باز شناسی افغانستان

 

 

جلد  پنجم باز شناسی افغانستان

حصه دوم

 

بخش هشتاد پنجم

 

 

 

هجوم چنگیز خان به آسیاو اروپا

III

چنگیز خان  خودش را با کمال دقت  برای فتوحات  آماده  میساخت  ارتش خود را  پرورش داد ، اسپ  ها و  گله  های  اسپ خود را آماده  کرد .او  که ابتدا به سمت  مشرق  تاخت  به امپراطوری های کین  و منچور   پایان داد ، قلمرو  حکومت  تنکوتها را  متصرف شد . بعد  از  این  همه  متصرفات  چنگیز  میخواست  استراحت  کند و به  هیچ  وجه  خیال  تصرف  سرزمینهای   ممالک  آسیا و اروپا را نداشت  میخواست  با شاه  خوارزم روابط دوستانه  داشته باشد ، اما  این  کار ممکن  نشد ، با  کشته  شدن  جمعی  از بازارگانان  مغول در  کرت اول و باز  کشته شدن  سفیر  های  خاص  او،  از طرف  سلطان  خوارزم در مرتبه دوم  میخواست  تا عاملین   آنرا به او  بسپارند و یا خود شاه  خوارزم آنها را  کیفر  کند ، اما سلطان ابله خوارزم ،  نپذیرفت .

چنگیز خان  با کمال دقت  به  تدارک  پرداخت و  در 1292مسیحی/616 هجری قمری   هجوم   آغاز گشت که دیدگان  مردم  آسیا  وقسمتی  از اروپا را باز  کرد  و آنها را متوجه  خطری ساخت  که  همچون یک صاعقۀ  نیرو  مند و  گسترده  که با شدت و  خشونت  وصف نا پذیر  شهر  ها را  ویران  و نابود  میساخت.

 

85-1.یا سای چنگیز خان:

قوانینی را که  چنگیز خان  برای  پشبرد  اهداف جامعه  مغول و  آنچه  که  وی را قدرت  می بخشید  تا در  تهاجمات  پیروزی  از آن او بادشد  بنام  «یاسا های  چنگیز  خان » شهرت دارد . این  قوانین  که در بین امم  مغول سخت  تطبیق می شد با قوانین  متمدن دنیای  همان وقت  خیلی  متفاوت  بود . عطا ملک جوینی صاحب کتاب  تاریخ  جهان  کشای  جوینی در مورد یا سا که  چنگیز فرمود  در  جلد دوم  تاریخ  خود  چنین  آورده  است :« حق  تعالی  چنگیز  خان را بعقل و هوشمندی از اقران او ممتاز  گردانیده بود  و به  تبفیظ و تسلط از  ملوک  جهان سرفراز تا آنچه  از عادات  جبایره اکاسره  مذکور بود و  از رسوم  و شیوه  های فراعنه  وقیاصره  مسطور بی تعب  مطالعۀ اخبار  و زحمت اقتفا به  آثار (آنها)  از صحیفۀ باطن  خویش اختراع  میکرد  و آنچ به ترتیب  کشور  کشائی  معقود بود و  بکسر  شوکت  اعادی  ورفع درجۀ موالی  عاید  آن  خود  تصنیف  ضمیر و تالیف خاطر او بود که اگر  اسکندر  با استخراج  چندان طلسمات  و حل  مشکلات  که بدان  مولع بودست  در روز  گار او بودی  از  حیلت و ذکای  او  تعلیم  گرفتی و از  طلسمات  حصن  گشائی  هیچ  طلسمی  بهتر از انقیاد  و اذعان او  نیافتی  و دلیلی  از  این  روشنتر و نموداری  ازین  معّین  تر تواند بود  که با  چندان  خصمان  با قوت  و عدد و دشمنان با آلت  و شوکت  که  هر یک فغفور  وقت  و  کسرای  عهد بودند  یک  نفس  تنها  با قلت  عُدّد  خرچ  کرد و  گردن  کشان  آفاق را از شرق تا  غرب  چگونه  مقهور و مسخّر  گردانید   و آنکس که بمقابلت  و مُقاتلت  تلّقی  کرد بر  حسب  یا سا و  حکمی  که لازم  کردست  او را بکلی با اتباع  و اولاد و  اشیاع  و اجناد  و نواحی و بلاد  نیست  گردانید  و ...در آن شک  و شبهت  نیست  که اشارت بدین  جماعت  فرسان چنگیز  خان بوده  است ...  وچون (آنانیکه  در برابر عظمت و جلال ذات باری تعالی سرگرانی کردند و از در کبر و نخوت  حقوق ناس را پامال  نمودند او را متمکن  گردانید   )و چون هم  بواسطه  بطر(بریدن ، شگافتن)ثروت و  عّز و رفعت ..به  عصیان و نقار تلقی نمودند  و از قبول طاعت او سر  کشیدند  خاصه بلاد  اسلام  از سرحد  ترکستان  تا اقصای شام  هر  کجا  پادشاهی بود یا صاحب طرفی  یا امین  شهری  که بخلاف  پیش  آمد  او را  با اهل  وبطانه (راز) و  خویش و بیگانه  ناچیز  کردند   بحدی که  هر  کجا صد  هزار  خلق بود بی مبالغت صد  کس  نماند و  مصداق  این دعوی شرح  احوال شهر هاست که     هر  یک  به  وقت  و  موضع  و بر  وفق واقتضای رای خود  هر کاری  را قانونی  وهر مصلحتی را  دستوری  نهاد  و هر  گناهی را  حدی  پدید  آورد  و چون اقوام تاتار را  خطی نبوده  است بفرمود تا  از  ایغوران  کودکان  مغولان  خط  در آموختند  و آن یاسا ها و احکام بر طوامیر (جمع  طومار یا یاداشت  ها)ثبت  کردند  وآنرا«یاسانامۀ  بزرگ»  خوانند و در  خزانۀ  معتبرزان  پادشاه زادگان باشد  بهر  وقت  که  خانی بر تخت  نشیند  با لشکر بزرگ بر نشانند ویا آن  پادشاه زادگان  جمعیت  سازند و در مصالح  ملک  و تدبیر  آن  شروع  پیوندند  آن طومارها (یاسا ها) حاضر  کنند و بنای کار  ها بر  آن  نهند  و تعبیۀ  لشکر  ها  وتخاریب بلاد  ها  و شهر  ها بر  آن  شیوه  پیش  گیرند (او عادات ناپسند  عهود  گذشته را ملغی قرار داد ) و آنچه  از راه  عقل محمود  باشد از عادات  پسندیده  وضع  نهاد  و از  آن احکام بسیار آن  است  که  مطابق شریعت است و در امثله  که به  اطراف  می فرستادست و  ایشان را  بطواعیت  (درنگ) میخواند ه  چنانکه  رسم  جبابره  (جمع  جبر)بوده  است که بکثرت  سواد  و شوکت  عُدۀت  ( استعداد  و  آمادگی ، لوازم  و ساز وبرگ  جنگ از قبیل خوارو بار و  اسلحه ) و عتاد (آماده  گردیدن)  تهدید  کنند هر  گز  تخویف ننمودست و تشدید وعید  نکرده بلک  غایت انزار  (کم  کردن، بخشش و  عطا)را  اینقدر  می  نوشتند و... و چون  متقلّد  هیچ  دین  و تابع  هیچ  ملّت  نبود  از تعصب و رجحان  ملتی بر ملّتی و تفضیل بعضی بر بعضی مجتنب بودست ، بلکه  علما و زهاد  هر طایفه را اکرام  واعزاز و تبجیل (گرامی داشتن)  می  کردست  و در  حضرت  حق  تعالی  آن را  وسیلتی  میدانسته و چنانک  مسلمانان را بنظر توقیر (بزرگی و وقار) می نگریسته  ترسایان و بت  پرستان  را نیز  عزیز  میداشته ... و از  آنچه یاسای  چنگیز  خان  است  که  همه  طوایف را یکی  شناسند و بر یکدیگر فرق ننهند عدول نجویند  و در مورد صاحب دولتان ابواب تکلّف  و تتوق القاب و شدۀت امتناع و احجاب  بسته  گردانیده اند  هر  کس بر تخت  خانت  نشیند یک اسم در افزاید  خان  یا قا آن  وبس و زیادت  از  آن ننویسند .و در مناشیر و مکتوبات  همان اسم  مجرّد  نویسند  و میان سلطان و عامی فرق ننهند  و مخ و  مقصود سخن  نویسند  و زواید القاب  و عبارات را  منکر باشند  و کار صید را بجدّ دانسته  است  و  گفته که سید وحوش مناسب امیر  جیوش  است  که بر ارباب سلاح  و اصحاب کفاح  تعلیم و تربیت  آن  واجب  است  که  چون صیادان بشکاری  رسند  بر چه  شیوه  آنرا صید  کنند  وصفّ  چگونه  کشند و بر حسب قلّت و  کثرت  مرد  بر چه شیوه شکاری را میان  آرند و  چون  عزیمت  شکاری خواهند کرد بر سبیل تجسّس   مردان بفرستند  و مطالبۀ انواع و  کثرت  و قلّت صید بکنند  و چون بکار  لشکر اشتغال نداشته باشند  دایماً بر صید حریص باشند و لشکر را بر آن  تحریص  نمایند  و  عرض آنکه بلکه بر  تیر انداختن و مشقّت  خوگر شوند  و خان  بهر  وقت  که عزیمت  شکار بزرگ  کند  و وقت آن اول دخول  فصل زمستان باشد  فرمان رساند  تا لشکر  ها که بر مدار  محطّ رحال  (جای فرود  آمدن) و  جوار اردو  ها باشند  مستعد شکار  گردند و از ده  نفر  چهار  نفر بر  نشینند  وفراخور  هر  موضعی که شکار  خواهند  کرد ... حلقۀ شکار یکماهه  و دو  ماه و سه  ماهه  فرو  گیرند و  شکاری را به  آهستگی و  تدریج  می رانند  و محافظت  مینمایند  تا  از  حلقه برون  نروند  و  اگر ناگاه شکاری  از  حلقه بیرون  بجهد صورت  و  علت  آن  بنفیر و  قطمیر (پوست  نازکی  که بین  خرما و   هستۀ  آن قرار دارد  و  کنایه  از  چیز  کم و اندک  )بحث و استنکاف نمایند  و امیران  هزار و صد و ده را بر  آن  چوب زنند و بسیار باشد  نیز که بکشند و اگر  مثلاً  صف را که برکه  خوانند  راست ندارند یا قدمی  پیشتر یا  پس نهند  در تأدیب او  مبالغت  کنند  (یعنی در  نظام یاسایی  چنگیز  خان  بخشش و فرو  گذاشت  وجود ندارد  و هر که  اشتباهی  مرتکب  شود  ولو بسیار کوچک  هم باشد  جزای آنرا می بیند و بخششی در کار  نیست  و  از همین سبب  است  که  چنگیز خان  در  تصامیمش برای انجام  مهمی  به  هیچصورت  به  شکست رو برو  نمیشود و این موضوع لُب  یاسای  چنگیز خان  است  در  حقیقت  میدان  شکار گاهی را که  در یاسا شرح آن  میرود  حقیقتاً مانوری  است  برای  نشان دادن  و نمایش   پیروزی  در یک  جنگ  واقعی و  ناکامی در برنامه  های  شکار  آنطور که برنامه ریزی  شده  است  پیش  نرود  محکومیت سپاه را در یک  جنگ واقعی که به شکست  می انجامد  نشان  میدهد ) چنانچه  در عهد  دولت قاآن  بر این شیوه  زمستانی شکار  کردند و قاآن بر سبیل  نظاره  و تفرج بر بالای  پشته نشسته بود  حیوانات  از  هر صنفی روی  تختگاه او  نهادند و در زیر  پشته بانگ  و فریاد بر  مثال داد خواهان بر آوردند ، قاآن بفرموذ  تا همۀ  حیوانات  را اطلاق  کردند  و دست  تعرض  از  ایشان  کوتاه ، و قا آن فرمود  تا میان بلاد  ختای و موضع  مشتاة از  چوب  گل  دیوار  کشیدند و درها بر نهادند  تا از  مسافتی بعید شکار بسیاری در  آنجا در  آیند  و بدین شیوه  شکار  کنند ، و در حدود المالغ  و قُناس  جغتای  نیز بهمین  شیوه  شکار  گاهی ساخته  است ، و مثال  جنگ و قتل و احصاء کشتگان و ابقاء بقایا  هم بر همین  منوال  است . واما ترتیب  لشکر از عهد  آدم  تا  کنون  که اکثر اقالیم در تحت  تصرف و فرمان  اوروغ چنگیز  خان  است از هیچ  تاریخ  مطالعت  نیفتادست و در  هیچ  کتاب  مستور  نیست  که  هرگز  هیچ  پادشاه  را که مالک رقاب امم بوده اند  لشکر  چون لشکر تتار میسّر شدست  (که) بر شدت صابر وبر رفاهیت  شاکر در سرّا و ضرّا امیر  جیوش را مطواع (پیچیدگی  چیزی مانند  پیچیدگی ریسمان)نه به توقُع جامگی و اِقُطاع و نه به انتظار دخل و ارتفاع و این  نوع بهترین رسومست  ترتیب لشکر و شیران تا  گرسنه  نباشند  شکار نکنند و قصد  هیچ  جانور نکنند ودر امثال  عجم  چنین  است  « از سگ  سیر شکار  نیاید »  و گفته اند کدام  لشکر  در عالم  چون  لشکر   مغول  تواند بود  هنگام  کار در  غلبه  واقتحام  سباع ضاری اندر شکار و در ایام امن  و فراغت  گوسفندان با شیر و  پشم . منافع بسیار در حالات و عِلات  بأس و  نوش  از مباینت  و مخافت  نفوس  فارغ باشند ، لشکری اندر شیوۀ  رعیت  که احتمال  صنوف  مُوّن کنند و بر ادای  آنچه بر  ایشان حکم  کنند از قویجور  و عوارضات  واخراجات  صادر و  وارد و ترتیب بام  ولاغ و علوفات ضجرت  نکنند ، رعیتی اندر  زیّ  لشکر  که  وقت  کار  از خورد تا بزرگ  شریف تا وضیع  همه شمشیر زن  و تیر انداز  و نیزه  گذار باشند  بهر نوع  که وقت اقتضای آن  کند  استقبال  آن  کنند و بهر  وقت  که اندیشه قتال و  دشمنی یا قصد یاغی  در  پیش  آید هرچ  در آن  مصلحت بکار خواهند  آمد  از مختلفات  سلاحها  و آلات  دیگر  تا درفش و سوزن و حبال و  مراکب و حمولات از براذین و جمال  تعیین  کنند تا به  نسبت  دهه و صده  هر  کس  نصیبه  خویش ترتیب سازند  و روز عرض  آلات را  نیز بنمایند   واندکی در باید برآن  مؤاخذت بلیغ  نمایند و تأدیب  عنیف کنند و باز  آنکه  در عین  کارزار باشند  هرچ بکار  آید  از انواع  اخراجات  هم  از  ایشان   ترتیب سازند  و زنان و  کسان  ایشان که در بنه  و خانه  مانده باشند  مؤنتی  که بوقت  حضور میداده  باشند  تا بحدی  که اگر  کاری  اوفتد  که  نصیب آن  یک نفس بیکار  نفسی باشد و مرد  حاضر نه  آن زن  بنفس خود بیرون  آید  و آن  مصلحت  کفایت  کند ، و عرض  گه  و شمار  لشکر را  وضعی ساخته اند  که دفتر عرض را بدان  منسوخ  کرده اند  و اصحاب و نواب  آن را معزول  تمامت  خلایق را ده  ده  کرده و  از  هر ده یک  نفس را امیر  نُه  دیگر  کرده  و از میان ده امیر  یک  کس را  امیر صد نام  نهاده  و تمامت صد را در زیر فرمان او  کرده و بدین  نسبت  تا هزار شود  و به  ده  هزار  کشد  امیری  نصب  کرده و او را امیر تومان  خوانند و بدین قیاس و نسق  هر مصلحتی که  پیش  آید بمردی یا به  چیزی  احتیاج افتد به امیر تومان  حوالت  کنند  امیر تومان با امیران  هزار  برین قیاس تا به امیر ده رسد نوبتی راست و  هر یک  نفس   چون یک  نفس  دیگر  زحمت  کشد   هیچ  تفاوت  ننهند  و ثروت و  استضهار  را اعتبار ننهند  اگر ناگاه به لشکری احتیاج افتد  حکم  کنند  که  چندین  هزار باید فلان ساعت  آن روز  یا شب به فلان موضع  حاضر آیند  لا یستاخرون  ساعته  ولا یستقدمون     یک  طرفتة  العین  تقدیم  و تأخیر نیافتد  و انقیاد و اذعان بحدی که امیر  صد  هزار  لشکر باشد  و میان او  و خان  مسافت المشرق و المغرب  بمجرد  آنک سهوی  کند یک سوار بفرستد  تا بر آنجمله فرمان شده باشد  تأدیب او بکند اگرسر  فرمان باشد بردارند  واگر زر خواهد بستانند  نه  چون  ملوک  دیگر  که مملوک زر خرید  ایشان  که  خویشتن را ده  اسپ  بر طویله دید  به اندیشه باو  سخن  توان  گفت  تا بدان  چه رسد  اگر لشکری را در تحت فرمان او  کنند و او را ثروتی و استضهاری  حاصل شود  باز او را  مصروف نتوان  کرد  و بیشتر  آن باشد  که  خود به طغیان  و عصیان برون  آیند  و  هرگاه  که  عزیمت دشمنی  کنند یا دشمنی قصد  ایشان  کند  ماهها  و سالها باید  تا ترتیب لشکری دهند و خزانهای مالا مال  تا در وجه  مواجب و اقطاعات  ایشان  بردارند  وقت  استیفای  جرایات  و رسوم بر متین   والوف  فزون باشد  و هنگام  مقابلت و  مقاتلت  صفوف سر بسر حشو باشند و  هیچ  کدام بمیدان  مبارزت بارز  نشوند   چنانک  وقتی  حساب  راعی  کردند  محاسب  گفت  چندین  گوسفند باقی آمد  راعی  پرسید  کجا   گفت  در دفتر  جواب داد از آن  میگویم  که  در  گله  نیست و  این  تمثیل راست است  لشکر ایشان را که  هر امیر استکثار  اطلاق مواجب را  بنام  گویند  چندین  مرد  دارم  و به  هنگام  عرض یکدیگر را تزویری  بدهند تا بشمار راست  شود ، و یا سای دیگر آن  است  که  هیچ  از هزاره  و صده و دهه  که  در  آنجا معدود  باشد بجای دیگر نتواند رفت  و بدیگری نتواند   پناه   گرفت  و  کسی  آن  کس ر ا بخود راه  نتوان  داد و اگر بر خلاف  این  حکم   کسی اقدامی نماید  آنکس را که  تحویل کرده باشد  در  حضور خلایق بکشند  و آنکس  که او  را راه  داده  باشد  نکال و  عقاب  کنند  و از  این سبب  هیچ  آفریدۀ  دیگری  بخویش راه  نتوان داد  مثلاً اگر پادشاه زاده باشد  کمتر  کسی را راه  ندهد  و از یاسا  احتراز نماید لاجرم   هیچ  کدام  شخص بر امیر  و  پیشوای خویش  دلالت  نتواند  و دیگری او را عشوه  ندهد، دیگر در لشکر  هر کجا دختر ماه  پیکری باشد  جمع  کنند و  از دهه به  صده  میرسانند و  هر  کس  اختیاری  دیگر  میکند تا امیر تومان  بعد از انتخاب بخدمت  خان یا  پادشاه  زادگان برد  آنجا نیز باری دیگر گزین  کنند  آنچه لایق اوفتد و در  چشم رایق آید  امساک بمعروف برایشان خوانند و بر بقایا  تسریح به  احسان  و ملازم  خوانین باشند  تا  هر  گاه  که  خواهند ببخشند   یا با او بخسپند ،و دیگر  چون  عرصۀ ملک  ایشان  عریض و بسیط شد  و سوانح  مهمات  نازل  از  اعلام  احوال  اعدا  چاره  نبود  و اموال  از  غرب  به شرق    واز اقصی  شرق بغرب  نقل می بایست  کرد   در طول و  عرض بلاد  وضع بام ها  کردند  و مصالح  واخراجات   هر بامی ترتیب  کردند  و تعین  از  مرد  و چار پای و ماکول و  مشروب  و آلات  دیگر و بر تومانها  تخصیص  از  هر دو  تومان  یک بام  معین  کردند تا به  نسبت شمار بخش کنندو بیرون  آرند تا ممرّ ایلچیان  به سبب  نشستن  اولاغ  دور نیفتند  و دایماً رعیت  و لشکر   در زحمت  نباشد    . به رُسُل  نیز در محافظت  چار پای  و غیر  آن  حکمهای سخت  کرده  که ذکر  آن  تطویلی دارد  و سال بسال  عرض  بامها  بکنند  و آنچه  ناقص باشد و از بامها کم  گشته باز  از رعیت  عوض  گیرند ، و چون بلاد و  عباد  در  تحت  تصرف  ایشان  آمد  بهمان قرار معهود  وضع  شما و  تعیین  اسم  ده  و صد  و هزار  کردند  و  استخراج  لشکر و بام  و اخراجات و  علوفات  خارج  از  مال و بر بالای  این  اثقال  قوبجوری  (مالیات  و خراج مقرّر  دیوانی  است ) نیز بریده  کردند ، و دیگر رسمی دارند  که اگر صاحب شغلی  یا رعیتی  متوفی  شود  آنچ  از او باز  ماند  اگر اندک باشد و اگر بسیار  تعلّق  نسازند و  هیچ  آفریده  تعرّض  آن  نکند و اگر وارثی نداشته باشد بشاگرد او و یا  غلامی دهند و  هیچ  وجه  مال  مرده  در خزانه  نگذارند  و آنرا بفال  نیک  ندارند " هلاکو  مرا بجانب بغداد بفرستاد  بر قرار شغل ترکان  در تمامت آن ولایات بر قرار بود  رفع  آن  شیوه  کردم  و باجها که  از زمان قدیم  در بلاد تستر و  باب (بیات و پات)  بود برانداختم ، و امثال  این  یاسا ها بسیار است   اثبات  هر یک  طول  و  عرض  گیرد . » [1]

 

85-2شروع حمله  چنگیز خان بممالک  (آسیائی) در 616  هجری:

«چنگیز  خان سلطان  محمد  خوارزمشاه   را پادشاه  مقتدر  و قدرت او را زیاده   از اندازه  تصور  میکرد  باین  جهت بعد  از  تهیات لازمه  بتمام   پسران  و لشکریان  خویش بر، ماواءالنهر  حرکت  نمود و در  این  عزیمت  که  پائیز سال  616  شروع شد امرای  قرلق  و المالیغ  و اویغور که  مطیع  چنگیز شده بودند   نیز باو  حرکت  کردند .

عدۀ  لشکریان  چنگیز  در  موقع  حرکت  بطرف ماواءالنهر  را مؤرخین  بین  ششصد  تا  هفتصد  هزار  نفر قید  نموده اند .

