هفدهم عقبتر نمى‏رود.

---

بالا

بعدی * صفحة دری * بازگشت