 

85-3.سبب قصدبه   ممالک سلطان  خوارزم شاه:

در اخر عهد دولت  او (  چنگیز  خان ) سکون و فراغت  و امن   گسترده  ای  در سرزمینهای  مفتوحه  چنگیز خان بر قرار  بود .او  نهایت  کوشش خود را در  تامین امنیت راه  های بازرگانی و امنیت  مردم  و فرو نشاندن فتنه  ها  بعمل  آورده  بود  چنانک  که  از منتهای  مغرب  و مبتدای  مشرق  از اثر  این اطمینان  وامنیت  خاطر  بازرگانان به  نقل و  انتقال اموال   بازرگانی  مبادرت  می ورزیدند  فراهم بود. در رابطه با  اینکه  مغولان   مردمان  صحرا گرد و  قشلاق  نشین  در یورتها بودند و آثار و علایم  تمدن ایکه  در جامعه  اسلامی  مخصوصاً خوارزم ، (سمرقند – بخارا -  خیوه  - مرو  و بلخ )موجود بود   هنوز به ظهور  نرسیده بود  .لذا بازرگانان  خوارزم   مایل بودند  تا امتعه  های سرزمین خود شان را با  استفاده  از امنیت  در راه ها به سرزمینهای  خان  مغول  بسط و  توسعه  دهند چرا که  :«ملبوس و  مفروش  نزدیک  ایشان  غلائی تمام داشت  و منافع  بیع و شری با ایشان بنام بوده از  آنجا سه  کس احمد  خجندی و  پسر امیر  حسین و احمد بالیح بر عزیمت  بلاد  مشرق با هم  متفق شدند  و بضاعت بیش  از حد  از ثیاب  مذّهب  و  کرباس و زندیچی  و آنچ  لایق دانسته اند جمع  کرده روی در راه  نهاده و در  آن  وقت اکثر قبایل  مغول  را  چنگیز  خان  منهزم  گردانیده بود و اماکن شان را منهدم  و آن  حدود  از طغاة (طاغی – سرکش)پاک کرده  محافظان گماریده بود و یاسا داده بود  که  هر  که  از بازرگانان  که  آنجا رسند  ایشان را بسلامت  بگردانند و از متاعها  چیزی  که لایق  خان باشد به  نزدیک او فرستند  این  جماعت  چون  آنجا رسیدند  جامها و  آنچه بالیح را بود   پسندیدند و او ا  به  نزدیک  خان فرستاده  چون  متاع باز  کشاده  است و  عرض داده  جامه  های  که  هر یک  غایت ده  دینار  یا بیست  دینار  خریده بود  سه بالش زر بها  گفته  چنگیز  خان  از قول  گزاف او در خشم شده  گفت   این شخص بر آن  است  که  هر گز   جامه  نزدیک  ما  نرسیدهست  و فرمود تا جامه هاکه از ذخایر  خانان  قدیم  در خزانه  او معئهد بود بدو  نمودند  و قماشات او را در قلم  آورده و تاراج داده  واو را موقوف کرده  و شرکای او را به طلب  فرستاد ه آنچ  متاع  شریک او  بوده  است بزمّت بخدمت اوردند  و چندانچ الحاح  کردند  و بهای جامه ها  پرسیدند   هیچ  قیمت  نکرده اند و  گفتند  ما  این  جامها را   بنام  خان  آورده  این سخن  ایشان بمحل قبول  و بسمع رضا رسید و فرمود  تا هر  جامۀ زر را یک بالش زر بداده اند و هر دو  کرباس و زندیپچی را بالش  نقره  و شریک  ایشان احمد را  باز خوانده  و بهمین  نسبت جامه  های او را بها داده و در باب  ایشان  اعزاز و اکرام فرمود ، و در  آنوقت  مسلمانان را بنظر احترام  مینگریسته اند و  جهت احتشام  و تیمئن  خرگاه  های پاکیزه  از نمد  بر میداشته اند . و ... فرمود  تا بوقت  مراجعت   ایشان  پسران  ایشان  و نوینان  و امرا را فرمود  تا هر  کس  از  اقوام  خویش  دو سه  کس  مرتب  کند و سرمایه بالش زر و نقره  دهند تا با  این  جماعت به  ولایت سلطان روند و تجارت  کنند  و طرایف  و نفاس  حاصل  گردانند .امثال فرمان بجای  آوردند وچهارصد و پنجاه  کس  مجتمع شد  و  چنگیز خان به سلطان  پیغام داد  که تجار آنطرف بجانب ما  آمدند  ایشان را بدان  منوال  که  استماع  خواهد  کرد  باز گردانیدیم  و ما نیز جمعی را در مصاحبت  ایشان   متوجه  آن  دیار گردانیدیم تا طرایف آنطرف را  حاصل کنند و بعد  الیوم  مواد  مشوشات  خواطر بسبب  اصلاح  ذات بین و  وفاق  جانبین  منسجم  و امداد فساد و عناد  منصرم باشد .» [2]     

داستان رسیدن اموال و امتعه  توسط  فرستادگان  چنگیز خان  که بازرگانان بودند  قسمیکه  در بحث قبلی  گفته  آمد  در سرزمین اترار   توسط امیر  آن  اینال  جق  که یکی  از اقارب  مادر سلطان  ترکان  خاتون بود مشهور به غابر خان  که  از  جماعت  بازرگانان  هندوئی بود . او  که قصد  غارت  این اموال را داشت  به سلطان  که  در عراق بود  پیغام فرستاد  که  من  یک  تعداد  از  جواسیس  مغول  را که  به لباس بازرگانان  آمده انداموال شان را  مصادره  و  خود شان  در بند  من است اگر فرمایند ایشان را  بقتل رسانم .  از  این  خبر  سلطان  عکس العملی او  موافقت  در قتل را  نشان  داد ه بر علاوه سلطان  خون  آنها را  مباح  دانست  چرا که  او  از  غابر خان  خوف داشت که اگر خلاف امو دستور صادر فرماید، مبادا غابر خان  که از قدرت  نا محدود برخوردار  بود بر  علیه او  بشورد  ولی  این سلطان  نا  عاقبت اندیش  ندانست  که بر سر  اینکار  تمام  هست و بود  کشور  های  اسلامی  حتی  کشور  های اروپائی را  پامال  سم  ستوران  چنگیز خان  خواهد  ساخت  و سلطنت  خود را بر باد  خواهد  داد و  آنچه را  که بنام  تمدن  مسلمین  در  مشرق زمین خوانده   شده  است     همه را  به فنا  مواجه  میسازد .

هر آنکس  که  دارد روانش  خرد                                            سرِ  مایۀ  کار  ها بنگرد

و  غابر خان  بر امتثال  اشارت   ایشان را بی   مال و  جان  کرد  بلک  جهانی را  ویران و  عالمی  را  پریشان  و  خلقی را بیجان  و مال و سروران  بهر قطرۀ  از خون  ایشان جیحونی  روان  شد  و قصاص   هر  تار موئی  صد  هزاران سر  بر سر   هر  کوئی  گوئی  گران   گشت  و بدل  هر یک  دینار  هزار قنطار  پرداخته  شد .

 

 

اگر بد  کنی  هم تو  کیفر  کشی   نه  چشم زمانه بخواب اندر است

بر     ایوانها  نقش    بیژن  هــــــــــنوز              بزنـــــــــدان  افراسیاب اند  است

در اینجا نقل  وقوع  حادثه ای  را که  حمد الله  مستوفی در «ناریخ  گزیده»آورده  است  میتوان دلیل  قاطع  دیگر بر هجوم  لشکریان    چنگیز خان به  ممالک  خوارزمشاهی باشد:

« ... خوف بر سلطان افتاد  ودل  از پادشاهی  بر  گرفت و  در اثناءِ این  از اهل دیوان  خوارزمشاهی  بدر الدین  عمید  از سلطان  متوهّم شد و بگریخت و به  چنگیز  خان  پیوست  و به  تزویر مکتوبات   از زبان امرای خوارزمشاهی  بچنگیز  خان  نوشت  و مصادقت  واخلاص نمود و در دفع سلطان مدد طلبید ، جواب  چنگیز  خان بر ظَهر هر یک بقول آن  مودّت و مددلشکر  پیوست  و بر دست  جاسوسی  فرستاد  خواص سلطان  جاسوس  را بگرفتند و مکتوبات بستدند و بر سلطان  عرض  کردند  چنانکه  خواص سلطان  وامیران  بر هّم  متوهِمّ شدند  و چون  خدای تعالی  تمشیت  دولت  مغول میداد  تدبیر موافق  تقدیر  نشد ، جمعی از امیران  سلطان  اهنگ  خوابگاه او  کردند و او واقف بود  و جا بدل کرد  امرا خوابگاه او بزخم  تبر و شمشیر  چون  پشت  خار  پشت  کردند  چون واقف شدند  که سلطان  آنجا نیست  به  نزد  چنگیز خان بگریختند . سلطان را بر مخالفت امرا  شکی نماند   ایشان را  پیش خود داشتن از حزم دور دید  هر امیری را به شهری فرستاد  تا چون  دشمن برسد  جمعیت  پراگنده بود  و طریق  موافقت  مسدود .»[3]

زمانیکه  برای  چنگیز خان  مسلم شد  که شیرازۀ  کشور داری  شاه  خوارزم  از اثر خیانت  امرایِ فاسد  وی  و رو آوردن آنها بر دشمن و  پشت  کردن به خوارزمشاه  ، از میان رفته  است  و  همچنان  از اثر موجودیت  جاسوسانی که بشکل بازرگانان  در اردوی چنگیز خان   بودند  که همه روزه اطلاعات  دقیق و  حساب شده  از  وضعیات سپاه  خوارزم و روحیه  و کیفیات ذاتی در توانایی  های   عساکر  شاه  خوارزم را در اختیار شهریار مغول میگذاشتند  که  این امر  سبب شد  تا  چنگیز خان  که  خود  نابغۀ  حیله  گری در فن  نظامی بود ، خودش  را از اوضاع  جغرافیائی  ماوراءالنهر بیشتر آگاه  نماید ، لذا او شروع  این  هجوم را  موافق به  توانائی  خودش  که  نقشه  این  هجوم  همگانی را قبلاً آماده  داشت  در  کشودن بلاد  مختلف  اقدام  نماید .[4]

 

 

85-4.قتل کوچلک و انقیاض دولت  نایمان  در سنه 615 هجری:

یکسال قبل از حمله به  ممالک  خوارزمشایان ،چنگیز خان قبل  از  آنکه  انتقام رعایای  خود را  از سلطان  خوارزمشاه  بگیرد   تصمیم  گرفت   که  کوچلک  خان را  که  در  ترکستان شرقی  مستقّر شده به  آزار  مردم  مخصوصاً  مسلمانان  اشتغال  داشت  از  میان بردارد  آن  گاه  با خیال راحت  به  ممالک  خوارزمشاهی  حمله ببرد.

برای اجرای  این  مقصد  چنگیز یکی  از سرداران  خود  جبه نویان  را با قشونی  معظم  بکاشغر فرستاد و  جبه لویان  کاشغر را  بسهولت  گرفت و کوچلک فراری شد ،  جبه لویان اولین  کاری  که  کرد  این بود  که بمردم  آزادی مذهب داد و فشاری را که بر اثر استیلای کوچلک بر مسلمین بلاد  ختن  و  غیره  تحصیل شده بود بر طرف  کرد .

کوچلک بدون  انکه  مقاومتی در مقابل  مغول  بخرچ  دهد از کاشغر بطرف  بدخشان  گریخت و  در  آن  حدود  بقتل رسید   و اتباع   چنگیز  هر  کجا  از طایفۀ نایمان  کسی را  یافتند  هلاک  کردند  و دولت قوم نایمان  به  این طریق  در سال  615  هجری   منقرض  گردید .

 انقراظ دولت  نایمان  و دفع  فتنه  کوچلک به  آن  آسانی به  مزاج  سلطان  خوارزم  تأثیرات  عمیق  کرد زیرا که  چند سال قبل  ازین  واقعه  واقعه  پاد شاه  عظیم الشانی  مثل  خوارزمشاه  از  مقابله با او احتراز  کرد  و اهالی بلاد سرحدی را  به  تخلیه و  خرابی شهر  های  خود  امرداد ، در صورتیکه  یکی  از سرداران  چنگیز  او را به  این سهولت  از  میان برداشت .

دفع  کوچلک  و آزادی بخشیدن به  مسلمین  از طرف اتباع  چنگیز  در  میان  مسلمانان  کاشغر و  ختن  در بین  مسلمانان بقدری  موجب شادی و  مسرت  گردید  که  ایشان  مغول را رحمت  الهی دانسته  قدوم  ایشان را  استقبال  کردند .  این امر  نیز به سلطان  محمد  خوارزمشاه  (که دولتش  تا گلو  در فساد  غرق بود) و برعکس  ادعا داشت  که  حامی  و  پشتیبان  مسلمانان  میباشد ، گرامن تمام  میشد . زیرا  این  پیش  آمد   هر  گز  مغول را دشمن  اسلام  قلمداد  نمیکرد ، لهذا  او  نمیتوانست  مردم  را  از  نشانی  اسلام  بر علیه او به  جهاد بر انگیزاند .[1]  

 

85-5.جهانکشائی  چنگیز خان:

پس  از  آنکه  غبار فتنه  های کوچلک  و توق فغان  نشسته شد  و اندیشه   ایشان  از  پیش  خاطر برخاست  پسران  و امرای  بزرگ  و نو بنان  و  هزاره  و صده و دهه مرتب  و مبیّن  کرد و  جناحین  و طلایه  معّین و یاسای نو فرمود و  در  سنه 616  هجری /1219مسیحی جانب خوارزم  در  حرکت آمد .[5]

همه با یاسای  نو چنگیز خان  مجهز بودند مصاف با دشمن را شب زفاف میپنداشتند و  همه  متوجه امری  خطیر بودند  که  از  جانب رهبر شان  در دستور  اجرا قرار  میگرفت . اما  چنگیز  خان  که آدم   بیش اندیشی بود  در مقدمه  جماعتی را  از  رسولان به  نزدیک  سلطان  خوارزم  فرستاد  به  تصمیم  عزیمت  خود  بجانب او  منذر به انتقام  آنچه  از قتل  تجار سابق شدست ، ولی  سلطان   سفیر  ها را  نیز  به سرنوشت  تجار  مغول  مواجه ساخته شاخه  حیات  آنها را پست  گردانید .

سپاه  چنگیز خان که  بحد قیالیغ رسید  از امرای  آن  ارسلان  خان پیشتر با یلی و بندگی تلُقی  کرد و از بأس سیاست به  تضرع  واهانت  نفس  و  مال  توقفی  نمود  و بعاطفت او اختصاص  یافته  در عداد  حشم  او با  مردان  خویش  روان شد  و از  بیش بالغ ایدی قوت  با خیل خود  و از المالیغ سقناق  تکین  با مردان  که  مرد  حرب  بودند بخدمت او  پیوستند  و مُکثّر سواد او شدند و در ابتداء کار به قصیه  اترار رسید ند.

بار گاه او  در  پیش  حصار  بر افراشتند و سلطان  از  لشکر بیرونی  پنجاه  هزار  مرد بغابر خان داده بود  و فراجه  خاص  حاجب را با ده  هزار  دیگر بمدد او فرستاد ه  حصار و فصیل و باره شهر را  استحکام  نیک  بجای آورده بودند  و  آلات  حرب بسیار جمع  کرده و  غابر خان  نیز در اندرون  کار  جنگ را  بسیجیده  شد  و مردان  و  خیلان  در دروازه  ها تعیین  کرد و بخویشتن بر باره  آمد  نظاره  کنان و از  کردار نا  پسندیده  پشت  دست بدندان  کنان  از  لشکر انبوه و  گروه با شکوه  صحرا را دریائی دریافت  در جوش و هوائی از بانگ  اسپان بر گستوان و زئیر شیران در خفتان  در غلبه  و خروش

هوا نیگون شد زمین  آبنــــــــوس بجوشید دریا به  آوای کوس

به انگشت لشکر به  هامون  نمود                      سپاهی که  آنرا  کناره    نبود 

و لشکر گرد بر  گرد  حصار   چند  حلقه  ساختند و  چون  تمامت  لشکر  ها  جمع شدند  هر رکنی را بجانبی  نامزد  کرد ،  پسر بزرگتر را با  چند  تومان  از سپاهیان  جلد و مردان مرد  بحدّ  جند و بار جلیغ  کت یا گنت  و جمع امرا را بجانب  خجند و فناکت  و بنفس  خود قاصد بخارا شد و  چغتای و اوکتای  را بر سر  لشکر  که بمحاصره  اترار نامزد  کرده بودند بگذاشت  چنانک  خیل از جوانب بر کار شد بر مقاومت  جنگ  آغاز نهادند و مدت  پنج  ماه مقاومت  نمودند عاقبت  ارباب اترار را  چون  کار به  اضطرار رسید  قراجا از غابر در ایل شدن  و شهر را به بدان  جماعت سپردن استنطاق می  کرد  غابر چون دانست  مادۀ  این  آشوبها اوست و به  هیچوجه ابقا را  از آن  جانب  تصّور نمیتوانست  کرد و  هیچ  کاری نمیدانست  که  از  میان بیرون  جهد  جهَد و جدّ بی حدّ  می نمود و مصالحت را  مصلحت  کاری  نمیدانست  و بدان رضا نمی داد  بعلت  آنک با ولی نعمت  یعنی سلطان  اگر بی وفائی  کنیم  غدر  غدر را  چه  محل  نهیم  و از  آن  ملامت  و  تقریح  مسلمانان  بکدام بهانه  تفصّی  نمائیم  فراجه  نیز در  ان باب الحاحی نکرد  و  چندان  توقف نمود  که :

                                            چو  خورشید  گشت  از جهان  نا پدید                                        شب تیره بر روز دامن   کشید

با اکثر لشکر خویش  از دروازۀ صوفی خانه  بیرون رفت   و  لشکر تتار هم  در شب بدان دروازه  در رفتند  وفراجه را موقوف  کردند  تا بوقت  آنک او را با جمعی فؤاد  بخدمت  پادشاه زادگان بردند  و از  هر نوع  از  ایشان بحث و استکشاف واجب دانستند و به  آخر فرمودند  که تو با مخدوم  خود با  چندان سوابق  حقوق  که او را در ذمت  تو  ثابت شده  وفا ننمودی  ما را از تو  طمع یکدلی  نتوان بود  او را بتمامت  اصحاب او بدرجۀ شهادت رسانیدند و تمامت فجار و ابرار اترار را از  پوشندگان  خِمار  و... به  کلاه  و دستار  چون رمۀ  گوسفند  از شهر بیرون راندند  و هر چه  موجود بود از اقمشه  و امتعه  غارت  کردند   و غابر با بیست  هزار مرد دلیر و مبارزان مانند شیر  بحصار  پناهید .

                                            همه  مرک راایم  پیرو  جوان                             به  گیتی نماند   کسی  جاودان

تمامت  دل بمرگ  خوش  کردند و ترک  خویش  گفته به نوبت  بیرون  می  آمدند و بطعان و ضراب   کباب  می  کردند   و تا  از  ایشان  یک  نَفس  نَفَس  میزد  مکاوحت  مینمودند  بر این باب  که  از  لشکر  مغول  بسیار  کشته شد  و بر  این  جمله  تا مدت  یکماه مکاشفت  حاضر بود  و محاربت دایم تا  غابر خان  با دو  کس بماند و بر فرار مجالدت   میکرد  و  پشت  نمی نمود  و روی نمی  تافت  و لشکر  مغول  در  حصار رفتند  و او را بر بام  پیچیدند و او با  این  دو یار   دست ببند  نمی داد  و  چون فرمان  چنان بود  که او را دستگیر  کنند و در  جنگ  نکشند رعایت فرمان را بر قتل او  اقدام  می نمودند و یاران او  نیز  درجۀ شهادت یافتند و سلاح  نماند  بعد  از  آن  کنیزکان  از دیوار سرای  خشت بدو  میدادند   چون  خشت  نماند  گرد بر  گرد او فرو  گرفتند  و بعد ما که بسیار حیلت  ها  و حملتها  کرد  و فراوان  مرد بیانداخت  در دام  اسیر  آوردند  و محکم بر بست   وبند  های  گران بر نهاد  و حصار و باره را  باره  کوی  یکسان  کردند  و از  آنجا باز  گشتند  و آنچ  از شمشیر باز پس مانده بود ند  از رعایا و ارباب  حرف  بعضی را بَحَشَر بردند  و قومی را  جهت  حرفت  و صناعت  و در  آن  وقت چون  چنگیز  خان  از بخارا به سمر قند  آمده بود   متوجه سمر قند شدند  و غابر را در  کوی  سرای کأس  فنا  چشاندند  و لباس بقا  پوشاندند .

                                            چنین  است  کردار  چرخ بلند                            بدستی  کلاه و بدستی  کمند [6]   

من  که  عبدالواحد  سیدی  هستم  سخن اندر باب  چنگیز خان  و  اولین  شروع   لشکر  کشی  های  هر دو طرف معرکه  در  کتابها و  تاریخهای مختلف اقوال زیادی را خواندم و برای  اینکه  واقعیت امر را به  تحقیق  معلوم  کرده باشم  تاریخ  جهان   کشای  جوینی را باوجودیکه  دارای  نثر  پیچیده و با کلمات  زیاد  عربی  آرایش  یافته  است  بخاطر زیبائی و روانی  نثر آن و اینکه او  تقریباً با مغولها  هم  عصر بوده  و  دست رسی  به  اسناد  و نوشته  های رسمی  آن وقت  داشته ،  سخن او را صحیح و عاری  از  اشتباه یافتم  و اولین  محاربت او را که با  غابر خان بود  در اینجا  کلمه بکلمه  نقل  کردم و باز  آن را  با  تاریخ  های  دیگر  مقایسه  نمودم  تا  چیزی زیادی و کمی در  آن   حاصل نیاید .

 

85-6.                ادامه حمله  چنگیز بممالک  خوارزمشاه (616)

چنگیز خان به     آلش  ایدی (یا الوش  ایدی  ، اسن ایدی ،الن لیدی) امر فرمود تا  پسر  بزرگش توشی  را به استخلاص  جُند و بارجلیغ مامور  کرد  و  توشی  از  جند  مدد برای استخلاص  خوارزم فرستاد  ولی  جامع التواریخ در جلد سوم ، صفحه 68 -72در استخلاص  جند و  بار جلیغ  کنت و  نواحی  آن  همه  جا  اسم  توشی  و الش ایدی  را برده ،   اینطور فهمیده  میشود  که فتح  این  مناطق  توسط توشی  و الش ایدی  بصورت  مشترک  صورت  گرفته باشد .[2]  تاریخ  مفصل ایران  ، عباس اقبال  میگوید اولین  محلی را که  چنگیز خان  مورد  هجوم قرار داد و  کلاً فتح   نمود منطقه اترار بود  که روی دو  دلیل آن را قبل  از همه  زیر سلطه و  استیلای خود  در آورد اول  اینکه  این  منطقه در قسمت  شمال شرقی  ممالک  خوارزمشاهی  قرار داشت و دوم  اینکه  غابر خان  حکمران  آن  خشم  چنگیز را از اثر  قتل دسته  جمعی  بازرگانان   مغول   تحریک  کرده بود که ما به  تفصل وقایع  آن را  گفته  آمدیم . نا  گفته  نگذاریم  که  در فتح سرزمین اترار سربازان  چنگیز خان  مرکب  از هفت  تومان (لشکر 10000نفری جمعاً 70000 نفر) به سرکردگی  جوجی  (توشی) آماده کرده بود  که  شهر های  خجند و بنا کت  توسط قسمت  کوچکی از این قشون که (مرکب از 5000 نفر) بود کشوده شد  و   چنگیز خان  بمعیت  پسر دیگرش تُو لوی (تُولی)با قسمت  اعظم  قشون   به سمت بخارا حرکت  نمود  و  غرض  چنگیز خان  این بود  که رابطه سلطان  محمد  خوارزمشاه را  با بقیه قشون او  که در بلاد  مذکور  بدفاع  مشغول بودند قطع  نماید .[7]  

جهان  کشا در این مورد  موضوع  مهمی را  تذکر داده  است که   دانستن آن  خالی  از مفاد نخواهد بود: «  آن  عزیمت  به انفاذ بیافتاد  با جنگ  چوپانی و  چون قضا  آید  هیچ  هیله  ای مانع  آن  نتواند بود  مانند اجل  که  هیچ  سلاحی دافع  آن  نشود مسارعت  نمود ؛  چون به قصبۀ سقناق  کنار  جیحون  که به  جند (خچند)  نزدیک  است  در  مقدمه  حاجی  حسن را  که  از قدیم  بازرگانی با اسم    بخدمت شاه  جهان  کشای  پیوسته بود  و در زمرۀ  حشم او  منظم  گشته  برسالت بفرستاد  تا اهالی (آنجا را) بعد از ادای رسالت بحکم  معرفت و قرابت نصیحتی  کند  و بایلی خواند  تا  جان و مال  ایشان  بسلامت بماند  چون  در سقناق رفت پیش از آنکه  از  تبلیغ رسالت  با  نصیحت  آید شریران  و اوباشان  ورنود  غوغائی بر آوردند  و تکبیر گویان  او را بکشتند (کاری که تا بحال  از هزاران  مرتبه  در بین  کشور  های اسلامی  مخصوصاً  کشور خودمان  در  همین عهد  معاصر چنان  واقع  شده  است که  عده ای  که در خفا  برنامه  های شوم  از قبل  تعیین شده دارند  جمعی  از دنیا بیخبران  را با  بلند  کردن  تکبیر  از راه  میبرند و  سوانحی را  پدید  می  آورند  که  از  شنیدن  آن   پشت بلرزه  می افتد چنانچه  در سال  گذشته  در واقعه  ای  از سوختاندن قرآن  در شهر  مزار شریف  چند  تن  از مزدوران  و اوباشان  با  نعره  تکبیر  مردم را  بطرف دفتر  سیاسی  اداره  ملل  متحد  در شهر  مزار شریف  هدایت  و با سر بریدن  عده ای  از کارمندان  آن اداره و  به  آتش  کشیدن  آنجا  وقایع دلخراشی را  بار  آوردند و من  این  موضوع را در  اینجا بخاطری  آوردم  که باید  وقایع را  تحلیل نمایم و  تغییرات و  عدم  تغییرات  در زمینه  های  تمدنی و  عکس  آن  را  از صده ششم  تا صده  چهاردهم  را باز تاب  دهم ) و( (آن  کشتار را)) غزائی بزرگ  می  پنداشتند  و از قِبَل قتل  آن  مسلمان  ثوابی  شگرف  طمع  میداشت  آن قصد  فصدِ ((رگ زدن))  وریدِّآن را سببی بود  و آن  حیف حنف تمامت  جماعت را داعیۀ   نایرۀ  جنگ  در  پیش  کشاند  که  از اشتعال نایرۀ  غضب  لشکر   و  عساکر را یاسا داد   که از بام  تا شام  نوبت  نوبت  محاربت  کنند و  هفت  شبانه روز بر آن  جمله  که فرمان بود  مواظبت  نمودند و به فهر و قسر  آن را بکشادند و باب  عفو  و مسامحت  در بستند  و به انتقام یک  نفس  نقش  وجود اکثر ایشان را  از  جریدۀ احیاء  محو  کردند . امارت  آن  موضع به  پسر  حسن  حاجی  مقتول داد تا بقایا را که در زوایا مانده بودند  جمع  کند و از آنجا  بطرف اورکنت و بارجلیق روان شدند .»[8]  و بار جلیق و  کنت را مستخلص کرد  وچون  اهل آنجا  به  مکاوحتی دست  نیازیدند  قتل عام  نکردند  و بعد  از  آن  عازم  اشناس  گشتند  در  اشناس   غلبه  لشکر بدست  اوباشان بود  که  در  جنگ و  مقاتلت   مبالغت  نمودند  که  عدۀ زیادی  از  آنها مقتول شدند  چون  این اخبار به  جند رسید قتلغ  خان امیر امیران  با لشکر بزرگ  که سلطان  به  محافظت  آن   موسوم  کرده بود  این سپاه  با عزم قاطع  از  جیحون   عبور کرده  از  طریق  بیابان   متوجه  خوارزم شد   چون  خبر  جلای او و  خلای  جند  از  جُند  بدیشان رسید جتمور را  به رسالت نزدیک اهالی فرستاد ند و استمالت داد  واز مخاصمت  تحذیر کرد  و چون در  جند سروری و  حاکمیت مطلق نبود  هر  کس بر وفق   صوابدید  سخنی  میگفتند  و مصلحتی  می دیدند  عوام  غلبه برداشتند و قصد  کرد تا جتمور را  حسن  وار شربتی بد  گوار  دهند  جتمور  خبر یافت  بدها و ذکا  ورفق و مدارا سخن  آغار نهاد  وایشان را تسکینی داد  واحوال سقناق و حالتی  که  از  کشتن  حسن  حاجی بر ایشان افتاده بود  تازه  کرد و با ایشان  میثاق بست  که من  نگذارم  که لشکر بیگانه بدین جا  تعلقی سازد ایشان  نیز بدین  نصیحت و عهد  خوشدل شدند و آسیبی بدو نرسانیدند  چون بخدمت اوش  ایدی رسید  احوالی که  مشاهده  نموده بود  از قصد  آن  جماعت و دفع به  چرب زبانی  . تملق عرضه داشت و  عجز و قصور  و اختلاف  آرا و هوای  هر  کس باز نمود  هر  چند لشکر مغول را در  حساب  آن بود  که بقراقرم  مقام سازند و تعرض  جند  نکنند بدین موجب  عنان را بجانب  ایشان  معطوف کردند  و در صفر  همان  سال  بظاهر شهر  نزول  کردند و لشکر بکبس  خندق و  استعداد آن  از  خرک و منجنیق و نردبان و  غیر آن  اشتغال نمودند  واهالی جند جز آنکه دروازه  در بستند  و بر باره  وسور  مانند نظارگیان  سور بنشینند قدم  در  جنگ  ننهادند و چون بیشتر ارباب  آن  هیچ  جنگی مشاهده  ننموده بودند  از ایشان  تعجب  میکردند  که  چگونه بر دیوار حصار بر توان  آمد چون  پلها بسته شد و مردان  نردبان  به  حصار باز نهادند   ایشان  نیز  در  حرکت  آمدند  ومنجنیق بر  کار  کرد  ویک سنگ  گران  پرّان  چون از هوا بن  نشیب رسید  حلقۀ آهنین  همین  منجنیق بشکست  و مغولان  از  جوانب بر بالای  باره رسیدند و دروازه ها  گشادند  از جانبین یک  کس را زخمی  نرسید و تمامت  ایشان را بیرون  آوردند و چون  پای  از جنگ  کشیده بودند دست  شفقت بر سر  ایشان  گستردند و بجان ببخشیدند و  چند سرور  محدود را که با  جتمو ر زیادتی  گفته بود ند  بکشتند و نه شبانه روز اهالی آنجا را به صحرا موقوف کردند  و شهر غارت دادند و علی خواجه را که  از قردوان بخارا بود به امارت  و ایالت  آنجا نصب کردند  . شهر  کنت را نیز  با فرستادن  یک  تومان لشکر   مستخلص کرد و شحنه بگذاشت  والوش  ایدی بجانب قراقرم  در کوچ  آمد. »[9]

 

 

 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

II- اوضاع ممالک اسلامی با ظهورطوایف و خانواده های مغولی چنگیز خان

85-1. طوایف  ترک  و مغول:

در آخر قرن ششم  آسیای  شرقی و سواحل اوقیانوس  کبیر یعنی دو  مملکت  کوریا و  چین  اصلی بین دو  سلسله سلطنتی  تقسیم  میشد که  شمۀ  از  آن  را  در بحث گذشته  اجمالاً بیان  داشتیم . رؤسای یک  دسته  از زرد   پوستان  بنام  منچو  ها یاد  میشدند  که بر  ختا یعنی  چین  شمالی  مسلط آمده و بر  آن  سرزمین  حکومت  میکردند و  نسبت به   چینی  ها قوم  خارجی  محسوب  میشدند ؛  پایتخت  این سلسله  گاهی شهر پکینگ  بود و  گاهی شهر  کائی فونک در کنار  نهر زرد (هوامکهو) ، و سلسله دومی  سونگ  ها بودند که به  چینی  های اصلی  شهرت  داشتند ؛ پایتخت  این سلسله  شهر هانک  جئو بود  که  در  کنار اوقیانوس  کبیر و  جنوب  شانگهای  موقعیت  دارد . متصرفات   این سلسله  از شمال و  مغرب  محدود به  مسکن طوایف   مختلفه  ترک و  مغول  میشد  بطوریکه  تمام  آسیای  مرکزی  و شمالی را چنانکه  پیش  هم   گفتیم این اقوام مسکون  کرده بودند .

                 مغولان  طوایف بیشمار بوده اند  که  از   جهت  کثرت  عدد خانواده و  وسعت اراضی با یکدیگر  خیلی فرق  داشته اند که  عبارت  از  این  طوایف  میباشند :

-طوایف تاتار و فنقرات ، مسکن  ایشان  محدود بوده  است  از  جانب شمال به شط ارقون  و نهر سلینگا و ممالک  قوم قرفّز از  مشرق به  مملکت  ختا (چین شمالی) از مغرب به قوم   اویغور ، از  جنوب به  تبت و مملکت  قوم  ننکغوت  (تَتغُوت) این دو قبیله  از  وحشی  ترین قبایل زرد  پوست  آسیای شمالی بوده و چندان اهمیت و اعتباری هم  نداشته و  غالباً خراجگذار امپراطوران    کین   محسوب  میشدند .لباس  شان  از    پوست  سگ  و  موش  و خوراک  شان  از   گوشت  همین   حیوانات  فراهم  می  آمده و با  اینکه  نام  و  نشان  چندانی  نداشته اند عجیب  این  است  که   پس  از  تسلط یافتن  چنگیز  خان بر  ایشان  نام  این طایفه یعنی  کلمۀ تاتار بر تمام  طوایف زرد  پوستی که  در  تحت  حکم  چنگیز  خان در آمده بود اطلاق  میشد .و اردو  و اتباع و یاران چنگیز همه تاتار و یا تتر خوانده  شده اند (رجوع  شود به  وجه  تسمیه  تاتار  بخشش هشتاد  وچهارم)    این  کلمه  منحصراً در دوره  های اول  هجوم  مغول  نام  عمومی  ایشان بوده ، بعد  ها  کلمه  مغول  هم  معمول  گردیده  است .

-طایفه  کوچک "فیات " معروف به بُرجقین  که همان طایفه  ایست  که  چنگیز  خان  از  میان شان  برخاسته ،  مسکن  ایشان  مابین دو  نهر  "آنن" و  "کِرولِن " و دامنه  های  جبال قراقرم .

- قبایل" اوبرات " و "ارلاد"و" جُلایر"مابین  نهر آنن و  دریاچه بایکال  می زیستند.

- قوم  "کرا ئت"مسکن  ایشان  واحه  های شرقی داخلۀ صحرای گُبی و  جنوب دریاچه بایکال  تا دیوار  چین.این قوم  درسده پنجم  وششم  هجری از قوی ترین اقوام  مغولستان بودند که  دین  مسح را پذیرا شده بودند  که  از  همین سبب در بین  اروپائیان  مشهور و داستانهایی از  آنها نقل  میگردد.

- قبیله بامان  از قبایل ترک  و دین  مسحیت داشته در حوزه  علیای نهر اُرخُن  ودامنه  های کوه  های آلتائی و دریاچه  های آن  حدود زندگی میکردند که زندگی آرام  نداشته  مدام در زد و خورد بسر  می بردند .

- ترکان اویغور که به  آئین مانوی  اعتقاد  داشتند و از متمدنترین اقوام  ترک و مغول  بحساب  می  آمدند .، مسکن  ایشان  شمال شرقی  ترکستان شرقی حالیه  و شمال  دریاچه لُب  نور و نهر تاریم یعنی شهر  های  تورفان و  پیش بالغ (کوجن حالیه) و بر قول و قره شهر میباشد.

-ترکان قرلق که مملکت شان  در  جنوب مملکت  ایغور  ها واقع بوده  و تمام  حوزه  سفلی  نهر ناریم را شامل  میشده  و  همین قوم اند  که بنام  خَلَخ  در میان شاعران  پارسی گوی به موزونی  قامت و حسن  و صورت  معروف اند .

-ترکان قراختائی  که  مقارن  استیلای  چنگیز  خان دولت  عظیمی مابین  مملکت  خوارزمشاهیان و مساکن  مغولان شرقی  تشکیل داده و ترکان قرلق و اویغور را باجگزار خود  کرده بودند.

تشکیل دولت قره  ختائیان و  جنگهای  ایشان با سلاطین  سلجوقی بخصوص با سلطان سنجر را در تاریخ  سلسله  های گذشته    گفته  آمدیم .  سرحد بین مملکت  قره  ختائیان و  متصرفات  خوارزمشاهیان از  طرف  مشرق  شطّ سیحون بوده  است .

مقارن  ظهور  چنگیز  خان  غیر از  آنها که  تبعیت  امپراطوری  سلسله  کین را داشت  از بقیه  آنها  که  در طرف  مشرق بودند فرمان  پادشاهی قبیله  کرائیت را گردن  نهاده و  آنها  که  در  طرف  مغرب  مغولستان  سکونت  داشتند  زیر بار فرمان  گور خان  قراختائی سر میکردند .

زمانیکه  پدر  چنگیر و  خود او باعث شد  که قبیله  کوچک طایفه  قیات را  ابتدا   از  تحت رقیت امپراطور  ختا  خلاص  کند و سپس دولت  های کرائیت  و قراخطائی را منقرض ساخته  تمام قبایل مغول و ترک را  تابع یک  حکومت نماید و به  مدد ایشان بممالک  متمدنۀ قدیم  شرق و  غرب  مغولستان  حمله ببرند.[1]   

 

85-2.تشکیل دولت  مغول:

-چنگیزخان :

قسمیکه قبلاً  نیز  اشاره  کردیم  نام « چنگیز خان  «تیموچین»  و در 549 هجری در مغولستان  تولد یافته و پدرش یوکای بهادر یکی از خانان  و رئیس قبیله قیات مغول بوده  است .»که طول و تفصیل آن  در بحث گذشته  آمده  است  و صرفاً بهمین یاد  آوری  اکتفا میکنیم و  به  پیشروی چنگیز خان بجانب  سرزمینهای  غربی  می پردازیم:[2]

 

85-3.چنگیز خان   دولت ایوغوری را منقرض  میسازد:

قوم اویغور یکی  از قبایل تاتار  است  که در حوزه  علیای  نهر ارفون  از شعب شط آمریه و دامنه  های جبال  قراقرم سکونت  داشتند  که بحالت بیابان  گردی بسر می بردند .

در نیمه دوم   سده  هجری جماعتی از  ایشان  در حدود  ترکستان هجرت  کردند  و در حوزه  نهر "تاریم " و حوزه  پر آب و  علف  آن قرار  گرفتند  و آن  نواحی را از  نزد  تخار  ها  که  قوم  آریائی نژاد بودند و تمدن و زبان  مخصوص داشتند  گرفتند  و برای خود  در ترکستان  شرقی دولت  معتبر  تشکیل دادند و شهر  های نورفان  و کوجا و بس بالغ و برقول  و قره سهر  والمالغ  واز این بلاد  بیش بالغ که بمعنی پنج  محله  است پایتخت ایشان بود و این  همان شهری است  که  حالا بنام  « اورومچی»  یاد  میگردد که  در جنوب صحرای دزونگاری   و دامنه  های شرقی کوهای تیان شان  واقع  است .

قوم ایغور  پس  از  استیلای ترکستان  شرقی با تخار ها  مخلوط  شدند و از اخلاط  ایشان نژاد  مخصوصی بوجود  آمد  که  مدت  چهار قرن بر بلد  مذکور  حکومت داشتند و  منشاء و ایجاد تمدّنی گردیدند  که یکی  از مهمترین  تمدّنهای دورۀ قرون  وسطی   است .

قوم ایوغور بعلت  موقعیت  جغرافیایی اش که  معبر عموم اقوام متمدّن  آسیا در قرون  وسطی  اسلامی بود واسطه ارتباط بین  ایرانیها ، خراسانیها و  هندیها و  چینی ها قرار  گرفتند و چون  خود  نیز وارث تمدن  قوم آریائی  نژاد  ها مانند اقوام  تخاریها شده بودند  در نتیجه بعموم آثار تمدنی  آن  عصر  معرفت  حاصل کردند و به  آئین  های مختلف آن  ایام  مثل بودائی ، عیسویت ، زردشتی ، مانوی  آشنائی یافتند و  خان  ایشان در سال 143 هجری  کیش  مانی را پذیرفت و به تبع وی بسیاری از قبیله او به آئین مانوی  گرویدند .

ورود  مبلغین  عیسوی از  شام (سوریه ) و غرب فارس به  این  دیار سبب انتشار خط سریانی  در میان  عیسویان  ایوغوری شد و این  جماعت  کم کم زبان ترکی مخصوص خود  را بآن  خط که بنام ایغوری معروف شده  است   نوشتند و از همین طریق  بوده  است  که  مبلغین  مسیحی در میان قبایل «تایمان»  راه یافته و ایشان را به  آئین  عیسوی  آشنا  و متمدن  کرده اند .

در اوسط  سده دوم  هجری قوم  ایغور  دارای قدرت فوق العاده  گردید و بر نواحی رود خانه  های ملینکا  و اورخن  و کرولن  یعنی ممالک شمالی  مغولستان  استیلا یافتند و پایتخت  خود را قره  بلغاسون  از بلاد  مجاور  نقطه ایکه بعد  ها قراقرم  پایتخت  چنگیز یان بنا شد  و تا مدت یک قرن  خود راصاحب اختیار تمام  مغولستان گردانیدند .و امپراطوران  چین  مکرر از  ایشان طلب  کمک  کردند  ولی در سال 226 هجری  قوم فرقیر  که در قسمت  غربی سیبری  ساکن بودند  آنها را  از قره بالغاسون  راندند و ناحیۀ ارخن را از  ایشان  گرفتند  و دولت اویغور  مجدداً بهمان  حالت اولی بر گشت.

 

85-4.آداب و تمدن  آریائی در آسیای  غربی و ترکستان  شرقی :

قوم اویغور در مدت  استیلا به  ترکستان شرقی  و واحه  های داخلی صحرای گُبی  مرکز  این  ناحیه را که در قدیم   مسکن  تخار  یهای آریائی نژاد  بود  به  تدریج  ترک  کردند  و این  در حالیست که  آداب  و تمدن  آریائیهای آسیای  غربی  غلبه داشت  ولی قوم  تخاری  از  میان رفت و اویغور ها  اول طایفۀ از  ترکان زد  پوست اند که به تمدن  عالی آریائی  آشنائی  پیدا  کردند و  جای  ایشان را  گرفتند .

از آثاری که  در این اواخر در شهر  های مختلف گُبی و ترکستان شرقی  مخصوصاً در تورفان بدست آمده  ثابت شده  است  که تمدن قوم  ایغور بکلی تمدن  آریائی  است    و چنان اثری از تمدن  چینی  ها در آن   مشهود  نیست  مخصواً وضع لباس و نقاشی و  غیره از ملل  آریائی مقتبس است . و  همین  نکته  میرساند که ارتباط اویغور ها با همسایگان آریائی نژاد  مغرب ممالک شان بیشتر بوده  است تا چینی  ها .   

چون  ایغوریها به  دین  مانی  پیوسته بودند  از  این سبب  تمدن  آریائی بین شان  نفوذ داشت . از آنجائیکه مانویان  طرفدار جدی زیبائی  بودند  از آن سبب نقاشی سبک ساسانی در بین شان رواج  داشت  چنانچه  در کتب و  ابنیه  های مذهبی شان  آثار این  نقاشی  ها بچشم  میخورد  چنانچه شاعران  پارسی گوی  نیز  در اکثر دواوین شان موضوع  مانی و نقاشی  های آن  رابنام  «نگار خانه  های  چین»  الزام  کرده اندکه در بین  فارسی سرایان  شعر و ادبیات، بنام  صورتگران  چین معروف میباشد  و رابعه بلخی  میگوید :

ز بس  گل  که در باغ  ماوی  گرفت       چمن رنگ  ارژنگ  مانی  گرفت

و  عطار  گوید:

                                   نگارینی که  من دارم  اگر برقع بر اندازد   نماند زینت و رونق  نگارستان مانی را

سهراب سپهری  شاعر و نقاش  معاصر ایران در شعر زیر  نازکی و شکنندگی  چینی ایرا که بر آن  نقش نگارستان مانی  است  وسخت   نفیس ،در شعر خود  اینطور الزام  نموده  است:

                                   به سراغ  من  اگر می آئید

                                   نرم  و آهسته بیائید

                                   مبادا که  ترک بردارد

                                   چینی نازک  تنهائی من

این  نقاشی  ها که ریشه  در  ایران باستان دارد ،به ترکستان شرقی ره باز  میکند و بعد  از  استیلای مغولها در  ترکستان شرقی  بتوسط  این قوم  به   چین رفته  و در  چین  تغییراتی در  آن وارد شده و همین نقاشی است که در عهد انتشار مغول در  بخارا ، ماوراءالنهر و بلخ و  هرات  و شهر  های  هرات  در عهد  تیموریان  به مملکت  ما بر  گشته و سبک  نقاشی و تذهیب  عهد  مغول و  تیموری  در  خراسان  و صفوی در   فارس بیرون  آمده  است . این قوم  هر  گز  اسلام را  نپذیرفته بود .قسمیکه  تصاویر اطاقک  های مجاوز  بودا  در بامیان  ملاحظه  میگردد  باید این صنعت قبل از اسلام  نیز در  وطن  ما  مروج بوده  باشد ، چراکه  تصاویر رامشگران  در سمچ  های نزدیک  بودای بزرگ در  بامیان  که  من خوددر  سالهای 1342و1348 از آن  دیدن  نموده ام  به سبک  نقاشی  های  چینی (اویغوری؟) تزئین  و لعاب کاری و رنگ  آمیزی شده  است  همچنان قسمت  سقف  فوقانی بودای بزرگ  نیز به   اشکال نفیس  تذهیب  یافته بود که  نشاندهنده   رواج   این  هنر  در آن سرزمین بوده  است  که  این  نقاشی طاق اصلی خانه   پیکر بودای بزرگ یکجا  در انفجارتوسط طالبان  تخریب و  از بین برده شده  است.

در میان اقوام  مشرق زمین  سمرقند  و سر دریا اول قومی که  اسلام را پذیرا شدند طایفه قرلق بودند  که ابتدا « در جبال تار باگاتای  سکونت  داشتند و همین قوم اند  که قبل  از  اسلام آوردن اویغورها را در گرفتن  ناحیۀ اورخن  ومغولستان شمالی کمک  کرده و در سال 134 هجری امپراطور  چین را شکست  سخت داد ه بر ولایات  کاشغر  و  ختن و یارقند  استیلا یافتند و دولتی برای  خود   تشکیل دادند  و در قرن سوم   هجری  اسلام  آورده به  ممالک  سامانی و  غزنوی  نیز همسایه شدند .قوم اویغور که بخط  مخصوص  خود شان اویغوری  می  نوشتند  زمانیکه  سپاهیان  مغول  این  منطقه را  تحت  استیلای خود در آورد  خط ایغوری را با سوادان    مغولی  از آنها  آموختند . » [3]

 

85-5.مجاور شدن  مغول با ممالک  خوارزمشاهی:

بعد  از  آنکه  کوچلک  خان  در سال  607 هجری  گورخان قراختائی را اسیر کرد،بین  سلطان  محمد  خوارزمشاه و او بر سر  تقسیم  ممالک قره  ختائیان  اختلاف بروز  نمود و  خوارزمشاه  پس  از  آنکه چندبار نمایندگانی  پیش  کوچلک فرستاد و نتیجه  ای  نگرفت با قشونی  بعزم  فتح  ممالک قره  ختائی  در حرکت  آمد و به دست برد  بقسون  و اموال کوچلک  خان  مشغول شد ،

کوچلک  نظر به  اینکه  میخواست ولایت  کاشغر را  از  وجود مخالفین  پاک  نماید بآن  حدود  متوجه شد و از سال 607 تا 611 هجری  در کاشغر و  ترکستان  شرقی  حالیه به زد و  خورد به اهالی آن سرزمین   مشغول بود و بر اثر بروز قحطی  مردم بقبول فرمان او  مجبور شدند .اگر چه قشون  خوارزمشاه  نیز به شهر بیش بالغ رسیده بود و  می بایست  ایشان  از مسلمانهای  کاشغر و ختن  در مقابل سپاه  کوچلک  دفاع  میکردند هر  گز به  این  کار اقدام  نکردند و  حتی  از رو برو  شدن با سپاه  کوچلک به  آسانی  احتراز  نمودند  و سلطان  محمد  خوارزمشاه  از بیم  آنکه  مبادا کوچلک  خان به  ولایات شمالی ماواءالنهر  حمله ببرد ،امر داد  که  مردم  سرزمینهای اسبجاب و فرغانه و چاچ و اسان  از  مساکن  خود  کوچ  کنند و به شهر  های دیگر بیآیند ، بعد برای  آنکه  نقاط  آباد فوق بدست اتباع  کوچلک  نیفتد  آنها را  ویران ساخت .

در زمستان سال  612 سلطان  محمد  خوارزمشاه از شهر  جند که  در  نزدیکی سیحون و رو بروی بلاد  ترک   نشین ترکستان  موقعیت داشت گذشته بطرف دشت قرفیز(قرغز) ماوی و  جایگاه  طوایف قبچاق  حرکت  کرد  و در  این  حدود  با یک  دسته  از لشکریان  چنگیز  خان   که به سرکردگی  پسرش  توشی (چوچی) برای تعقیب یاغیان  تاتار  آمده  بودند  مصا ف گردید.[4]

از توضیحات بالا   چنین  نتیجه  گیری  مینمائیم  که  : «محمد  خوارزمشاه اکثر امراء حکمفرمایان یکه( در ممالک  همجوارممالک  خوارزمشاهان بین   مغول و  کشور او  حایل بودند را  بدون  پشتیبانی از  دست  داد و یا آن  کشور ها را  تصاحب نمود  در حالیکه  خود قادر به نگهداشت آن  مناطق و بلاد  نبود و   دیدیم  که  خوارزمشاه فرمان  کوچ   مردم ،چند شهر  آباد  از قبیل فرغانه و چاچ را داد  و شهر  های آباد را ویران  نمود ) و بلادی را که بین مغولان  و ممالک  خراسان حایل بود  ضمیمه  متصرفات خود  کرد و از  این  جهت  تقریباً با مغولها  هم سرحد  گردید . و  کسانی  که  کشور را  از بیگانگان  محافظت  مینمود  همه را جلا وطن ساخت   و نیرو  های دفاعی شان را  از بین برد . و از همه بد تر  اینکه  محمد  خوارزمشاه  در موقع  حمله  مغول  خویشتن را  باخته  و  جرئت  مقابله با نیرو  های  دشمن را  از  دست داده چنان  خوف بر او  مستولی شده بود  که  به  جلال الدین هم اجازه جنگ  نداد و  همه را دلسرد  و مایوس  ساخت  و بالنتیجه  واقع شد  آنچه  که از خواندن  آن  دل در  تپش آید  وحال  منقلب  گردد. » [5]

توشی و رؤسای دیگر تاتار هر  چند  میل نداشتند با مسلمانان  جنگ  کنند  بهمین  جهت به سلطان محمد  پیغام دادند که  ایشان فقط  از طرف  خان تاتار  بماموریت دفع  یاغیان  و تعقیب فراریان  آمده اند . خوارزمشاه  که  مست  غرور بود  جواب داد  که  عموم  کفار  در  نزد او یکسان  و دشمن  مسلمین  محسوبند و امر داد  که به سپاهیان  چنگیزی  حمله  کنند .  جنگ بین  سپاهیان تاتارها و لشکر  خوارزمشاه به  نتیجه  ای  نرسید ، زیرا که اتباع  تاتار در روز شجاعت بسیار بخرچ دادند ولی شبانه  گریختند . خوارزمشاه  درتابستان 613 بسمرقند  مراجعت  نمود .

واقعۀ فوق اولین  زد و خورد بین سپاهیان سلطان  محمد خوارزمشاه و لشکریان  چنگیز خان بود  اگر چه  حکم  جنگ رسمی را  نداشت  و چندان  مهم  بنظر هم  نرسید  اما از رهگذر  اینکه قدرت  جنگی ور شادت جنگجویان  مغول  را بخوارزمشاهیان  نشان داد در ذ هن او  تأثیر بسیار کرد و  همین امر یکی از  جمله اموری بود   که خوارزمشاه را در ضمن زد و خورد با مغول  وادار به  عقب  نشینی از  مقابل  ایشان  و عدم  مواجه به  آن  قوم در میدان  وسیع   گردانید .[6]

 

85-6.مبادله سفرا بین  خوارزمشاهیان و  چنگیز خان:

سلطان  محمد  خوارزمشاه بعد  از  آنکه  مناطقی را در آسیای مرکزی  مفتوح ساخت بخیال  تسخیر سرزمین  چین  افتاد، این  در  حالی بود  که  لشکریان  چنگیز چین شمالی را تا تبت  کشوده بودند.مشاورینش کوشیدند  تا سلطان را از فکر خامی که  در سر  پخته  است  منصرف سازداما مفید  واقع  نمیشد  تا  آنکه  خبر  فتوحات  چنگیز خان  در بلاد اویغور  بگوش او رسید و شنید  که  خان  مغول در 612 شهر پکینگ  پایتخت  چین  شمالی را  مسخّر کرده  است. خوارمشاه بخاطر  معلوم شدن  و صحت  این  موضوع  هیئتی را به ریاست  سید اجل  بهاءالدین رازی  یکی  از بلند پایگان دولت  خویش را بچین فرستاد  . نمایندگان سلطان خوارزم بعد  از عبور  از  ترکستان شرقی  به  حدود  پکینگ پایتخت سلسله  کین در چین  که  در این  تاریخ  در  دست  مغولها کشوده شده بود رسیدند.

این اطلاعات  را کتاب  طبقات  ناسری ،قاضی  منهاج سراج ، جوزجانی، که شفاحاً از سید بهاءالدین رازی گرفته  چنین  نقل  میکند:

«چون  منهاج سراج که  جمع  کننده  این طبقات  است ، از وی (سید اجل بهاءالدین رازی داعی دولت سلطان  خوارزم  است)سماع دارد : که چون سلطان  محمد  خوارزمشاه آن سید را برسالت  نزدیک چنگیز خان بفرستاد و سبب  آن   رسالت آن بود که  چون حدیث ظهور  چنگیز خان و استیلای  لشکر مغول ، به  مالک  تمغاج  و بلاد  تغر و تبت و اقالین  چین  از  اقصای شرق ، به سمع خوارزمشاه برسانیدند چرا که  منهاج سراج  از تاج  الدین دبیر جامی که یکی  از ارکان  خوارزمشاهی بود ، که سودای ضبط ممالک  چین در دماغ سلطان  محمد  خوارزمشاهی متمکن شده بود و مدام  متفحص آن  مملکت  می بود و از  آیندگان ممالک  چین  واقصاء ترکستان می  پرسید ،و ما بندگا ن از سر بوجه  عرضداشت  میخواستیم  که  تا او را از سر آن  عزیمت ببریم ، به هیچ وجه  آن اندیشه  از سر وی دفع  نمیشد.

تا سید بهاء الدین را فرستاد  و او  چنین  تقریر  کرد: که  چون بحدود تمخاج به نزدیک دارالملک  "التونخان" (پادشاهان کین)رسیدیم   از مسافت دور  پشته بلند سفیدی در  نظر  آمد  تا بدان موضع بلند دو سه روز  منزل  زیادت بود ما را که فرستادگان  خوارزمشاهی بودیم چنان ظن افتاد  که  مگر  آن بلندی  سپید  کوه برف  است  و از راهروان  و  خلق آن سرزمین  پرسیدیم  گفتند  آن  جمله استخوان ادمیان  کشته شده  است ، چون یک  منزل  دیگر رفتیم چنان زمین  از روغن  آدمی  چرب  و سیاه   گشته بود  که سه  منزل دیگر در آن راه بایست رفت تا به زمین  خشک  رسیدیم  چندین  تن  از  عفونت  آن زمین بعضی رنجور و بعضی  هلاک  شدند . چون به  در تمغاج رسیدیم بر یک  موضع  درپای برج حصار استخوان آدمی بسیار جمع بود  که  استفسار  کرده آمد چنان  تقریر کردند  که  در روز فتح این شهر بیست  هزار دختر بکر خود را از این  برج بیرون انداختند و همانجا هلاک شدند تا بدست لشکر مغول نیفتد این  جمله  اسخوانهای ایشان  است.

چون  چنگیز خان را بدیدیم ،در وقت  مراجعت تحف و هدایاء بسیار بما بخدمت  خوارزمشاه فرستاد[ند] و  گفت  محمد  خوارزمشاه را بگوئید: که  من  پاد شاه آفتاب بر آمدن و تو  پادشاه  آفتاب فرو شدن ؛ میان  ما  عهد  مؤدت  و محبت  و صلح مستحکم [با] شد، و از طرفین  تجار و کار وانها بیایند و بروند، وظرایف و بضاعت  که  در ولایت  من باشد ، بر تو  آرند، و آن باد  تو  همین  حکم  دارد ، و در  میان  تحف و هدایا که نزدیک سلطان  محمد  خوارزمشاه فرستاد یک قطعه  زر صامت ، چنانچه  گردن شتری ، از کوه  تمغاج و  چین به  نزدیک او  آورده بودند ، چنانچه  آن قطعه زر بر  گردون  نقل بایست  کرد و با ما پانصد  شتر بار از زر و نقره  و حریر  و قز(خز)خطائی و [ترغو]و قندز و سمور  و افریشم  و ظرایف  چین  و تمغاج، به بازرگانان  خود روان  کرد ، و بیشتر  آن شتران زر و  نقره بار بود ، چون به اترار وصول شد ، قدر خان اترار  غدر  کرد ، از محمد  خوارزمشاه اجازه نفرمود ه و جمله  تجار و آیندگان  ورسل(چنگیز)، را به طمع آن زر و نقره  بقتل رسانیدچنانکه  هیچ یک [تن] از آن خلاص  نیافتند الی یک  شتربان که در حمام بود ، در  آن  واقعه  از راه  گلخن  خود را بیرون انداخت  و از راه بیابان به بلاد  چین و تمخاج باز  رفت ، و  چنگیز خان را  از  کیفیت  آن  غدر اعلام داد.این  غدر  سبب  خراب شدن  دیار  خراسان و  اسلام  گردید.»      [7]  نتیجه اینکه  اینالجیق مشهور به  غابر خان  که با ترکان  خاتون  مادر سلطان محمد  خوارزمشاه  خویشی داشت ، او به  مال  تجار  مغول طمع  کرد  و  بازرگانان  مغول را  در  نزد سلطان  محمد  خوارزمشاه  جاسوس  قلمداد  کرد و خوارزمشاه بقول او  اعتماد  کرد  و جواب داد  که  مواظب  حال  ایشان باشد .

غابر خان تمام  بازرگانان  مغولی را به  استثنای یک  نفر آن  که فرار کرده بود  بکشت و اموال  ایشان را ضبط  نمود و  ان یکنفر که  جان به سلامت برد  خود را  نزد  چنگیز خان رسانید و صورت واقعۀ  را  پیش او  تقریر  کرد .

چنگیز خان بعد از  انکه  از واقعه  قتل بازرگانان  مغول آگاهی یافت  یک  نفر  از مطلعین که  پدرش در خدمت سلطان  تکش  خوارزمشاه میزیست  با دو فرستاده  تاتار پیش سلطان  محمد روانه داشت و  پس  از اعتراض بحرکت زشتی که نسبت به  تجار مغول شده تسلیم  غابر خان را خواست  ولی سلطان  محمد زیر بار قبول  این  تکلیف نرفت  زیرا  که بیشتر قشون او  از اقارب غابر خان بودند  و در صورت  تسلیم او  سلطان  نیز  که آلت  دست ایشان  محسوب  بود  از  میان برداشته  میشد بر علاوه  که  ترکان  خاتون  نیز  که  در  کار  های قوی  و بقدرت  ترکان فتقلی مستحضر بود نمی  گذاشت  که  خوارزمشاه بچنین اقدامی مبادرت  ورزد.

خوارزمشاه  در خواست  چنگیز را نپذیرفت بلکه فرستادگان او را (بر خلاف  عرف بین دول که  در آن  وقت  سخت  نافذ بود) بکشت  و با یک  حرکت سفیهانه سیل  هجوم مغول را بدست خود بطرف خراسان و بالعموم بطرف سایر ممالک اسلامی شرق  کشانید .» [8]

 

 

 85-7.اوضاع ممالک اسلامی مقارن حمله مغول

سلطنت  خوارزم   در سال 596 هجری بعد از فوت سلطان  علاءالدین تکش بن ایل ارسلان  به  پسرش  علاءالدین  محمد که قبل  از فوت  پدر قطب الدین  لقب داشت رسید . سلطان  محمد  پسر  کوچکتر سلطان  تکش بود ،  پسر بزرگتر او  ملکشاه قبل  از فوت  پدر  وفات یافت و  چون در ایام حیات  تکش  ولیعهدی  نصیب او بود بعد از فوت  وی  پسرش هندوخان  مدّعی  علاءالدین  محمد  گردیدند و سلاطین  غور نیز علی رغم  علاءالدین محمد جانب او را  گرفتند .

مقارن  جلوس  علاءالدین  محمد سلطنت  خراسان  تا سند(افغانستان  کنونی و غرب  هندوستان) در  دست  سلطان  های  غور بود که قبلاً  در یک  مبحث  جداگانه   به  تفصیل آورده  ایم  که دو برادر یعنی سلطان  غیاث الدین و  ملک شهاب الدین آن ولایات را در  تصرف  داشتند . این دو برادر که به  هرات  و  غزنین  وبلخ و کابل و سیستان و کرمان استیلا یافته و سلسله  غزنوی  را بر انداخته و بر طایفه  غّز ، درقسمت  شرقی  خراسان  زمین  و  کرمان غالب  آمده بودند  فوت  سلطان  تکش را  موقع  مناسب برای  دست اندازی به  خراسان  پنداشتند و  به  مرو  و  طوس  تاختند و تا جرجان  و بسطام  از  جانب  خود  شحنه فرستادند و به  آزار  و عقوبت  رعایای خوارزمشاههان  مشغول شدند  که در نتیجه سلطان  محمد  خوارزمشاه بیک  حمله  لشکریان  غور را منهزم  کرد و  غوریان از در  عذر خواهی بر آمده  و در سال 597 هجری بین  هر دو مملکت  صلح بر قرار شد.

ولی  بعداً سلاطین  غوری  به سرخس  آمده  واگذاری  مناطقی از  خراسان را که  در اشغال خوارزمشاهان بود از نزد  خوارزمشاه  استرداد  آن را مطالبه  کرد  و زمانیکه  خوارزمشاه  زیر بار نرفت  ملک شهاب  الدین  غوری به طوس حمله  نمود  که  در  همین اثنا سلطان  غیاث الدین  وفات یافت و شهاب الدین به  مرو رفت ولی در آنجا سپاهیانش  گرفتار  لشکریان خوارزم  شد و سپاهیانش در سال 598 هجری    هزیمت یافتند.

غوریان بار سوم به قصد  نرم  کردن دست و  پنجه با خوارزمشاه به  خوارزم  لشکر  کشیدند و شهاب الدین  که  این  بار   با عدل بسیار و  چندین زنجیر فیل به  کنار  جیحون  آمد و  خیال  استیلای مقر ّ سلطنت   سلطان  محمد  خوارزمشاه را داشت ، ولی مردم  خوارزم بیکباره دست اتفاق بهم داده و  سلطان  محمد  خوارزمشاه  به  کمک  گّرز  خان  قراختائی و  عثمان  خان   صاحب  سمرقند شهاب الدین را به سختی شکست داد  که  کم مانده  بود  پادشاه  غور بدست قره  ختائیان   اسیر و  کشته  گردد ولی بوساطت  عثمان  خان  که راضی بهلاکت  مسلمانان  نبود از  میدان  جان بسلامت برد و برای تدارک  کار و  تلافی  این  وهن  متوجه بود  تا  در یک  حمله  دیگر  کار  دولت  خوارزم  را یکسره نماید  اما مع الاسف که در بین دولت  غور هرج و مرج و  استقلال خواهی در هر  گوشه آن  باعث قد برافراشتن معاندان  در برابر  دولت  غور  گردید.

از این  تاریخ ببعد  سلطنت  هند  بدست یکعده از سلاطین  غلام افتاد  که  قبلاً در مبحث  گذشته   به  این  موضوع  تلویحاً  اشاره  شد . که  مشهور  ترین  این  سلسله شمس الدین التمش  است  که سلسله شمسیه  را در  دهلی  از باز مانده  های  غوریها  تشکیل دادند و از 607 تا 633 هجری بر هندوستان  غربی و بلاد سند  استیلا داشتند  که  تا زمان سقوط و  کشته شدن  خوارزمشاه بدست  سپاهیان  چنگیز سند بدست  همین  خاندان اداره   میشد .

قسمت  هرات  و فیروز کوه (شمال افغانستان) به امیر محمود پسر سلطان  غیاث الدین رسید و او  چون  مرد  عیاش و شرابخوار بود  زیر دستانش از اطاعتش  سر  پیچیدند و اختلال در کار  هایش  آمد تا آنکه در سال 609  بقتل رسید .و بجای او  تاج  الدین  علی  شاه برادر سلطان  محمد  خوارزمشاه را که به امیر محمود  پناهنده بود به سلطنت برداشتند .ولی سلطان محمد  کسی را  مامور قتل برادر کرد و فیروز کوه و هرات را ضمیمه  ممالک  خود ساخته سلسله سلاطین غور را بر انداخت و  سپس در سال 611 غزنین را تسخیر کرد و سرحد  قلمرو  خود را  از طرف شرق به  هندوستان رسانید . او  در سال 606 مازندران را از نزد سپهبدان  طبرستان  تسخیر کرد و سال بعد  کرمان را در  غرب امپراطوری خود زمیمه  دولت  خوارزم ساخت .

از اواسط سده ششم  هجری ببعد  جماعتی  از ترکان زرد  پوست شمال  چین در ولایت  کاشغر و  ختن دولتی بزرگ بنام دولت قراختائیان  تشکیل داده بودند و  چون  از آئیین بودائی و کنفیسیوسی پیروی  میکردند  با مسلمین  ممالک  همجوار  حسن سلوک  نداشتند بلکه بایشان آزار  بسیار میرساندندو  همین قوم  بودند  که در سال 536در جنگ فطوان سلطان سنجر را به  تحریک اتسیز  خوارزمشاه شکست  عظیم دادند و بر تمام ماوراءالنهر مسلط  آمدند و آن ناحیه را که  از زمان  امرای سامانی  در دست اولاد  ایلک  خان (آل افراسیاب) بود  تحت اطاعت  خود  در  آوردند . آخرین  این ملوک  خانیه  نصرة الدین عثمان خان بن  ابراهیم  سابق الذکر است که بین  شهاب الدین و محمد خوارزمشاه  مسالحه  ایجاد  کرد . این شخص در سمر قند  لقب  سلطان السلاطین داشته و  از 600 تا  609  حکومت  میکرد ه  است.

قره  ختائیان به پادشاهان خود  لقب گور خان که بمعنی خان  خانان  میباشد  میدادند و یکی از پادشاهان  آنها که  معاصر اتسسز  خوارزمشاه (535-551)بود  پس  از استیلاء بر ماوراءالنهر بممالک  خوارزمشاهیان همسایه شد و اتسسز برای آنکه راه او را سد  کند قبول  کرد هر سال سی  هزار دینار زر باو باج  دهد و گورخان  متعرض  خاک او  نشود و این رسم تازمان حکومت  محمد  خوارزمشار برقرار بود . سلطان محمد  در سال 607 عازم  گرفتن بخارا  و سمر قند گردید و سه بار با  گورخان جنگ  کرد ، بار اول بخارا را  گرفت و او را اسکندر ثانی  وسنجر لقب دادند  بار دیگر نزدیک بود  در بین  لشکر قره ختائیان  گرفتار شود  ولی بسلامت  گریخت ، دفعه سوم  عثمان خان صاحب سمرقند  و کوچلک خان  پادشاه قوم  نائمان  که هر دو سابقاً  تبعیت  گورخان را پذیرفته بودند با خوارزمشاه ساختند  مخصوصاًکوچلک  خان  که  از جانب  مشرق  همسایه قرا ختائیان بود  به سلطان  محمد  خفیه  پیغام داد  که او  از جانب  مشرق  وخوارزمشاه  از  سمت  مغرب  ممالک  گور خان را  طرف  تعرض  قرار دهند و او را مستأصل کرده  متصرفاتش را بین  خود  تقسیم  نمایند ، چنانکه بالآخره  خوارزمشاه در 607بکمک  کوچلک سلسلۀ قراختائیان را از ماوراءالنهر بر انداخت  و گورخان بدست کوچلک  اسیر  گردید     و بعد از دو سال مرد .

«خوارزمشاه بعد  از  آنکه  حدود  ممالک  خود را  از طرف  شمال شرقی و  مشرق  تا ماوراء سند رسانید بسمت  مغرب یعنی  عراق  توجه  کرد و  این  ممالک را در  این تاریخ اتابکان فارس و آذربایجان  در دست  داشتند  و نفوذ روحانی  خلیفه  عباسی الناصر الدین  الله (575-622) نیز در  این اقطار  تا حدی باقی بود .  خوارمشاه به  چند  علت با  خلیفه   صمییت  نداشت  یکی از  آن  جهت  که  خود را بهیچوجه  از سلاطین  آل بویه  و سلجوقی  کمتر نمیدانست و  میخواست  همانگونه  که  آنها  خلیفه را  دست  نشانده  خود  کرده  بودند  حکم او  نیز  در  بغداد   نافذ باشد و  پدرش  سلطان  تکش  نیز در اواخر  سلطنتش  بهمین  عزم  با  خلیفه  از در مخالفت  در  آمد و  بین  ایشان  کشمکش  ها شد  دیگر  آنکه  خلیفه یکبار در موقع قبول عَلَم و هدایایی  که  خوارزمشاه برای حجاج   پیش او فرستاده بود  بفرستادگان  خوارزمشاه اهانت  کرده و  عَلَم  و هدایای جلال الدین  حَسَن  اسماعیلی  معروف و  مشهور به  نو  مسلمان از جانشینان  حسن صباح  را مقّدم  بر عَلمَ  و هدایای خوارزمشاه داشته و چند نفر از فدائیان  اسماعیلی را بر ضد  دشمنان  خود  بخدمت  پذیرفته و با  این رفتار  سخت او را  آزرده  خاطر  کرده  بود .  گذشته  از  اینها در موقع  ایکه  محمد  خوارزمشاه  غزنین را بتاریخ 611  گرفت  و خزانه شهاب الدین  غوری را  تصرف نمود  در آنجا احکام و فرامینی  بمهر و امضای  خلیفه  دریافت  که شهاب الدین را بدشمنی  و مخالفت با خوارزمشاه  تحریک  میکرد ه و حتی  از دعوت  قراختائیان نیز به  تسخیر ممالک خوارزمشاهیان  خود داری  نداشته  است .

خوارزمشاه به  این هم  اکتفا نکرده و  فتوای  علمای مملکت  خود را  گرفت  مبنی بر  اینکه عباسی  ها "محق" بخلافت  نیستند باید یک  نفر  از سادات  حسینی را به  این  مقام برگزید  بخصوص که  ناصر خلیفه  در  حفظ  ثغور ممالک  اسلامی کوتاهی کرده  و مرتکب  خلافهایی شده  است که دفع او را بر  هر  مسلم  واجب  میکند ، بهمین  نظر  خلیفه را معزول  اعلان  کرده  نام او را  از سکه و  خطبه انداخت و یکی  از سادات  ترمذی را خلیفه خواند .»    [9]

در  چنین  حال و هوایی  موقعیت  کشور  های  اسلامی در معرض  خطر جدی قرار داشت که از  هر طرف مورد  تعرض و  تهدید  بیگانگان بود .از قضا در  هیچیک  از   کشور  های  اسلامی یکنفر پاد شاه  مقتدر یا فرمانروای  مدبر  عاقل  وجود نداشت که با زور بازو  یا نیروی  عقل از  پیش  آمد  سیل  های  خانه بر انداز جلو  گیری  کند و نگذارد ممالکی که  چشم و  چراغ دنیای آن  عصر بود  پای کوب سم  ستوران  وحشی ترین قبایل  و دست خوش  اغراض اعدی تمدّن و آبادی  گرددبلکه بر  عکس زمام  اختیار امور  مسلمین  در دست  خلیفه بی  کفایت  مغرضی مثل الناصر الدین الله و پادشاه  غافل و بی تدبیر ی مانند سلطان محمد  خوارزمشاه بود  که اغراض شخصی و  خصومتهای فردی  ایشان بالآخره  آتشی را در عالم بر افروخت  که خاندان  هر دو را بباد  داد و دود  آن  چشمۀ فروزندۀ  تمدن  مشرق زمین  این  گهواره  تمدن  را کور کرد. 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++

 

بخش هشتاد و  پنجم

I- صاعقه  چنگیز

صاعقه  چنگیزی  در اوایل قرن  هفت هجری  از مشرق زمین  یعنی   از منگولیا و صحرای گُبی شروع  شده و در مدت  سی  چهل سال  از سواحل دریای  چین الی حدود شام  و  مصر ، روسیه  لهستان ، هنگری ، خلیج فارس و بحر عمان را  عرضاً  مورد تاراج و  چپاول قرار داده  که  این فتنه  از  اثر  تاخت و  تاز  هولناک  لشکر چنگیز خان  در نیم  کره  زمین  بوقوع  پیوست  که  وسیع  ترین  مملکت  را  در طول  تاریخ  بشر  تشکیل دادند که بالاخره  در سنه  656  هجری   دراز ترین  خلافت  تاریخ  یعنی  خلافت  قدیمه  عربی (عباسیان) را نابود  نمودند .

درسرزمین  های  شرقی خراسان   و   غربی آن  فارس محل اصلی  این  کشمش ها و تلاطم امواج  فته انگیز بود  که  از همه  بیشتر سرزمین های ما در معرض  طوفان  صاعقه  وار  و عالمگیر مغول  که  غایله   هایله ، سرتا سر آن  ممالک  را پاک  بسوخت  ملیونها  ملیون  نفوس  بیگناه  در  آن  واقعه  تباه شده، شهر  ها  و قری و قصبات  زیر ستوران  سواران  و رکابزنان  شمشیر بدست  مغولان  ویران  و به  آتش  کشیده شد ، قصر ها و ساختمانهای عالی  بخاک  یکسان  گردید ، مرا کز  علم  وادب با سران  آن  خراب شد ، مخازن  ثروت  مأوای بوم و  لاشخواران  گشت .علما و فضلا را  همه  جا  جمعاً مانند  گوسفند سر بریدند ، کتابخانه  هاو  کتابخوانها را معاً  نیست و نابود  نمودند و  از اقل  تأثیر  استیلای مغول بر سرزمین  ایران  آن بود  که  علم   وادب  در آن سرزمین  در عهد  ایشان به  پائین ترین درجه  انحطاط  و تنزلی که یک  سرزمین  ممکن  است بدان  درجه رسد  رسیده، و  کسانیکه اندکی بعلوم  و ادبیات  اسلامی  آشنا باشند  تفاوت  فاحشی را   در بین  کتب و تالیفات قبل  از   استیلای  مغول  و کتب .و آثار بعد  از  آن  که  نمایان است  ملاحظه  کرده اند .

ولی شگفتی در  این  است که یک شعبه  مخصوصی از ادبیات  یعنی فن  تاریخ  نگاری در  عهد  مغول رواج  تمام  گرفت و  ترقی  عظیم  نمود و بهترین  کتب  نفیس تاریخی به زبان  زیبای فارسی  نوشته  شده  است  که «تاریخ  جهان  کشا» اثر  مؤرخ  نامدار  دوره  مغول  علاءالدین  عطا ملک  جوینی  میباشد  که در  658 هجری تالف شد و نیز  تاریخ  کبیر و بی  نظیر رشیدالدین  فضل الله  وزیر غازان  خان و اولجایتو  که در سنه 710  هجری تالیف شده  است  ، و تاریخ  دیگری بنام  «تجزیه الامصارو نزجیه الاعصار »  معروف به  تاریخ وصاف عبدالله بن فضل الله شیرازی در حدود سنه 728 هجری  تالیف شده  و تاریخ  «گزیده»  حمد الله   بن  ابی بکر  بن احمد بن  نصر مستوفی قزوینی  که  خلاصه  جامع التواریخ  میباشد در سنه 730  هجری  تالیف شد   ، و  تاریخ کبیر بنام  «ظفرنامه»  که  به  نظم  میباشد  توسط  همو  تالف  گردید که عبارت  است  از : 75هزار بیت  در بحر تقارب  بطرز شنهامه (25هزار بیت در تاریخ  عرب و 20  هزار  در  تاریخ  ایران ، و 30  هزار در  تاریخ  مغول) در سنه  735 تألیف شده  است . و تاریخ  دیگری بنام « روضه اولی الاباب فی تواریخ الاکابر  والانساب  »  که به  تاریخ   بناکتی ابی سلیمان  داود بن ابوالفضل محمد بناکتی که در سنه  717 تالیف شد .نظام التواریخ  که تاریخ  مختصری است  در طبقات  مختلف  سلاطین ایران تالیف  قاضی القضاة ناصر الدین ابی سعید عبدالله بن  عمر بن علی بیضاوی  صاحب  تفسیر  معروف (تفسر بیضاوی)  در سنه  676  هجری تالیف شد ؛  کتاب مجمع الانساب  محمد بن  علی بن  محمد بن حسین بن  ابی بکر  شبانکاره که در عهد ابو سعید در سنه 733 هجری تالف شد  .  تدوین  این  مؤلفه ها که  بصد  ها  عنوان  کتاب میرسد  که درج  همۀ  آن  در  این مختصر امکان ندارد  از  پیشرفت  های فن  تاریخ  نگاری در دوره بعد  از استیلای مغول  میباشد.     

پژوهنده  میکوشد  تا  خوانندگان   را با  استفاده  از سه  کتاب فوق الذکر : «جهان  کشاِ »، «جامع التواریخ» ، وتاریخ « وصاف»  و بعضی کتب دیگر  داخل  جریانهای  تند  آن زمان  که بالای  ملت  ایران = (خراسان و پارس)  چه  گذشته  است  مطلع سازد. اما قبل  از  آن  که  به  مهم  چنگیز  خان  در  آسیا بپردازیم  لازم  است  تا  در مورد  تاتار  ها که با  این قوم  ارتباط  نژادی تنگاتنگ دارد شمه ئی بیآوریم:

 

85-1. تاتار  ها – و جه تسمیه  :

قسمت  بزرگی از اقوام مشرق زمین از منگولیاو  چین تا هندوستان کریمیه  و شرق  اروپا سایبریا ، آسیای وسطی اناتولی  از اقوامی  تشکیل گردیده  است که عرفاً و یا حقیقاًبنام  تاتار ها  یاد  گردیده اند  که بیشتر از یکهزار سال تاریخ دارند. چون موضوع  پژوهش اصلی این اثر شناسای یا  باز شناسی  جایگاه اصلی اقوا  م و  قبایل و نژاد  هایی هستند که در محدوده  هندو  چین تا روسیه شمالی ، بیلروس و  سواحل دریای سیاه داغستان و قفقاز و اناتولی و عراق و فارس پراگنده اند.  حیفم  آمد  که  از این  اثر با شکوه در این  پژوهش استفاده نشده باشد. بنااً با کمی تغییرات این (موضوع تاتارها) ر ا از دانشنامه بزرگ  اسلامی   آوردم تا شایقین حقیقت    ، آنانیکه  تشنه شناختن حقایق  هستندبتوانند  از آن  مستفید  گردند.(مؤلف).

تاتارها: یکی از اقوام آسیای مرکزی. این نام در متون اسلامی به صورتهای تتار و تتر نیز نوشته شده است.[1] و شمس  تبریزی  در  مجموعه  مقالات  خویش ، کلمه  تاتار را با مغول  مترادف ساخته  است  او  میگوید : (تتار (تاتار) در تُست ، تتار صفت  قهر  تست ... همه  عالم ،  دریک «کس» است ! چون  خود را  دانست ، همه را  دانست : تتار (تاتار،مغول)، در تُست ! تتار ,صفت قهر ...  تست! [2]   

اسم « تاتار » در زمان های مختلف، با معاني متفاوتي مورد استفاده قرار گرفته است. روس ها اين اصطلاح را در طي چندين قرن ،براي مسلماناني كه نسب تركي داشته و در روسيه اروپايي زندگي مي كرده اند،به كار برده اند.نويسندگان و پژوهشگران غربي ،كلمه ي « تاتار »را در مورد ترکانی که در ترکستان و قسمت های شمالی دریای سیاه زندگی می کنند،به كار برده اند. اماٌ عثماني ها،از قرن ۱۶ميلادي اصطلاح« تاتار » را در مورد « ترکان شمال » به کار بسته اند» .

   برای اولین بار در فرامین عثمانی سال ۱۶۹۶ از اصطلاح « تاتار » در مورد « خان های کریمه »استفاده شد.در جهان اسلام اولین بار اصطلاح «تاتار »در معنای «مغول» استفاده شد.ابن اثیر-که در قرن ۱۳/م می زیست-به هنگام بحث در مورد « مغولان» مکررأ از كلمه ي «تاتار » استفاده می نماید. مثلأ «ورودتاتار ها به ممالک اسلامی  »و « ورود تاتار ها به ماوراء النهر وترکستان » و « حمله ی تاتار های کافر به خوارزمشاه... البته مورد نظر او مغولان«  شامانیست» و بعضأ « بودایی » بوده است.او به هنگامیکه موضوع رسیدن چنگیز خان به جلال ا لدین خوارزمشاه را شرح می دهد، مي نويسد :جلال الدين نتوانست از رود سند بگذرد.تاتار هاي چنگيز خان به او رسيدند. ابن كثير-متوفاي ۱۳۷۲/م موقع توضيح در باره ي چنگيز خان از اين عبارت استفاده كرده است : «بزرگ ترين سلطان تاتار ها ، پدر ملوك امروز».

ابن خلدون مي گويد: اين سلطان چنگيز خان، سلطان تاتاران مي باشد،و خوب مي دانيم كه چنگز خان،فرمانرواي مغول است. كلمه ي تاتار را محققان عرب،به جاي مغول مورد استفاده قرار مي دهند.مثلأ عنوان  نقشه اي كه فتوحات مغول را نشان مي دهد« یغمای تاتار » است. مغولان قبل از آنکه بغداد را در سال۱۲۵۸/م اشغال و خلافت عباسی را مضمحل نمایند ،در سال ۱۲۳۷/م مسكو را فتح نموده بودند.سپاه مغول (تاتار) عمدتأ از تركان قبچاق تشكيل مي شد.

   در نيمه ي اول قرن ۱۳/م سپاه مغول كه عمده اش را تركان تشكيل مي دادند،منطقه اي را كه امروزه، روسيه ناميده ميشود، فتح نمود.اين امر روشن مي كند كه چرا روس ها به همه ي مسلمانان ترك تبار ساكن روسيه ي اروپايي « تاتار » می گویند. قسمت عمده ی اردوی مغول « تاتار » ترک بود. به عقیده ی روس ها همه ی ترکان مسلمانی که در روسیه ی اروپایی زندگی می کنند، نوادگان مغولان-يعني تاتاران مي با شند.

آگاهي از اين امر مهم است كه عليرغم اينكه عمده ي سپاه مغول - تاتار-را تر كان تشكيل مي داده اند،مقامات فرماندهي ،انحصارأ در اختيار مغولان بوده است. آنهايي كه از قبچاق ها ،پچنك ها وديگر طوايف ترك بودند،سپاهيان بدون درجه -ساده-بوده اند.

مورخين عرب معاصر و دوره هاي بعد،از سپا هيان هلاكو، پسر تولوي و نوه ي چنگيز خان ـ كه در سال ۱۲۵۸/م خلافت عباسي را ساقط نمودند -به عنوان تاتار  سخن مي گو يند. ملت هاي ديگر هم از مغولان -كه در قرن ۱۳/م بزرگ ترين دولت جهان را ايجاد كردند - با عنوان تاتار نام برده اند.

تاتارهای بوئیرنورا: در این زمان گروهی از تاتاران در خدمت اویغوران بودند. رشیدالدین فضل‌الله در شرح تاریخ پیش از عهد مغولان به‌گروهی با نام بویرنائور ــ که بارتولد ،آنها را بوئیرنورا نامیده است ــ جدا از مغولان اشاره کرده، و این گروه را از قوم دوربان و تاتار دانسته است (1/390). بارتولد (V/559-560) ضمن بیان این مطلب می‌نویسد: رشیدالدین که به نظر می‌رسد از کاربرد و اشاعۀ نام تاتار آگاهی چندانی نداشته، از تاتارها به عنوان اقوامی جدا از مغولان یاد کرده که زیستگاه آنان سرزمینی نزدیک بوئیرنورا (حدود جنوب شرقی کرولن) بوده است. برخی از محققانِ جامع التواریخ دربارۀ این گروه یادآور شده‌اند که تاتارهای بویرنائور مورد بحث رشیدالدین، به احتمال بسیار مغولانی بوده‌اند که تحت تأثیر زبان و فرهنگ ترکی قرار داشته‌اند. دربارۀ نسب‌شناسی ترکان و تاتاران، آثار اسلامی نسبت به نوشته‌های یهودیان و مسیحیان از دقت بیشتری برخوردار است (همو، /578(1)II). با این وصف، احوال قوم تاتار را با افسانه ‌هایی درآمیخته‌اند و نسب آنان را به یافث بن نوح(ع) می‌رسانند. در اسطورۀ مربوط به ترکان، تاتاران و مغولان آمده است که یافث فرزندی به نام «ترک» داشت که او را «یافث اُغلان» می‌نامیدند که هم‌زمان با کیومرث می‌زیست (شرف‌الدین)ص 52-53 از اخلاف یافث به نیکی یاد نشده است. اینان به عنوان ویرانگران فرهنگ و تمدن معرفی شده‌اند. مؤلف ایرانی ناشناخته‌ای در سدۀ (6ه ق/12م )از دو فرزند یافث با نامهای ترک و خزر یاد کرده است. به نوشتۀ همین مؤلف، ترک چهار فرزند به نامهای توتِل(تونگ)، چگل، برسخان و ایلک داشت (بارتولد، جلداول ص578, 579) ؛ شرف‌الدین علی یزدی نامهای این چهار فرزند را توتک، چکل، برسنجار (برسخان؟) و املاق (ایلاق) آورده است (ص 52). در نوشته‌ها آمده است که النجه‌خان از اعقاب ترک بن یافث دو پسر همزاد داشت که یکی را تاتار و دیگری را مغول نامید (همو، 53-54؛ میرخواند، 5/817. شرف‌الدین علی یزدی در ذکر «طبقۀ تاتار» از هشت فرمانروا نام برده است که نخستین آن تاتارخان، و هشتمین آن رسوِنج‌خان بود؛ دربارۀ منشأ تاتارها اختلاف نظرهایی وجود دارد. رشیدالدین فضل‌الله تاتارها را از ترکان دانسته است که بعدها در ردۀ مغولان درآمدند و مغول نامیده شدند (1/43، 65، 76 )این نظر رشیدالدین فضل‌الله از سوی بارتولد با تردید تلقی شده است. وی با استناد به نام تاتار در سنگ‌نبشتۀ اورخون، متعلق به سدۀ ( 2ه ق/ 8م )، می‌نویسد که در آن زمان (دست کم چهارسده پیش از حملۀ مغولان)، گروه مذکور را مغول می‌نامیدند و نام ترک بر آنان اطلاق نشده بود (V/559).
مؤلف‌حدودالعالم تاتارها را بخشی‌از تغزغز معرفی کرده است (ص 76)،اما گردیزی‌آنان‌را بخشی‌از کیماک دانسته‌است‌(ص‌257- 258 ). گومیلف نظر مؤلف حدودالعالم را درست دانسته، نام تاتار را مرادف با اغوز (غز) آورده و افزوده است که نام این گروه را در رویداد‌نامه‌های چینی «شی وِی» نوشته‌اند که تصحیفی از واژۀ کهن «سیان‌بی» است (ص 343، نیز حاشیۀ 54؛ بارتولد تاتارها را مرکب از دو مجموعه قبایل با نامهای «سی تاتار» و «نه تاتار» دانسته است (همانجا) که مجموع آنان را هفتاد هزار خانوار نوشته‌اند (نك‍ک: رشیدالدین)؛ (176) گومیلف بر آن است که در 554میلادی امیرنشینهای پراکندۀ تورکوتها (ترکان باستان)متفق شدند و دولتی امپراتوری تشکیل دادند(ص30, 31). در این زمان سه قوم به نامهای تاتاب (به زبان چینی خی)، کیدان، و سی تاتار در شرق استقرارداشتند. عنوان تاتار، نخستین‌بار در میان قبائل مغول پدید آمد. تاتارها کوچندگانی بودند که‌درسده‌های(6-9میلادی )درمحدودۀ جنوب شرقی دریاچۀ بایکال در سیبری ‌استقرار داشتند‌(BSE3,XXV/296). برخی‌زیستگاه تاتاران را در جنوب غرب دریاچۀ بایکال، به تقریب تا ناحیۀ کرولِن دانسته‌اند (بارتولد، همانجا)؛ کاشغری مطالبی دربارۀ اقوامی که به‌ترکی سخن نمی‌گفتند، نقل کرده است؛ اما این آگاهیها چندان روشن نیستند و نشانه‌هایی از سرزمینهای دوردست شمال شرقی قارۀ آسیا به‌دست نمی‌دهند. همو ضمن بحث دربارۀ اقوام قای (گای) و تاتار، زیستگاه آنان را در غرب سرزمین ترکان نوشته است، اما درعین‌حال یادآور شده است که تاتارها در اُتوکان (اوتوگِن) ــ که جایگاهی در بیابانهای تاتار(تتار)نزدیک سرزمین اویغور بوده است ــ می‌زیستند(1/123)؛ نیز نك : بارتولد، (1/432) ؛  نام اوتوگن در سنگ‌نبشتۀ اورخون به صورت اُتوکِن آمده است (نك: «متن یادواره...1»، شم‍ 15). اتوکن در سدۀ 5ق/11م  زیستگاه تاتاران بود (بارتولد، /499(1)II). در 594م تولی‌خان ترک «سی تاتار» را تابع (ایل) کرد (گومیلف، 137). در متن بزرگ سنگ‌نبشتۀ اورخون ضمن برشمردن طَبقاچ و تغوذ اوغوذ (تُغُز غُز) به عنوان دشمنان شرقی و غربی ترکان، به قرقیزان، کوره‌کنان، سی تاتار، ختای و تاتابها در ردیف دشمنان خاقان ترک اشاره شده است (نک : «متن بزرگ...1»، شم‍ 14)
از متن سنگ‌نبشتۀ اورخون چنین برمی‌آید که در آن زمان هنوز نام ترک بر تاتارها اطلاق نشده بود، ولی در کتاب دیوان لغات الترک که ظاهراً در سدۀ (5ه ق/11م) نوشته شده، نام تاتار (تتار) در ردیف قبایل ترک آمده است. به نظر می‌رسد که پس از پیروزیهای ترکان، تاتارها ایل (تابع) شده باشند (نك‍ : کاشغری، 1/27- 28، 344). گومیلف (ص 106، حاشیۀ 12) برآن است که شابولیو نخستین خان ترک در اتوکان (اُتوکن) مرکز نواحی تحت فرمان خویش مستقر شد. پس از او قراچورین مقر خود را به آق‌طاغ (سپیدکوه) در شمال تیان‌شان انتقال داد. با ظهور دولت قراختاییان، ترکان از اراضی کنونی مغولستان بیرون رانده شدند و پیشرویهای مغولان آغاز گردید (بارتولد، V/559). ؛ در سنگ‌نبشتۀ اورخون («متن کوچک2»، شم‍ 3, 4, 8) بارها از سرزمین اتوکن به عنوان زیستگاه ترکان یاد شده است. این سرزمین در نیمۀ دوم سدۀ 5ق/11م در منطقۀ زیستگاه تاتاران واقع بود (کاشغری، 1/123). گردیزی جایگاه هفت قبیله از تاتار را منطقۀ رود ارتش (ایرتیش) دانسته است (همانجا). در سدۀ (2ق/ 8م) تاتارها در اطراف رود آمور مستقر شدند. آنها در کرانه‌های رود به ماهی‌گیری، و در محدودۀ دریاچۀ بایکال به دام‌پروری اشتغال ورزیدند (گومیلف، 379-380). در (205ق/ 820م ) قبایل تاتار از محدودۀ رود آمور به ناحیۀ اینشان در سیبری نقل مکان کردند (همو، 429)؛
در مجمل التواریخ (ص 421) ضمن فهرست شاهان، از شاه تاتار با نام سیمون‌بیوی‌حیار یاد شده است. بارتولد این نام را سیمون بویوی (بیوی؟) جیار نوشته و افزوده است که در هیچ اثری جز مجمل التواریخ، یادی از این فرمانروای تاتار نشده است (همانجا). تا اوایل سدۀ (3ق/ 9م) تاتارها در مآخذ چینی با نام «شی وِی» شهرت داشتند (نک‍ : گومیلف، 31)، اما در  ( 227ق/842م ) نخستین‌بار چینیان از این گروه با نام «تا ـ تا» یاد کردند (ساندرز،( 211). بارتولد (همانجا) این نام را به صورت «دا ـ دا» آورده است. محتمل است «شی وی» و «تا ـ تا» یا «دا ـ دا» دو گروه جدا از این قوم بوده‌اند.
در سدۀ 2ق هنگامی که شاد مویانچور در رأس حکومت اویغوران قرار گرفت، با شورش اتباع خود روبه‌رو شد. در این

ماجرا، کیدانها و تاتارها به‌شورشیان پیوستند. اویغوران با شورشیان به پیکار برخاستند. سپاهیان اویغور با کیدانها و تاتارها در شمال غرب رود سِلِنگا روبه‌رو شدند و آنها را به سوی رود راندند. کیدانها و تاتارها ناگزیر عقب نشستند. در جریان عقب‌ن شینی، تاتارها که نیمی از نیروی خود را از دست داده بودند، به اسارت درآمدند (گومیلف، 374). دومین فرمانروای اویغور، بایان چورخان در( 126ق/744م) در کتیبۀ خویش (شینه ـ اوسو) از جنگ با تاتارها و تابع کردن اینان خبر داده است (روشن، 3/2059). سرکوب تاتارها در پاییز( 133ق/750م) در شمال غرب منچوری روی داد (گومیلف، 376). شدت اختلاف میان چین و اویغوران سبب شد که اویغوران در( 172ق/ 788م ) به اتفاق تاتارها (شی‌وی) به چین حمله برند. چندی بعد در( 179ق ) چینیان درصدد تلافی برآمدند و 60هزار تن از اویغوران و متحدانشان را از دم تیغ گذراندند (همو، 418. در( 225ق/840م ) پس از شکست اویغورها در پیکار با چینیان، گروهی از تاتارها که در خدمت اویغوران بودند، به جنوب و سوی مرزهای چین روی آوردند. در (243ق/857م ) اویغوران بر کانسو و تورفان مسلط شدند ؛چغان تاتار (= تاتارهای سفید): این شاخه از تاتارها، برخلاف نظر برخی از محققان جز همنامی هیچ‌گونه مناسبتی با تاتارهای سفید ترکی‌زبان جنوب وادی آلاشان در همسایگی اویغورهای کانسو و تورفان نداشته‌اند (همانجا). با تسلط اویغوران بر کانسو و تورفان گروهی از تاتارها که در خدمت آنان بودند، دولتی به فرمانروایی تین ونگ3 تشکیل دادند که تاتارهای سفید نامیده شدند. اینان به همراه اویغورها شهر کان ـ چو را تصرف کردند (همو، 3/ 2-2060)؛ پیش از هجوم مغولان، بجز تاتارهای بویرنائور و تاتارهای سفید که به آنها اشاره شد، از چند گروه دیگر با نام تاتارهای سیاه و تاتارهای اورخون نیز سخن رفته است ؛ تاتارهای سیاه: اینان ظاهراً از اسلاف چنگیز بودند و در کنار رودهای اونان و کلوران با زندگی ابتدایی روزگار می‌گذراندند. در منابع چینی سده‌های (3 و 4ق/ 9 و 10م)
آگاهیهای اندکی از آنان وجود دارد (نك‍ : همانجا). این گروه، از مغولانی بودند که بعدها ایل (تابع) شدند و به صورت گروهی از قبایل ترک درآمدند (بارتولد، /84(1)II). هنگامی که منکوقاآن، هولاکوخان را به ایران فرستاد، تاتارهای سیاه  (قراتاتارها) را ضمیمۀ لشکر او گردانید. زمانی که هولاکو در تبریز بر تخت نشست، این گروه را به سبب شرارتشان به آسیای صغیر کوچ داد (شرف‌الدین، 879). در دوران سلطان ابوسعید، این گروه که خود را قراتاتار می‌نامیدند، 52 گروه شدند و سرکشی آغاز کردند (همو، 880). تیمور قراتاتاران را که حدود 30 هزار خانوار بودند، به توصیۀ ایلدرم بایزید به آسیای مرکزی کوچ داد؛ گروهی از آنان را به کاشغر فرستاد و جمعی دیگر را به جزیره‌ای در میان دریاچۀ ایسیغ کول کوچاند (همانجا؛ ابن عربشاه،( 371) و نیز گروهی از آنان را در جمع لشکر ارغون شاه درآورد و به حدود خوارزم انتقال داد (همانجا). جزیرۀ میان دریاچۀ ایسیغ کول اکنون پدیدار نیست و چه‌بسا به زیر آب فرو رفته باشد (بارتولد، III/437؛ نیز نك‍ : ه‍ د، ایسیغ کول؛پس از مرگ تیمور قراتاتارها از آنجا گریختند و در مرو سکنا گزیدند. از این‌رو، گروه مزبور به تاتارهای مرو نیز شهرت یافتند. برخی از محققان برآن‌اند که قراتاتارهای مقیم مرو بعدها به ترکمانان پیوستند و به صورت گروهی از قبیلۀ یموت درآمدند (بارتولد، /84(1)؛ در زمان نادرشاه افشار مرو در اختیار ایل قاجار، و حومۀ مرو در تصرف قراتاتارها و گروهی از عربها بود. پس از بروز اختلاف میان قاجارها، گروه قراتاتار در این محدوده برتری یافتند. به گزارش مؤلفان عهد افشاریه میان قراتاتارها و قزلباش اختلاف و دشمنی بود و ظاهراً تلاش مسئولان برای ایجاد صلح و آشتی میان این دو گروه به جایی نرسید و تاتاران بر قزلباش حمله بردند و آنان را به خاک و خون کشیدند؛ سپس به شهر مرو درآمدند، به غارت و چپاول پرداختند و آب را به روی اهالی بستند. در (1136ق/1724م )بیماری طاعون و وبا در مرو شایع شد که حدود 30-40 هزار تن را از میان برد (محمدکاظم، 1/56- 58؛ استرابادی، 49-50) و تاتارها به ترکمان قلعه رفتند. چندی بعد نادر برای نبرد با گروه تاتار رهسپار مرو شاهجان شد. در پیکاری که روی داد، قراتاتارها شکست یافتند و ترکمان قلعه نیز به تصرف سپاه نادر درآمد(محمدکاظم، 1/ 59). در( 1140ق/ 1728م )کاظم‌بیک رئیس گروه قراتاتار کشته شد و ساروخان از سوی نادر در رأس آنان قرار گرفت (همو، 1/71-73؛ تاتارهای اورخون: طبق مآخذچینی آنان در( 312ق/924م) در شهر اردو بالغ، پایتخت پیشین اویغورها و محل استقرار اردوی بیگله خاقان گوک ترک (تُرکو) می‌زیستند. در( 461ق1069م) فرمانروای آنان عنوان ترقان (طرخان) داشته است که در سدۀ (6ق/ 12م) در مآخذچینی یادی از آنها شده است. برخی آنان را از ترکان دانسته‌اند (نک‍‌ : روشن، 3/2060؛
درسده‌های9-10ق/15-16م خانات‌غازان، آستاراخان، کریمه، سیبری و جز آن پدید آمدند و گروههای جداگانه‌ای با عنوان تاتارشکل گرفتند.درمیان اینان، شمارتاتارهای‌اطراف‌مسیروسطای ولگا و اورال بیش از دیگران بود (BSE3, XXV/296-297). در سدۀ 7ق/13م با هجوم گروههای مغول ـ تاتار، نام تاتار در اروپا متداول شد. در سده‌های (7- 8ق/13-14م) این نام به اقوامی از اروپا و آسیا که جزو اردوی زرین بودند، اطلاق گردید. در سده‌های(10-13ق/16- 19م) در مآخذ و اسناد روسی، ترکی‌زبانان و نیز اقوامی که اطراف و حوالی روسیه می‌زیستند، ازجمله ترکی‌زبانان شمال و جنوب قفقاز، آسیای میانه، حوالی ولگا و جز آن تاتار نامیده شدند که در میان برخی از آنان نام تاتار همچنان باقی ماند (همان، XXV/296؛ در خبر لشکرکشی سلطان علاءالدین محمد تکش خوارزمشاه بر ضد قپچاقها از پیکار او با کشلوخان تاتار (کوچلوک خان) و در حوادث سال (615ق/ 1218م) از پیکار با قدرخان تاتار و پیروزی خوارزمشاه یاد شده است. در این ماجرا، توشی، فرزند چنگیز از چین به لشکر تاتار پیوست. کنار رودی کوچک پیکار درگرفت که حاصلی به بار نیاورد و دو لشکر به جایگاههای خود بازگشتند (منهاج، 2/ 309-310 )؛ در شرح حوادث مربوط به لشکرکشی مغولان در سدۀ (7ق/ 13م) ، فاتحان را در بیشتر نواحی، ازجمله چین، ممالک اسلامی، روسیه و اروپای غربی تاتار نامیده‌اند. در زمان پیروزی چنگیز بسیاری از اقوام و قبایل تابع او نام مغول (منغول) بر خود نهادند (بارتولد،) V/559 پیش از پیروزی چنگیز تاتارها چندان نیرومند بودند که بسیاری از اقوام و قبایل خود را تاتار نامیدند. پس از او در دوران رشیدالدین نیز در ختای، هند، سند، چین و ماچین، قرقیزستان، کرالای لهستان (کلار)، باشقیر (باشغرد)، دشت قپچاق، سرزمینهای شمالی، نواحی عرب‌نشین، سوریه (شام)، مصر و مغرب، همۀ اقوام ترک را تاتار می‌نامیدند (رشیدالدین،) 1/ 78؛ به نظر می‌رسد که اقوام دارای منشأ مغولی که به زبان مغولی سخن می‌گفتند، همواره خود را تاتار می‌خواندند و پس از چنگیز این نام در مغولستان و آسیای مرکزی سخت محدود شد و جای خود را به‌نام منغول که رسماً ازسوی‌چنگیزاعلام شده بود، واگذارد.در نواحی غربی امپراتوری مغولان، نام منغول چندان تداول نیافت و جای خود را به عنوان رسمی «قزل اوردا» (اردوی زرین) داد. حال آنکه مردم نواحی کوچک، حتى در ادوار متأخر آنان را تاتار می‌نامیدند. اسناد متعدد حاکی از آن است که ترکی‌زبانان شبه‌جزیرۀ کریمه نه تنها از سوی دولت عثمانی، بلکه از سوی روسها تاتار نامیده شدند و خود را نیز تاتار می‌خوانند. تاتارهای سیبری: این گروه را در آغاز با نام قبیله‌ها و زیستگاههایشان می‌شناختند، اما اکنون اینان را به صورت دو گروه قومی با عنوانهای بومی (توپ یرلی خلق) و مهاجر می‌شناسند (آکینر، 95). گروه نخست شامل تاتارهای آباکان، چولیم، مِلِت، مینوسین، ینی‌سئی، کوزنتسک، قوندوما، مراس و چرنووی هستند. 5 قوم نخست را اکنون با نام گروه قومی خاکاس، و 3 قوم دیگر را با عنوان گروه قومی شور، و قوم چرنووی را به نام آلتاییها می‌شناسند. گروه دوم تاتارهای بارابا، ایرتیش،تار،توبولْسْک، تومْسْک،تورا،تیومِن و یالوتوروف هستند که بیشتر مسلمان و سنی حنفی مذهب‌اند و هم‌اکنون نیز تاتار نامیده می‌شوند (همو، 94). در (605ق/1208م) تاتارها به سوی دشتهای ترکستان پیش تاختند. در آن روزگار مغولان را نیز تاتار می‌نامیدند (بارتولد، /137(1)II. )تاتارهای سیبری در اوایل سدۀ( 8ق/14م ) از طریق بازرگانان مسلمان به همراه اردوی زرین به اسلام روی آوردند. این جریان تا اوایل سدۀ 19م ادامه داشت. روسها پس از فتح سیبری کوشیدند تاتارها را به مسیحیت راغب کنند، ولی کاری از پیش نبردند. بی‌گمان حضور مسلمانان بخارا و دیگر نقاط که در اواخر سدۀ 9 و اوایل سدۀ 10ق/15 و 16م به سیبری رفته بودند (نك‍ : ﻫ د، بخارا)، بیش از مسیحیت در میان تاتارها مؤثر افتاد. تاتارهای سیبری با نقل مکان تاتارهای اطراف ولگا به سرزمین آنها در سدۀ 13ق/ 19م، بیش از پیش به اسلام گرویدند. اکنون تاتارهای سیبری در قلمرو مرکز اسلامی مستقر در اوفا قرار دارند (آکینر، 95, 96) در (822ق/ 1419م ) بخشی از تاتارها به شبه‌جزیرۀ بالکان روی آوردند و در ناحیۀ فیلیپوپول مسکن گزیدند و شهر«تاتار پازارـ جیک» به نام این گروه نامیده شد. محتمل است که بخشی از اعقاب این گروه در سدۀ( 12ق/ 18م ) به مرو رفته باشند (بارتولد)، V/560، حاشیۀ 1؛ هامر پورگشتال، VIII/426). بعدها در روسیه و اروپای غربی، اغلب اقوام ترک را «تاتار» نامیدند. البته عثمانیان آناتولی از این قاعده مستثنى بودند (بارتولد)، V/560-561). این نام بعدها در میان مغولان، به‌ویژه منچورها نیز شایع گردید. در روسیه نام تاتار به اهالی ترکی‌زبان ساکن اطراف رود ولگا از غازان تا آستاراخان (= حاجی طرخان)، شبه‌جزیرۀ کریمه و بخشی از سیبری نیز اطلاق می‌شد. از این‌رو، در فهرست اقوام اتحاد جماهیر شوروی که در 1927م انتشار یافت، گروههای قومیِ ترکی‌زبان مذکور با عناوین تاتارهای کریمه، تاتارهای قاسم افی و تاتارهای توبولسک نامیده شدند. افزون بر آن، گروهی از تاتارهای کریمه که در جنگها اسیر، و به سرزمین بلوروس آورده شده بودند، تاتارهای بلوروسی نام گرفتند. این گروه که همچنان بر دین اسلام باقی بودند، به زبان مردم بلوروس گفت‌وگو می‌کنند. ترکی‌زبانان آستاراخان که از اعقاب نوغای (نوگای)ها هستند، از نهادن نام تاتار بر خود امتناع می‌ورزند و ترجیح می‌دهند خود را مسلمان بنامند، زیرا از این رهگذر مراتب اعراض خود را از اسلاف بت‌پرست خویش اعلام می‌دارند. عثمانیان نیز مدتی دراز از نهادن نام ترک بر خود ابا داشتند. در حوالی مسیر وسطای رود ولگا گروهی از ترکی‌زبانان که به آیین مسیح گرویده بودند، با عنوان «تاتارهای مسیحی» نامیده شدند (بارتولد)، V/561. تاتارهای کریمه (قرم): اینان شاخه‌ای از اردوی زرین بودند که پس از هجوم مغولان در( 620ق/1223م ) در ناحیۀ سوداک مستقر شدند. در سدۀ 7ق/13م مغولان به شبه‌جزیرۀ کریمه حمله بردند و در (636ق/ 1239م )آنجا را متصرف شدند و آلانها، پولووِتسها، اسلاوها، ارمنیان و یونانیان ساکن شبه‌جزیره را تابع خود کردند. از اواخر سدۀ( 7ق/13م ) خانهای مغول و قبایل اولوس، شیرین، نارین، آرتین، قپچاق و دیگران، شبه‌جزیرۀ کریمه را به زیستگاه زمستانی خود بدل کردند. در سده‌های (7- 8ق/13-14م) شبه‌جزیرۀ کریمه مقر عاملان فرمانروای مغول شد (BSE3, XIII/517). پس از جنگهای خانگی میان گروههای مستقر در کریمه، در (836ق/1433م) دولتی مستقل توسط حاجی‌گرای که از تاتارها بود، تأسیس یافت. وی چندی بعد دولت دنیپر را نیز تابع خود کرد. پس از مرگ او(870ق/1466م)، منگلی‌گرای‌(873-921ق/ 1468-1515م) قدرت را دردست گرفت (همانجا).

در 880ق/1475م ترکان عثمانی در روزگار سلطان محمد دوم به نیروهای جنوایی مقیم شبه‌جزیرۀ کریمه حمله کردند و جنواییها را از سواحل شمال دریای سیاه بیرون راندند و خانهای کریمه را مطیع خود کردند (همانجا؛ آکینر، 88). تاتارهای کریمه در سده‌های 10-11ق/16-17م به اراضی روسیه، اوکرائین و لهستان حمله بردند و در سدۀ 10ق چندبار مسکو، تولا و دیگر شهرهای روسیه را به محاصره گرفتند و در نیمۀ نخست سدۀ 11ق حدود 200 هزار نفر از روسها را اسیر کردند. دولت روسیه در سده‌های 10-11ق برای حفاظت از مرزهای جنوبی خود و جلوگیری از هجوم تاتارهای کریمه، استحکامات و پایگاههایی پدید آورد. روسها در 1098-1100ق/1687- 1689م به کریمه حمله بردند (BSE3، همانجا). از زمان فتح کریمه توسط ترکان عثمانی تا 1188ق/1774م، اینان بر شبه‌جزیرۀ کریمه تسلط داشتند (آکینر، همانجا). جنگ کریمه میان روس و عثمانی نتیجه‌ای به بار نیاورد. در این جنگها، تاتارهای کریمه متحد ترکان عثمانی بودند. سرانجام در 1188ق پس از چند سال جنگ میان روسیه و عثمانی پیمانی در دهکدۀ قِیْنارجۀ کوچک منعقد شد که بنابر آن خانات کریمه از تابعیت دولت عثمانی خارج شد و اعلام استقلال کرد (همانجا؛ اوزون چارشیلی، /422-425)1IV). این وضع تا (1197ق/ 1783م )ادامه یافت. در این سال خان‌نشین تاتارهای کریمه به روسیه ملحق شد. در دوران حاکمیت روسیه هجوم روسها و دیگر اقوام اسلاو سبب مهاجرت گروه کثیری از تاتارها به مناطق زیر سلطۀ دولت عثمانی شد. با گذشت 100 سال از سلطۀ روسها شمار تاتارهای کریمه از نیم‌میلیون به 200 هزار نفر کاهش یافت (آکینر، نیز BSE3، همانجاها). پس از انقلاب 1917م روسیه، در( مهر 1300/ اکتبر 1921) در درون جمهوری فدراتیو روسیه، جمهوری خودمختار کریمه تأسیس شد. در این سالها بسیاری از سران تاتار کریمه به خارج، ازجمله ترکیه و رومانی مهاجرت کردند. در 28 اردیبهشت 1323ش/ 18 مۀ 1944م کل جمعیت تاتارهای کریمه به گناه همکاری با آلمانها از سوی دولت شوروی به آسیای مرکزی و قزاقستان تبعید شدند که شمار آنان را حدود 194 هزار تن تخمین زده‌اند. 46٪ از تاتارها در جریان تبعید جان خود را از دست دادند. در( 1346ش/1967م) از تاتارهای کریمه اعادۀ حیثیت شد و گروهی از آنان توانستند به زادگاه خود بازگردند. ظاهراً جمعیت کنونی تاتارهای کریمه در منطقۀ شوروی پیشین به 500 هزار نفر تخمین زده می‌شود (آکینر، (88-90)، اما حدود 5 میلیون نفر از تاتارهای کریمه در ترکیه زندگی می‌کنند (همو، 93). زبان تاتارهای کریمه به گویش باختری زبان تاتاری تعلق دارد و جزو گروه فرعی زبان قپچاقی ـ پولووتسی است که خود دارای چند گویش فرعی است (BSE3, XIII/517-518).
در سده‌های (7- 9ق/13-15م) خانات تاتار آستاراخان، کریمه، سیبری،مسیرمیانی ولگا،حوالی اورال،و غازان پدیدآمدند. تاتارهای اطراف مسیر میانی رود ولگا و حوالی اورال پرجمعیت‌ترین و پیشرفته‌ترین بخش فرهنگی تاتارها را تشکیل می‌دادند. اینان بعدها به گونه‌ای خودمختاری دست یافتند (BSE3, XXV/297؛ نك‍ : ﻫ د، تاتارستان).
1. Wikipedia...بجز گروههای تاتار یاد شده، گروههای کوچک دیگری از این قوم در ماوراء قفقاز، برخی نواحی کوهستانی قفقاز و دیگر جایها وجود دارند که شمارشان اندک است (برای آگاهی بیشتر، نك‍ : ویکی‌پدیا1).
زبان تاتاری بیشتر در جمهوریهای خودمختار تاتارستان، باشقیرستان، چوواش، مُردوا و چند استان درون جمهوری فدراتیو روسیه رایج است. شمار کسانی که به زبان تاتاری گفت‌وگو می‌کنند، بنابر آمار 1970م حدود 5 میلیون نفر است. زبان تاتاری شاخه‌ای از گروه قپچاقی زبان ترکی است. گویشهای عمدۀ زبان تاتاری اینهاست: 1. گویش مرکزی یا میانی که تاتارهای غازان بدان سخن می‌گویند، 2. گویش غربی یا میشاری، 3. گویش شرقی که گویش تاتارهای سیبری است (BSE3, XXV/296)بیشتر مردم تاتار، مسلمان، سنی و پیرو مذهب حنفی هستند. در سده‌های 16- 18م شمار اندکی از تاتارها به آیین مسیحی درآمدند، ولی در اواخر سدۀ 19 و اوایل سدۀ 20م بسیاری از مسیحی‌شدگان، بار دیگر به اسلام روی آوردند (آکینر، 93, 431-432

مآخـــــــــــذ: [3]

 

85-2. مبداء مغولها:

در  چین  خاندان  سونگ  از  اثر  حمله  مغولان  از بین رفت ، در  آسیای  غربی  آمدن  مغولان باعث و موجب  پایان یافتن  نظام قدیمی  شد ، در هند  پادشاهانیکه  از  تیره   غلامان بودند  از  هیبت  این قوم  گریختند  و مصئون  ماندند .خوارزمشاه  که  خود به بلیۀ  بیخبری  از  وضع  اسف بار رعیت  خودگرفتار بود وچنانچه به  علت  گرانی نان که یک قرص آن  از  جوی  به  «دو دانگ مطلق »، بالا رفته بود گوئی  معنی  این  پولهای  پیش  پا  افتاده  و خرد  دست  گرد  خلق  را  نمیدانست ، از  آنها به  تحقیر  می  پرسد که :

-هی «دو دانگ  زر» ، خود  چه باشد؟ و  گزارشگران بپادشاه  میگویند  «دو  دانگ» ، چندین  پول باشد (دو دانگ  درهم  نقره که  هر  کدام  آن برابر  چهل  پول  مسی  میشود) و لیکن  خوارزمشاه  گرانی  نان  را در  عصر خود  حس نمیکند  و مقصود  گرانی  نان را در  نمی یابد و  هرگز قادر  نیست بفهمد  که بخاطر  این  چنین  مقدار کمی پول ممکن  است  مردمان  نتوانند  نان  خرید و  گرسنه بمانند .(پادشاه)به  گزارشگران  میگوید : «تُف تُف  بر این  مردم  (پست) این  چه  خسیسی   است؟» این  نشان  میدهد  که  ارباب بی خبر  قدرت  در تاریخ  ملل بی سابقه  نیست  چنانچه مثل مشهور  اروپائی که  همه  از آن  اطلاع دارند  مثل ماری انتوانت (1755-1793م) در آستانه  انقلاب فرانسه  و  خبر گزاران اوست  که  از سبب همهمه  وانبوه  خلق  می  پرسد ، به  وی  پاسخ  میدهند  که :

بعلت  نبودن  نان  است! و ماری انتوانت  در  پاسخ  میگوید  که : اگر نان  نیست  شیرینی بخورند  دگر  این سرو  صدا برای  چیست ؟

از این سبب است  که  در  سرزمین  پهناور  خوارزم، از سند و  مکران  تا  ماورانهر وبلاد  خراسان،(بلخ و  هرات)    و  تبریز  آذربایجان ،  که  در  حیطه  خوارزمشاه  است  آزادی بخشیدن به  مسلمین  از طرف اتباع  چنگیز  مخصوصاً در میان ختنیان و  کاشغریان بقدری موجب  آسودگی  و شادی  گردید  که  ایشان  «مغول »را «رحمت  الهی »  دانسته قدوم  ایشان را  استقبال  کردند .ولی  این بر محمد  خوارزمشاه  گران  آمد  ، زیرا دگر نمیتوانست   مغول را دشمن  اسلام ، جلوه  دهد . [4]   

ولی رویهمرفته وحشت  و اضطرابی  که بوجود  آمده بود  تقریباً  همه  جا را  فرا  گرفته  بود  و  تقدیر  این بوده   است  که  تمام  ملل  آسیا  در برابر  این اقوام  صحرا نشین و بیابان  گرد که  از  مغولستان بر خاسته اند  متزلزل گردیده و به زانو  در  آید  و نه فقط  آسیا بلکه  نیمی  از  اروپا  هم به  چنین سر  نوشتی  گرفتار شد .

 

85-3. آیا  این  مردم  اعجوبه  که بطور نا گهانی  پیدا شدند  و  جهان را مبهوت  ساختند  که بودند ؟

«پیش از آنها  اسکوئیها ، هون  ها ، ترکها، و تاتار ها که  همه  از  آسیای مرکزی  برخاسته بودند  نقش  های عمدۀ  در  تاریخ  بازی  کرده بودند . بعضی از  این قبایل هنوز  هم اهمیت  داشتند . ترکهای سلجوقی  در آسیای  غربی  و تاتار  ها  در شمال  چین  و نواحی دیگر  حکومت  میکردند ، اما مغولها تا  آنوقت  کاری  نکرده بودند و اهمیتی نداشتند . احتمال دارد  که  در  آسیای  غربی  هیچکس  در باره  آنها  چیزی  نمیدانست. آنها قبایل  متعدد و بی اهمیتی بودند  که  در دشتهای مغولستان  زندگی  میکردند  و از اتباع  حکومت  تاتار  های خاندان  «کین» بشمار  میرفتند  که شمال  چین را  مسخر ساختند  و در  انجا  حکومت  داشتند .

قبایل  پراگنده  آنها  گرد  هم  جمع شدند  و برای  خود رهبر واحدی  بر  گزیدند  که او را  «خان بزرگ» نامیدند  و  نسبت به او سوگند  وفا داری  و اطاعت یاد  کردند و در تحت فرماندهی او بسوی  «پیکن » تاختند  و حکومت امپراطوران  خاندان  «کین» را  پایان  دادند . بعد بسوی  مغرب  حمله بردند  و سلطنت   های بزرگی را  که بر سر راه  می یافتند  از  میان بر  میداشتند .  وبعد به روسیه رفتند  و  آنرا مقهور   ساختند  . سپس  بسوی  بغداد فرود  آمدند و به امپراطوری  عرب "عباسیان" پایان  دادند .»  و از  آنجا تا لهستان واروپای مرکزی   پیش راندند ، در  هیچ  جا   هیچ  نیرویی  نبود  که بتواند آنها را متوقف سازد ، شبه قاره  هند  هم  بطور  تصادفی از  این صاعقه در امان  ماند .

میتوان  تصور  کرد  که  چگونه  دنیای   آسیاو اروپا ی آن زمان  در مقابل  هجوم  این  اقوام  که صورت  یک انفجار آتش فشانی را داشت  مبهوت و  متحیر مانده بودند . در واقع پیاد شدن و تهاجم آنها در  حقیقت  همچون یک فاجعه طبیعی  گسترده و بلای طبیعی شبه  یک زلزله یا سونامی  و  گرد باد   خطرناک  بود  که  هیچ  کس  نمیتوانست  در برابر آن و در برابر   جلو  گیری  از  آن  کاری بکند .

این طوایف (مغول) دارای مردان و زنان  نیرو  مند ی بودند   که در  مغولستان  زندگی  میکردند  و به زندگی  دشوار و سخت  عادت  داشتند  و در روی  دشت  ها  و جلگه  های  وسیع و  پهناور ، آسیای  شمالی  در زیر چادر  های  خود بسر  میبردند .  این  تمرینات سخت زندگی و  پرورش یافتن  دشوار آنها را مستعد به  تحمل  سخت ترین  وضع زندگی  میساخت  که با موجودیت یک رهبر  عالی و لایق  (چنگیز خان) یکی از نمایانترین  مردان روز گارمحسوب  می شد .نام  چنگیز  خان  بصورت  های مختلف  نقل و ضبط  شده  است

چنگیز  خان  در سال 1151 م/529هجری خورشیدی متولد شد  و اسم  اصلیش «تموچین» بود .پدرش  «یسوکای- باگاتور »  در موقع  ایکه  چنگیز  هنوز بچه  ای خورد سال بود  در  گذشت .

کلمۀ «باگاتور»  برای  اشراف و امرای  مغول  کلملۀ  محبوبی  بود .  این  کلمه بمعنی  «قهرمان»  است و  شاید  کلمه  بهادر  که  در فارسی و اردو  موجود  است  از  اصل  همین  کلمه  مشتق شده باشد .

هر  چند  چنگیز  پسر ده ساله  بود  و  هیچ  کس را  نداشت  که به او  کمک  کند ، دائماً میکوشید  و مبارزه  میکرد  تا عاقبت  به بزرگی رسید  و قدم بقدم  جلو  می  آمد  تا  اینکه بالاخره  مجمع بزرگ  مغولان  که  « قوریالتای »  نامیده  میشود  تشکیل  گردید  و او را بمقام  «خان  بزرک» یا «خاقان»  و امپراطور انتخاب  کرد .تموچین  چند سال  پیش  از  این  واقعه «چنگیز»  نامیده شده بود .

در  کتابی که بنام  تاریخ  مخفی مردم  مغول در قرن  سیزدهم  میلادی  نوشته شده  و در قرن  چهاردهم انتشار یافته  است  شرح انتخاب  چنگیز را  چنین  آورده  است :

                  

«و بدین سان  وقتی  تمام  نسل  ها ی که در زیر  چادر   های  نمدین بودند  در تحت یک قدرت  متحد  گشتند . در سال  پلنگ (یوزئیل)  نزدیک سر  چشمه  های «اونون»  مجمع بزرگ را  تشکیل دادند  و پرچم  سفید نه  پا ی را  بر افراشتند  و لقب خاقان»  را به  چنگیز   عطا  کردند .»    

در موقع  ایکه  چنگیز خان بنام »خان بزرگ»  یا خاقان بر  گزیده شد پنجاه  ویکسال  از عمرش  گذشته بود و  خیلی  جوان  نبود . بیشتر مردم  در  این سن  خواهان  آرامش و  آسایش  هستند . اما برای  چنگیز  خان این  وقت  تازه شروع  فتوحاتش بود .  این  موضوع  مخصوصاً  قابل توجه  است ، زیرا  بیشتر فاتحان  بزرگ  تاریخ  فتوحات  شان را  در دوران  جوانی  خویش  انجام داده اند . و  این  موضوع بما  این را  میرساند  که  چنگیز  آسیا و اروپا را  بخاطر شور و شوق  جوانی  مورد  هجوم و تاخت و  تاز قرار نداد، بلکه او  یک  مرد سالمند  و دور اندیش و محتاط بود  و هر  کار بزرگی  که انجام داده قبلاً در مورد انجام  آن  فکر  کرده  و سنجیده بود  و با دقت  فراوان  وسایل و مقدمات  آنرا  تدارک  دیده بود .

مغولها مردمان   صحرا  نشین و بیابانگرد بودند  که  از زندگی شهری  نفرت داشتند . بسیاری  اشخاص  تصور  میکنند  که  چون  آنها بیابان  گرد  و صحرا  نشین بودند از آنرو  وحشی و بی فرهنگ بودند ، اما این فکر نادرست  است ، بدیهی است  که  آنها بسیاری  از هنر  های  شهری را  نمی  دانستند  ولی  آنها راه  و روش  خاصی  برای زندگی  خویش  داشتند   و سازمانهای عالی و مکملی  بوجود  آورده بودند .(قسمیکه  ما  می بینیم  فساد  و سوء  مدیریت  و بی فرهنگی و نامردمی  در  نظامهای موجوده  جهانی بالخصوص  آن   کشور  هاییکه یک سر قدرت شان  از  دگر ها  اضافه  تر  است بیش  خواهی  ایشان   حریت ،  استقلال و  مساوات   کشور  های خورد و ریز را اکثراً  پامال  میسازند و  همچنان  در  کشور  های  که  نظام قانونی  پیشرفته  دارند باوجود  آن  کار شکنی  و بی قانونی  و بی امنیتی  بیداد  میکند .  کتاب« راحت الصدور» در مورد معیار  ها و ضابطه  ها در  تعین رابطه  ها  که  دستخوش   هرج و  مرج  ، شده  بوده  است ؛  همبستگی  مغول  را  تحت لوای  یا سای  چنگیزی  که  عدالت را   بگونه  شاز و دقیق بر قرار  میکند  بهتر از در هم  گسیختگی  نظامهای تمدنی فارس، روم  و  غیره  میداند .او  معتقد  است  که  از بی یاسایی  است که  آنان به  آشفتگی  نظام  انسانی  در این سامان رو برو  شده  اند .)[1]  ؛ (پس به  این  نتیجه  می رسیم   که عمده  ترین  مشکل  عصر  حاضر ؛  پس از  مشکل اقتصاد بیمار و یغمایی آن ، بی «یاسایی» و «بی ضابطگی»، فقدان  نظام  عدالت  شمول و اعتبار  های  مقبول ، و معیار  های مورد احترام و یا به  عباره  دیگر انارشیسم ، و « هرج و  مرج  ارزشها » ، و  پریشانی رابطه  ،  بوده  است .  میتوان  گفت  که  تکیه بر  این  «بی یاسایی» و «بی ضابطه  گی»  در نظام  ارزشی  عصر ما  از  نظر  جامعه شناسی  شکست  نظامهای موجود و ناتوانی  مردم  آن ،  از  مقاومت  در برابر  هراس افگنان ، امنیت شکنان،القاعده ، طالبان و یا  هر  نیرویی که   جامعه را خورد  میکند  بویژه  ضروری  است . مولف) ؛

 اگر اآنها توانستند  در میدانهای  جنگ  پیروزیهای بزرگ  و درخشانی داشته باشند  بخاطر  کثرت و تعداد شان  نبود بلکه بعلت  انضباط  قوی  و سازمانهای نیرو  مند شان بود  و  مافوق  همه  چیز  مخصوصاً بخاطر لیاقت  و رهبری  شایسته و ذکاوتمندانۀ  چنگیز ، این فتوحات  بزرگ صورت  گرفت . زیرا بدون  هیچ  تردید  چنگیز خان ، بزرگترین   نابغه  و سردار  نظامی  تمام  تاریخ  است  که  اسکندر  یونانی و  سزار رومی  در برابر او  حقیر  می نماید .

چنگیز  نه  تنها  خودش  فرماندۀ بسیار  بزرگی  بود  بلکه بسیاری  از سرداران  خود را  نیز  پرورش  داد  و از  آنها رهبران بزرگ  ساخت که  هزاران فرسنگ دور  تر  از سرزمین  اصلی  و مادریشان ، در  حالی  که  از  دشمنان  و مردم  مخالف خود شان  احاطه شده بودند  در  مقابل دشمنانی  که  از  نظر  کثرت  و عدد بر  ایشان بیشی داشتند  پیروزیهای درخشان بدست  می  آوردند .[2]

85-4.چگونگی  وضع  جغرافیائی سیاسی   آسیا و  اروپا  در هنگام  ظهور  چنگیز  :

چین  در  مشرق و  در  جنوب  مغولستان  بدو قسمت  شده بود ، در قسمت  جنوبی  چین  امپراطوری «سونگ »  وجود  داشت  که در  آنجا «سونگهای جنوبی »  تسلط  داشتند .  در قسمت  شمالی  چین  که شهر  پکینگ پایتخت  آن بشمار  میرفت  پادشاهان  «تاتار »  خاندان  «کین»  یا «تاتار  های طلائی »  حکومت  میکردند  که  پادشاهان سلسله «سونگ » را رانده  بودند  و خود شان  بجای آنها  نشسته بودند .  در  مغرب  مغولستان  در صحرای «گُبی» و  نواحی ما ورای  آن  حکومت «هسیا»  یا امپراطوری «تنگوت»  وجود  داشت  که  آنها خود شان  نیز  مانند  مغولها   از قبایل  صحراه  نشین  بودند .

در هند  بطوری که  اشاره  شد پادشاهان  غلام  در دهلی  سلطنت   می  کردند .

در ایران، خراسان  تا به سند و بین النهرین  سلطنت  بزرگ  مسلمانان  گسترده بود  که  خوارزم  یا  خیوه  مهمترین  آنها بود  و شهر سمر قند پایتخت ، بلخ و  هرات از شهر  های بزرگ  آن  بود .  در مغرب خوارزم  حکومت سلجوقیان بود .  در  مصر و فلسطین  جانشینان  صلاح الدین  ایوبی  سلطنت  میکرد ند. خلیفه بغداد  در تحت  حمایت  پادشاهان سلجوقی  بخود بغداد و حدود  اطراف آن  حکومت  داشت.

این زمان  دوران  آخرین  جنگهای صلیبی  بود. فریدریک  دوم  پادشاه  خاندان المانی  « هوهنشتوفن»  که  به لقب  اعجوبۀ جهان  معروف  شده  است  در امپراطوری  مقدس روم  امپراطور بود . در انگلستان  زمان  بوجود  آمدن  «منشور کبیر»  و دوران بعد  از  آن بود .

در فرانسه لوئی  نهم  پادشاه    بود که در جنگهای صلیبی  شرکت  کرد  . از طرف  ترکها  دستگیر  و اسیر شد  که بعداً، در مقابل  پرداخت  غرامت  و فدیۀ سنگینی آزاد  گشت.

در اروپای شرقی  روسیه قرار داشت  که ظاهراً بدو  حکومت  تقسیم شده بود ، یکی حکومت «نوگورود»  در شمال و دیگری  حکومت «کیف» در جنوب .

در قسمت  میان روسیه  وامپراطوری مقدس روم ، مجارستان  و لهستان بود ند.

امپراطوری بیزانس یا روم  شرقی  هم  هنوز در قسطنطنیه  و حدود و حوالی  اطراف  آن رونق  داشت .

در  چنین  حال و  هوایی  چنگیز  خان  خودش  را با  کمال  دقت  برای فتوحاتش  اماده  میساخت .  ارتش  خود را جمع و جور و پرورش داد  و مقدم بر  همه  چیز  اسپ  ها و  گله  های  اسپ  خود را  آماده  کرد . در ابتدا  به سمت  شرق  تاخت  و امپراطوری  خاندان  « کین»  را  در شمال  چین  و در منچوری  تقریباً  پایان داد  و شهر  پکینگ را متصرف شد  سر زمین  کوریا را  نیز  مسخّر ساخت .  چنین  بنظر میرسد که  چنگیز  با امپراطوران  «سونگ»  جنوبی  که  در  جنوب   چین بودند  روابط  دوستانه  داشت  و آنها او را به ضد  «کین»  ها یاری دادند  و نمیدانستند  که  نوبت  خود ایشان  هم بعداً خواهد  رسید .  چنگیز  خان  قلمرو  حکومت  «نگوتها» را نیز   متصرف شد .

پس  از  این  پیروزیها ممکن بود  که  چنگیز  استراحت   کند  و آنطور که بنظر  میرسد  خیال  تصرف  سرزمین  های  غربی  را  نداشت .  از همه  مهم  اینکه  میخواست با شاه  خوارزم  که در ماواالنهر تا بلخ و  هرات  وسند   سلطنت  پهن و  گسترده  داشت  روابط  دوستانه  داشته باشد  اما  این  کار  ممکن  نشد . که به  اثر  اشتباه  فاحش شاه  خوارزم  که  خود  سبب  نابودی  خودش  گردید و  این  مثال قدیمی لاتینی در مورد او  صدق  میکندکه  مفهومش  این  است : «  وقتی خدایان بخواهند  کسی را  نابود  کنند  ابتدا  عقلش  را می  گیرند  و دیوانه  اش  میکنند »  [3]او برای  نابودی خودش  هر کار ممکن  را انجام داد  که  در آینده  گفته  می  آییم.        

85-4.اوضاع  جغرافیائیآسیای مرکزی  و شرقی  :

موجودیت  دشت  های  وسیع و لم یزرع  از سالیان سال   صحراه  گردان میدانهای شمال  آسیا را غالباً  در جهت  عرض  جغرافیائی بلاد  خود بوده  که اکثراً صحرا گردان  و بیابان  نشینان اند  که  همه  وقت محتاج و آرزو مند دست یافتن بر نواحی آباد  و  پر  نعمت بوده و  هر زمانیکه  توانسته اند به دو  جانب  مسکن  خویش یعنی یا به  چین  و یا به سرزمینهای  خراسان و  فارس برده و دائماً  هستی  این  ممالک  و  خوشی  سکنه  شهر  نشین  متمدن  این دو سرزمین را  مورد  تهدید  و معرض  خطر قرار داده اند . از انجائیکه یورتها و  خیمه  گاههای  این  چادر  نشینهای  آسیای وسطی  حد فاصل بین  تمدنهای چینی و  خراسانی بود این دو  کشور  همواره بخاطر امنیت  وباز نگهداشتن راه  های  تجارتی  با  این  قبایل بیابان  گرد  مقابل میشدند و  دست  و  پنجه  نرم  میکردند .

ناحیۀ وسیع  مذکور  در  فوق را  از  جهت  میزان   پستی و بلندی بدو  قسمت  مشخص میتوان  تقسیم  کرد : یکی دشت  های کم  ارتفاع سبیری  جنوب   غربی و ترکستان  واقع  در  میان  نجد  ایران و  نجد پامیر (خراسان) و سلسله  کوههای  هندو  کش و با با  تا فیروز کوه  و سلسله  کوههای  خورد و بزرگ  دیگر  که  در دنباله  این  نجد اخیر بموازات یکدیگر تا حدود  دریاچه بایکال  کشیده  میشود  و  کوههای  که  میان دیوار  چین ئ  کوه  خیتگان کبیر قرار یافته که  مرکب  از  چند  دشت بی آب و  علف و ریگزاری  است یا ارتفاعات  نسبتاً زیاد که  اطراف  هر  کدام را  یکی دو رشته  کوه  گرفته  است  که  مهمترین  این  نواحی  دشت  مغولستان  است در شمال بین  کوههای  خینگان  کبیر و سلسله  جبال  انبلونی (Inblunai) و  کوههای آلتائی (Altai) که بوسیله  دشت گُبی (Gobi)  به صحرای دژ ونگاری  (Dzungaria) بین  کوههای  التای و  تیانشان (Thian-Chan)  وبدشت  ترکستان شرقی و نواحی  ختن و کاشغر ( محصور بین  کوههای تیان – شان و قراقرم و کورو لین (Kuru-Lun) می پیوندد.در  این  مناطق  وسیع بجز  چند  واحه   ای که باران  های موسمی دارد و در موقع ذوب برف  کوهها  آب و  علف تا اندازه  ای فراهم  میگردد و  غیر از واحات  حوالی رود خانه  ها و دره  های  جبال  جنوبی  تر که بواسطه  اعتدال  نسبی  آب و هوا و نزدیکی بممالک  متمدن  مجاور  استعداد شهر شدن  و اسکان  مردم در آنها فراهم  است . بقیه  اراضی یورت  مردمان صحرا گرد  است  که بیشتر اوقات بدنبال علف و هوای ملایمتر در  حرکتند . بهمین  علت  مقام و محل ثابتی  ندارند .

راه  طبیعی  این دو قسمت  شرقی و  غربی با یکدیگر معابری  است  که که  بین  موههای متوازی واقع  در دریاچه بایکال و  سطح  مرتفع  پامیر  وجود دارد  که به راه ابریشم  مسمی  میباشد که  این راه  از  همه وسیعتر و برای  عبور آسانتر و  معبر بین  جبال  آلتای و کوههای  تیان شان  است که  نهر ار تیش (Irtysh) از شعب شط «اُبِ» (obi) از  آن  میگذرد اما معابری  که  در  کوههای  تیانشان اتفاق  افتاده و اه  ارتباط به  نجد  (سطح مرتفع ) پامیر  بدشت  ترکستان و  نجد  خراسان از  میان  آن  است همه  تنگ  و به  همین  مناسبت  استفاده  از  آنها  مشکل  است .

نجد  پامیر  که به سبب ارتفاع زیاد بنام  بام  دنیا شهرت دارد در  حقیقت  نجد  هموار نبوده ، بلکه عقدۀ کوهستانی  آسیای مرکزی  است و  نقطه  ایست  حد فاصل بین  کوههای  هندو  کش در افغانستان و قراقرم  در چترال  که دامنه  کوههای همالیا  میباشد  نقطه  ایست   که اکثر دریا ها  از قبیل دریای  پنج، کوکچه ، دریای  کنر و  غیره   از آن سر  چشمه  گرفته  و بداخل دره  های  تنگ  که با کوههای  سر بفلک  محاط  است  جریان می یابد که  همواریهای دو طرف  میدانهای شمالی و  شرقی افغانستان را سیراّ میسازد .

کوههای مهمی که  منشۀ آنها این  عقده  کوهستانی  است در شمال کوههای  تیانشان  واقع بوده  که از  حوالی سمرقند تا داخلۀ  ترکستان  چین امتداد  دارد و در  جنوب کوههای کوئنلن و و قراقرم و هیمالیا که  همه بموازات یکدیگر در  جهت شمال  غربی به  جنوب شرقی بین نجد  تبت و  جلگه  های سند و  گنگ  کشیده شده و از دره  های بین  آنها  هر کدام یک شط  جاری  است . در طرف  مغرب دو رشته  کوه  از  پامیر شروع  میشود یکی سلسله  کوه  هندو  کش و دنبالۀ  آن یعنی  کوه بابا و سفید  کوه  و سیاه  کوه شمال  خراسان و دیگر سلسله  کوههای سلیمان که در امتداد شط سند  جهت  جنوب را   گرفته به بلوچستان و سواحل اوقیانوس  هند (کراچی) ختم  میشود .

راه  های عمده  ممالک  اطراف  پامیر  یعنی  ترکستان ، کاشغر و پنجابو  افغانستان  و پنجاب و  ایران  از طریق معابر کوهستانی  است که  از  آن  اسم بردیم  که  عموم  لشکر  کشی  ها ی مردم  آسیای شرقی و مرکزی به  ترکستان و کاشغر و هند از طریق همین  معابر  سخت  صعب العبور  آنجام  گرفته  است .[4] 

 

 

 

 

+++++++++++++++

 

 

شاه اسماعیل صفوی و شیبک خان ازبيک

بخش  هشتاد و سوم

83-1.وقایع  هفت سال اخیر سلطنت شاه اسماعیل و وضع مملکت فارس:

قبلاً در بخش  های  گذشته  تصریح  نمودیم  که شاه اسماعیل  شاهان شروان و  مازندران را  در شمال فارس  مغلوب  کرد ه بالای الوند  میرزا و  یعقوب  شاه اق قوینلو  که دوستان  سلطان سلیم بودند  غالب  آمد  و فتوحات او  در شرق و  غرب  از جانب  عراق   عرب  و سرزمینهای  خراسان  مملکت را وسعت داد ، وقتی که  علاءالدوله ذوالقدر  به  ایران  مراجعت  می نمود  امیر بک که  از  جانب  آق قوینلو  ها  در دیار بکر  حکومت  داشت  قلعه  وشهر  را با همۀ نواحی  آن   دیار را تسلیم  شاه اسماعیل نمود . شاه  اسماعیل در سال  914 هجری   نیز بدیار بکر  عزیمت  نمود . چون   اسماعیل به  آن  حدود  نزدیک شد  باریک بک  نماینده سلطان مراد  که  آخرین  امیر زاده  سلسله  آق  قوینلو بود  بطرف شام  گریخت ، شاه اسماعیل دیار بکر را  به  محمد  خان  استاجلو  که یکی  از امرای او بود  واگذار نمود  ویک  شخص  خصی را که  منصب امیر  دیدانی داشت  والی بغداد فرموده لقب  خلیفته الخلفائی بوی  عطا نمود  که قبلاً  نیز  گفته  آمدیم در  سال 915  هجری / 1509مسیحی  در   ممالک  فارس و آذر بایجان  از  کنار  خلیج فارس  گرفته  تا  ساحل دریای  خزر  گردش  نموده  از شوشتر و  خوزستان  به باد کوبه شروان  آمد ه قلاع  و نواحی  اطراف  آنرا  مفتوح ساخت.  در فصل بهار سال 916 هجری /1510مسیحی  بعزم رزم  شیبک  خان اوزبک یکی  از خوانین  و سلاطین بزرگ   ترکستان  از ماورا نهر  گذشته و  آن  مناطق را   تسخیر  نمود. او  از  آمو  عبور  کرده سلطان   حسین  پادشاه  تیموری  خراسان را در  هرات  واژگون  گردانید که در محل  آن  گفته  می  آید .

 

 

83-2.پیش‌زمینه جنگ شاه  اسماعیل و شیبک  خان اوزبيک:

ازبکان از نوادگان جوجی پسر بزرگ چنگیز خان مغول بودند. ازبک نام یکی از سرداران این خاندان بود و همه اولوس ^{(دانشنامه  آزاد  وپکیدیا)} ازبيک به او منسوب هستند.

شیبک خان ازبيک - بنیانگذار سلسله شیبانیان یا ازبکان - که همزمان با شاه اسماعیل یکم صفوی بود در سال ۸۳۰ خ. (۸۵۵ ق.) به دنیا آمد. او در نزد اوزبکان بمقام خانی  رسید و برای تسخیر فرارود (ماوراءالنهر) به جنگهای پیاپی با سلطان حسین میرزا تیموری (پادشاه تیموریان در فرارود و خراسان) پرداخت. سرانجام پس از سالها جنگ، در ۷ خرداد ۸۸۶ (۷ محرم ۹۱۳) جنگ بادغیس (فعلاً یکی از ولایات  شمال  مغربی افغانستان که با فاریاب ، هرات  و غور و جمهوری ترکمنستان هم مرز میباشد )میان شیبک خان ازبک و پسران سلطان حسین میرزا تیموری رخ داد. در این جنگ ازبکان بر تیموریان پیروز شدند و بر فرارود و مرکز آن - سمرقند - چیره شدند. ازبکان پس از نابود کردن تیموریان، به جای آنها نشستند و خراسان را نیز با کشتار و غارت تصرف کردند.

 

 83-3.. جنگ شاه اسماعیل صفوی با شیبک  خان ازبيک:

ازبکان  که  از استیپ  های آسیای میانه  آمده بودند(سبریا) ،  از متحدین امیر تیمور بشمار  میرفتند ، رئیس  آنها  ابوالخیر سلطان   پسر  دولت شیخ   دو  پسر داشت  که یکی آن (بنام  محمد شاه بخت خان  مشهور به شیبک خان)  بجای پدر بزرگش بریاست ازبکان رسید و در خانای قپچاق حکومت  مینمود ، و  پس  از  آنکه  از ضعف  حکومت سلطان   حسین  میرزای  تیموری  با خبر  گردید ، سرزمینهای  متعلق بوی را بتدریج  تصاحب کرد.

پس از  اشغال  سمر قند و بخارا در  سنه 905  هجری  بلخ را محاصره  نمود ، ولی از حسین  میرزا شکست  خورد . بدین  ترتیب  خان  ازبک  در  ماوانهر  حکومت  جدید   تشکیل داده  و سمر قند را  پایتخت  قرار داد .  چون  دولت   تیموری  خراسان یعنی  تنها قدرتیکه  در برابر   ازبکها می توانست  استادگی نموده  و از بسط و  توسعه  آنها جلو  گیری نماید محسوب میشد ، شور  بختانه  خود  گرفتار  هرج و  مرج شده و رو بزوال میرفت .

پس از مرگ سلطان   حسین  بایقرا  پادشاه  تیموری ، محمد شاه بخت  خان  مشهور به شیبک  خان ازبک که در سنه 855هجری متولد شده  بود ، بجای شاهبوداغ سلطان  به ریاست ازبکان رسید ، وی  به  نسبت  داشتن طبع شعر و بمناسبت  نام  جدش  شیبان خان ، تخلص شیبانی یافته بود و بنام شیبانی خان  معروف شده بود .

شیبک  خان  پس  از  مرگ  سلطان  حسین شاه  تیموری  خراسان  از  رودخانه  جیحون  گذشت و برای  تصرف  حکومت  بدیع الزمان  جانشین سلطان  حسین در سنه 911 هجری  (و به روایت دانشنامه  اریانا 913 هجری)[1] به  خراسان  لشکر  کشید ، ، و  پس  از  تصرف  سمر قند  به بخارا که  در آن بابر شهزاده  تیموری ،( پسر عمر شیخ فرزند  تیمور بود  . وی موسس سلسله  تیموری بنام  مغل اعظم در هندوستان بسال 933 هجری بود  )که  پسانتر  به  آن  گفته  می  آییم، حکومت  میکرد  حمله  برد و آنجا را نیز  متصرف شد ، سپس بفکر  حمله به خراسان  افتاد. او  که  از سستی  پادشاه  خراسان   فهمید  که  توان مقابله با او را ندارد  بیدرنگ بخراسان  تاخت  و آنجا را به  آسانی فتح  نمود و  به   پیشروی خود تا  جرجان (گرگان) ادامه داد و  چون در  مقابل  خود  مقاومتی  ندید بفکر  تصرف دامغان  افتاد و  کرمان را نیز  غارت  و  خراب کرد.

شیبک  خان  توانست  در مدت  کمی تسلط  خود را بر نواحی  خراسان (قسمت بزرگ افغانستان موجوده )  و استرآباد مسلم سازد   و  مرز  های  کشورش را  از باختر و  جنوب  تا نواحی  عراق  عجم ، کرمان و یزد  بسط داد و با نواحی متصرفی شاه  اسماعیل صفوی که او  خود بچنین  شیوه  های قسمت  های  شمال غربی  ایران  را  بجنگ و قتل و  غارت  کشوده بود  همسایه شد .و بزودی با این رقیب سر سخت و  نیرو  مند رو برو  گردید  .  [2]

تهاجم  جدید ازبکان ، یعنی   چادر  نشینان  آسیای مرکزی  به  خراسان  و فارس  کمتر  از یک قرن  پس  از  مرگ  تیمور ،  نشانۀ  بود  از  تهاجمات   این اقوام صحرا  نشین  که  نه یکبار و  نه  ده  بار  ، بلکه  صد ها بار  از شمال   رودخانه  آمو به  خطه  خراسان  تاخته اند  و اکنون  نیز  که  شیبک  خان اوزبک  خواسته  است  تا  خراسان  و فارس را زیر و رو  کند نشانۀ  از تهاجمات   این  اقوام  به  این سر زمین ، ولی  این  مرتبه بر خلاف  تهاجمات  گذشته آنها نتیجه عوامل  طبیعی نبود  ، بلکه  بیشتر  به  اثر بهم  خوردن آرامش  اجتماعی بود ، که  پس  از انهدام قدرت  تیموریان در  این  منطقه  وسیع  در شرف وقوع بود .

ولی  در ولایات  غربی فارس  شاه  اسماعیل صفوی که  نیمی  مربوط به  شیخ صفی الدین اردبیلی میشد و  نیم دیگر مربود به خانواده آق قوینلو  و خواهر زاده اوزون  حسن  میشد که  عمری  سرزمینهای وسیع  خراسان و فارس و  هند  و سند  را در  تصرف خویش داشت . ولی  قسمیکه  در  بخش  های قبلی شرح  دادیم   اینبار شاه  اسماعیل  از یک  نشانی جدید و  آدرس  مجزی(قزلباشان) تا توانستند  در  استانهای  گیلان ، شروان و آذربایجان  بخاطر  استقرار سلطه شان بنا  های جدیدی را روی  آتش وخون  ایجاد  کردند  که  نتیجتاً تمامی  زیر ساخت  های فکری و  عقیدتی فارس را زیر و رو نمودند.  در  چنین  جوی  اوزبکان  میخواستند برهبری شیبک  خان  این  مناطق را  برای بار  دیگر مورد  تهاجم  خونین قرار دهد . [3] شاه  اسماعیل  که  نمیخواست  با  این  خان  ازبک  از در مخاصمت  رفتار نماید اما  این شیبک  خان بود  که  تنور  مخاصمات را  همیشه  گرم  نگاه  میکرد .  ما در اینجا بخشی  از مکاتبات شیبک  خان و  شاه  اسماعیل صفوی را  می آوریم :

 

83-4.نامه‌نگاری میان شیبک خان و شاه اسماعیل صفوی:

ظاهراً شیبک خان پس از جنگ بادغیس، نامه‌ای به شاه اسماعیل  صفوی فرستاد و از پیروزی خود بر تیموریان و تسخیر فرارود خبر داد. شاه اسماعیل هم در مقابل از پیروزی خود بر علاءالدوله خبر داد و از او خواست که خراسان را - که حقیقتاً جزئی از ایران است - واگذارد و به همان فرارود بسنده کند و هدایای با این بیت برای او فرستاد:

درخت دشمنی برکن  که رنج  بیشمار آرد نهال دوستی بنشان که  کام دل ببار

پس از آن نامه‌های غیردوستانه‌ای میان دو طرف ردوبدل شد. در پاسخ این نامه، شیبک خان به شاه اسماعیل می‌گوید که بهتر است پیشه پدری خود (درویشی) را دنبال کند و درپی کار خاندان مادری خود (پادشاهی) نباشد. چون شاه اسماعیل از طرف مادری به آق‌قویونلوها و اوزون حسن می‌رسید، شیبک خان این موضوع را به او یادآور شده بود. و برای اینکه شاه اسماعیل کار پدری‌اش را به یاد بیاورد، تحفه، عصا و کجکولی (وسایل درویشی) را برای او می‌فرستد؛ با این بیت:

امور  مملکت     و ملک     خسروان    دانند                       گدای  گوشه  نشینی تو حافظا مخروش

و در  پایان به شاه  اسماعیل میگوید : «  و اگر  پای  در سایه  سلطنت  گذاری از سر بایندیش» و اضافه   میکند :

عروس  ملک  کسی در  کنار  گیرد  تنگ                           که بوسه بر دم  شمشیر آبدار زند

شاه اسماعیل در پاسخ می‌گوید «اگر هر پسری را کار پدر کردن لازم بودی، همه فرزدان آدمند، همه را کار نبوت بایستی کرد و اگر پادشاهت البته به میراث بودی از پیشدادیان زیاد آمده به کیان نرسیدی و به چنگیز خود کی و به تو خود از کجا؟». سرانجام شاه اسماعیل اعلام می‌کند که برای جنگ آماده‌است.

در نامه بعدی در سال ۸۸۷ خ. (۹۱۴ ق.)، شیبک خان با لحن جنگجویانه‌ای، شاه اسماعیل را به خاطر اختیار مذهب شیعه سرزنش می‌کند و از او می‌خواهد که دست از این مذهب بردارد، وگرنه به ایران خواهد تاخت و حصار اصفهان را با خاک یکسان خواهد کرد:

نصیحت  گوش  کن  جانا که  از جان دوست تر دارند             جوانان سعادتمند  پند  پیـــــــر دانا    را

84-5.یورش ازبکان به کرمان

در سال ۸۸۸ (۹۱۵ ق.) ازبکان از گرفتاری شاه اسماعیل در شروان و سرکوبی شیخ شاه استفاده می‌کنند و به کرمان یورش می‌برند. شاه اسماعیل پس از آگاهی از این رخداد، قاضی ضیاءالدین نوراللّه عیسی را برای گفتگو پیش ازبکان می‌فرستد، اما نتیجه‌ای به دست نمی‌آید و ازبکان به تاخت و تاز بیشتری می‌پردازند.

ما را طمع  بملک  عراق  خراب  نیست تا مکه و مدینه  نگیرم  حساب  نیست

شاه اسماعیل هم در پاسخ او می‌گوید که قصد زیارت حرم علی بن موسی‌الرضا در مشهد را دارد و در سر راه با او دیدار خواهد کرد   [4].

84-6.تصرف خراسان به‌دست شاه اسماعیل :

سرانجام شاه اسماعیل آماده جنگ می‌شود و در پاییز ۸۸۹ (۹۱۶ ق.) از راه سلطانیه رهسپار ری شده و از آنجا به دامغان می‌رسد. حاکم دامغان، احمد سلطان ازبک که داماد شیبک خان است، می‌گریزد و خواجه احمد قنقرات از سرداران شیبک خان به خوارزم می‌شتابد. فرمانداران و گماشتگان شیبک خان که در دژهای سرراه بودند، پراکنده می‌شوند و فرمانداران ولایت‌های گرگان و ممالک خراسان با پیشکش‌های فراوان در چمن بسطام به نزد شاه اسماعیل می‌روند و پس از اینکه مورد محبت او قرار می‌گیرند به مناطق خود بازمی‌گردند.

در آن هنگام که آبان ۸۸۹ (رجب ۹۱۶ ق.) بود، شیبک خان در هرات به سر می‌برد و چون خبر حرکت شاه اسماعیل را شنید به مرو گریخت. درپی او حاکم هرات نیز به مرو فرار کرد و از میان مردم ترکستان و طایفه ازبک، غیر از خواجه خرد، کسی در هرات باقی نماند که او هم در دژ اختیارالدین متحصن شد.

هنگامی که شاه اسماعیل به کنار رودخانه توس رسید، گروهی از سپاهیانش را برای گرفتن دژهای خراسان تعیین کرد و خود به زیارت حرم علی بن موسی‌الرضا در مشهد رفت و سپس در چهارباغ مشهد ساکن شد. پیشتازان لشکر قزلباش، چند تن از اعیان دشمن را از پیرامون جام و لنگر گرفته و پیش او آوردند. آنان گفتند که شیبک خان به مرو گریخته و کسی از مخالفان در هرات نمانده‌است.

84-7.محاصره مرو

 شیبک خان ازبک پس از ورود به مرو، دژ آنجا را آماده دفاع کرد و ایلچیانی به سوی بخارا و فرارود فرستاد تا از عبیداللّه خان و سایر خانان و سلاطین چنگیزی یاری بخواهد. شاه اسماعیل رهسپار مرو شد، در سرخس مردم اظهار فرمانبرداری کردند.

شاه اسماعیل، محمد دانه بیگ افشار را به فرماندهی پیشانی (طلایه، مقدمه) سپاه برگزید و او را پیشتر روانه ساخت. شیبک خان نیز گروهی از سپاهیان نیرومندش را برای رویارویی با آنها گسیل داشت. در نزدیکی روستای طاهرآباد آن دو گروه با هم جنگیدند و با اینکه محمد دانه بیگ افشار کشته شد، ولی ایرانیان بر ازبکان پیروز شدند و سایر آنان را به شهر مرو راندند.

در همین هنگام شاه اسماعیل به آنجا رسید و گروهی از سرداران نامدار و سربازان قزلباش به سوی قلعه یورش بردند. شیبک خان نیز گروهی از لشکریان فرارود را به استقبال آنها فرستاد و عده‌ای از هر دو طرف کشته شدند و مدت هفت روز جنگ ادامه داشت تا اینکه شیبک خان مقرر کرد که سپاهیان ازبک در دژ بمانند و تا آمدن خانان چنگیزی از شهر بیرون نیایند.

84-8.نیرنگ شاه اسماعیل

هنگامی که شاه اسماعیل فهمید که شیبک خان در انتظار لشکریان فرارود است، تدبیری اندیشید. او به ظاهر دست از محاصره مرو برداشت و یکی‌دو کوچ از آنجا عقب نشست و در روستای محمودی در سه فرسخی شهر مرو اردو زد و با ارسال نامه‌ای به شیبک خان، اعلام کرد که قصد دارد در مناطقی از خراسان قشلاق کند و در آغاز بهار برای جنگ بازخواهد گشت. سپس شاه اسماعیل، امیر بیگ موصلوی مُهردار را با سیصد سوار در سرپل رود محمودی گذاشت و به او دستور داد که به محض دیدن سپاه ازبک، پا به فرار بگذارد و  خود را به پادشاه برساند. سپس شاه اسماعیل خود رهسپار تلختان شد.

شیبک خان پنداشت که در نبود شاه اسماعیل، در آذربایجان شورشی رخ داده‌است و شاه برای فرونشاندن آن رهسپار آذربایجان شده‌است. با وجود این شیبک خان احتیاط کرد و دو روز از شهر بیرون نیامد و با سرداران خود به مشورت پرداخت. قنبر بک، از سرداران ازبک پیشنهاد کرد که بهتر است که تا آمدن سپاهیان کمکی از فرارود منتظر بمانیم. ولی شیبک خان به تحریک سخنان همسرش - مغول خانم که با سرزنش  گفت :«شما مکرر نامه   های تعرض  آمیز به شاه  اسماعیل نوشتید ، و بجنگ  دعوتش  کردید . اما  همینکه او  با سپاهی فرسوده به  مرو رسید ، خاک  ننگ بر سر ریختید و  چون زنان  در قلعه   متحصن شدید ، و از  جنگ  مردانه سر باز زدید .»- شیبک  خان  از سرزنش  زوجه  اش بر سر  غیرت  آمد ، و با سی هزار سپاه  با بهادران ازبک از دژ بیرون آمد و در پی سپاهیان  فارس رفت.  [5] و  در بین راه  نامۀ شاه  ایران  را  دریافت  داشت ، و به  دستور وی خواجه  کمال  الدین  محمود وزیر  خان  ، فرستادۀ شاه صفوی  را  در مرو زندانی کرد .

84-9.جنگ  اصلی:

با  این  ترفند  جنگ اصلی  اغاز  می  شود .  به  محض رسیدن  شیبک  خان  امیر خان  موصلی ، از  پیش او  گریخت  و شیبک  خان  آنرا  نشانۀ  بیم  و  هراس شاه  اسماعیل دانست ، و به  تعقیب سپاه قزلباش  پرداخت ولی همینکه  سواران قزلباش  به اردو رسیدند ، بفرمان  شاه  فارس  پل  ویران   گشت  و راه باز  گشت به  سپاه  ازبک  بسته  شد .

شاه  اسماعیل که  تعداد  نیرو  هایش ببه سی  الی  چهل  هزار  نفر  میرسید ، و فرماندهی  لشکر را خود او  و دیگر فرماندهان قزلباش  مانند  نجم ثانی ، بایرم بیک قهرمان ژیان  سلطان  استاجلو ،  دیو  سلطان روملو  و  حسن بیک لله  به  عهده   داشتند با سپاهیان  ازبک  حمله برد .

شیبک  خان  چون به  اردوی پادشاه فارس نزدیک  شد و دشمن را حاضر به  نبرد  دید دریافت  که فریب خورده  است ، ولی دیگر  چاره  ای  نداشت ، ارتش دو رقیب در  کنار قریۀ محمود  آباد  مرو  دست بحمله زدند و  پس  از  کشتاری شدید ، ازبکان شکست سختی خوردند ، بطوری که  در  حدود  ده  هزار  نفر از آنها بقتل رسیدند و شیبک  خان  در حالیکه با پانصد  تن  از یارانش  قصد فرار داشت ، غفلتاً در چهار دیداری  محصور و در زیر سم  ستوران  سپاه  خود  پایمال شد ، و جسد  وی بدست  آقا  الیاس  ملقب به بهادر افتاد ، که سر او را برای شهریار صفوی بعنوان  غنیمت  گرانبهای  جنگی  تقدیم نمود:«بتاریخ  شعبان 916 هجری ، و یا بقولی شیبک  خان در دامی افتاد و شاه  اسماعیل او را بکمند بیون  آورد و بقتل رسانید .[6]

شاه  ایران که  گذشته  از تعصب مذهبی  بعلت  کشتار در  خراسان و رفتار نا شایست او  نسبت به  خاندان سلطان  حسین  میرزای بایقرا ، و نامه  های اهانت  آمیز  خان  ازبک  کینه او را در دل  داشت ، دستور داد  پوست  سرش را پر  از  کاه  نموده  برای سلطان بایزید دوم سلطان  عثمانی فرستاد  تا شاهد  پیروزی وی بر شیبک  خان باشد و در نامه ای برای سلطان  عثمانی نوشت : « شنیده ایم  که  گفته بودی  سودای سلطنتی که بر سر شیبک  خان  وجود  داشت  عجیب  است ، اکنون  همان سر را در حالیکه  پر  از  کاه  کرده  ایم  برای شما می فرستیم.»  [7] 

جسد  وی را قطع  قطعه ، و به  ولایات  مختلف  ایران  ارسال شد و یک  دست او  برای  آتا رستم روز افزون  حاکم مازندران فرستاده  شد ، چون زمانیکه شاه صفوی از حکمران  مازندران  خواسته بود که به  اطاعت او  در  آید در جواب  گفته بود :  تا دستم بدامان شیبک  خان  ازبک می رسد ،  از  کسی  بیم  و  هراسی  ندارم .»

فرستاده شاه  درویش  محمد یساول زمانی به شهر ساری رسید که  حاکم  مازندران با ندیمان  خود  میگساری  می  کرد ، وی نا  گهان  بداخل بزم وارد شد و  دست  شیبک  خان  را بدامان او افگند .  پیام شاه را بیان  داشت : «  گفته بودی دست  من  است و دامن شیبک  خان ،  اینک  دست او  در دامن  توست .» طولی نکشید که  حاکم  مازندران  از  وحشت  در  گذشت .

هامر  پور  گشتال  در   اثر خود «تاریخ امپراطوری  عثمانی  این  مسایل را  تأئید نموده  علاوه  نموده  است : « بالجمله  چون شاه  اسماعیل  با او  مقابل شد  دید که  از  جنگ  سلطانی احتراز دارد، لهذا   تردید  نموده  بعد از اندک  زد و خورد  رو بفرار  نهاد . شیبک  خان با  پانزده  هزار  سوار  جرار  شاه ( اسماعیل) را تعاقب  کرد  تا به  کمینگاهی  که شاه  اسماعیل قرار داده بود  رسید  آن  وقت شاه  بر  گشته  خان  ازبک را  با سواران  او  در  میان   گرفت  و شیبک  خان را  با  ده  هزار  نفر  از سواران  نامی او بقتل  رسانید . استخوان  کلۀ  خان را طلا  گرفت که مادام  العمر  از  آن شراب می  نوشید  و پوست سر او را کاه  پر  کرده  از برای سلطان بایزید  ثانی فرستاد  تا شاهد فتوحات او باشد .» [8]

در  همین  موقع که  شاه  اسماعیل  غرق در باده  پیروزی بود نماینده  ای  از  طرف بابر شاه  یکی از نوادگان  امیر تیمور  نامه  ای  برای شاه  آورد که در  آن  از شاه  اسماعیل خواسته بود روابط  دوستی بین طرفیم بر قرار گردد، بشرط  آنکه شاه  ایران  حاضر به واگذاری سلطنت  موروثی  اجدادش  بوی بشود . شهریار  صفوی بهترین فرصت را برای موافقت با این درخواست بابر دید ،  چون  نگهداری  این سرزمین متصرفی در  مقابل  حملات بعدی ازبک  ها ، کاری بس دشوار بود ، مخصوصاً آنکه  از طرف  باختر  دولت  عثمانی رسماً نواحی باختری  ایران و  حتی  پایتخت  صفوی را تهدید  میکرد ، و بایستی از  ارتش  مجهز  برای  مقابله با عثمانیها  نگهداری  کند . لذا  در  جواب بابر که در قندز بود سفیری   از  جانب  خود  بهمراهی خواهر بابر  خانزاده بیگم که در  مرو  بدست  شیبک  خان اسیر بود و بدست قزلباشها افتاده بود با هدایایی بدربار بابر  فرستاد و وی را  از دوستی  خود  مطمئن ساخت .

شاه  اسماعیل  این را  میدانست  که باوجود  کشته شدن  خان ازبک  هنهوز ازبکان  داری  نیروی کافی و فرماندهان  دیگری  هستند  که قادر بجمع  آوری  نیروی  جدید برای حملات بعدی خود به این  نواحی  میباشند ، و  میتوانند  مانع بزرگی در مقابل  توسعه طلبی بابر  شاه در ماورانهد ایجاد  کنند، به  این  جهت  تصمیم  گرفت  شخصاً فتوحان  خود را  در ماورانهر   تعقیب  کند . زیرا  پس  از  مرگ شیبک  خان رؤسای ازبک   برای انتخواب رئیس جدید دور هم  جمع شده بودند  و کوشون  خان  پسر ابوالخیر خان که  مسن  تر  از دیگران بود بریاست خود برداشتند .

باوصف این حالات  سمرقند بدست تیمور سلطان  پسر شیبک  خان بود و بخارا را در  تصرف  عبید الله  خان ، و کوشون بر ترکستان  حکومت  مینمود. به  این  جهت   شاه اسماعیل شخصاً در بهار بطرف  ترکستان  حرکت  کرد ، اما در بین راه به  نمایندگانی  که  از طرف  تیمور سلطان و سایر رؤسای ازبک  که برای درخواست صلح  آمده بودند برخورد ، و در  کنار رود خانه آمو  آنها را پذیرفت  و  معاهده  صلحی را در همین سال (916هجری) با نمایندگان ازبک امضاء  نمود .و در این  معاهده  رود خانه آمو را بصفت مرز ما بین  فارس و ازبک شناختند و به  موجب  این  توافقنامه  ترکستان بتصرف ازبکان باقی ماند و ایران  متعهد شده بود  که به  آن سوی رود  جیحون  تعرضی صورت  نمی  گیرد ، و حکومت  خوارزم که  مدت زمانی  دست  نشانده  خراسان بود ، به شاه  اسماعیل  پادشاه  فارس بر  گشت  نمود ، اما  چون صحرای  خشک و بی  آب و  علفی این دو ناحیه را  از  هم  جدا   میساخت ،  هیچگونه  وسایل ارتباطی وجود  نداشت  تا این دو  ناحیه را  بهم  متصل سازد لذا بزرودی  از طرف ازبکان  اشغال گردید

الحاق نواحی شرقی (خراسان) برای دولت فارس  برای شاه  اسماعیل اهمیت فراوان  داشت ، چون که  پس از قرون  متمادی  ایالت باستانی  هرات را به  ایران  ضمیمه ساخته بود ، زیرا بعد از   سقوط  دولت ساسانی بدست  اعراب مسلمان  هرات   در جمع  خراسان  محسوب  میشد  و به  این  ترتیب  دولت فارس  هرات و مرو را  جزو  خاک  خود قلمداد  کرد . شاه  صفوی  توانسته بود  از  اثر نبوغ و شجاعت  خود شاهنشاهی فارس را تا  حد  خراسان و ماورانهر  را با بر قراری شیعه در دنیای  تسنن توسعه

 و  عملی سازد .

پس از این  جا بجایی قدرت  در خاک  خراسان  شاه  اسماعیل متوجه استحکامات  در  غرب  فارس که با اناتولی (ترکیه  عثمانی) همسرحد بود  گردید  ، ازبکان  از  این فرصت  استفاده  کرده مجدداً دست بشورش زدند و بر خلاف  قرارد اد صلح بنواحی  متصرفی فارس  دست اندازی  نمودند .شاه  فارس که  از نقض قرارداد صلح  از طرف ازبکان  خشمگین شده بود ، بابر را مأمور  تصرف   ماوانهر نمود  که آنجا را بتصرفات   قلمرو  خود  ملحق سازد .

از جانبی  خبر  کشته  شدن  شیبک  خان ازبک بابر را بفکر بدست  آوردن  تاج و تخت  اجدادی خود انداخت ، و به  این جهت  از کابل    وارد بدخشان  گردید  و با نیروی خود  به سپاه خان  میرزا حاکم بدخشان  پیوست  و از  آنجا بطرف  حصار شادمان  که بوسیله  همزه سلطان  و مهدی سلطان تصرف شده بود ، عزیمت  نمود و  در  جنگی  که بین  بابر  و ازبکان صورت  گرفت  بابر آنها را شکست داد و از شهر برون راند .او  خان  مرزا را بدربار شاه صفوی فرستاد  تا  از او  در قلع و قم  ازبکان  کمک  بگیرد .

شاه  اسماعیل درخواست بابر را اجابت نمود و قوایی را به فرماندهی احمد بیک صوفی اوغلی  و شاهرخ بیک افشار  نزدیک  حصار شادمان با سپاه بابر  پیوستند وی بطرف بخارا  حرکت  نموده  آنجا را  تصرف نمود  و در اوسط رجب سال 917 قمری وارد  سمرقند شد و بنام  شاه  اسماعیل سکه زدو سپاه  اعزامی شاه  اسماعیل بر گشتند   و بابر تاج گذاری  نمود . اوزبکان  پس  از بیست  سال  بطرف ترکستان  عقب  نشینی  کردند بابر  خواست  که مانند سپاه شاه  اسماعیل ،سپاه  منظم  کند اما با مخالفت  مردم  بر خورد  کرد و سبب اغتشاش در ماورانهر  گردید و باعث شد تا  نفوذ  خود را در این  منطقه  از دست بدهد .  در سال 918 زمانیکه شاه صفوی بعراق مراجعت  کرد ازبکان  مجدداً  تصمیم  اشغال  ما ورانهر را  گرفتند و به  تاشکند  حمله  ور شدند و به رهبری  عبید الله سلطان  آنجا را  گرفتند ، سپس رؤسای ازبکان به بابر حمله بردند و در نبرد  خونینی که  در نزدیکی بخارا بین طرفین در  گرفت ، بابر شکست خورد و  مجبوراً  سمرقند و بخارا را ترک  گفته و به  حصار شادمان  پناهنده شد و به  این  ترتیب  حکومتش  واژگون  گردید .

شاه  اسماعیل برای سرکوبی ازبکان  دوازده  هزار  نفر   از سپاه قزلباش رابه  فرماندهی زین  العابدین  صفوی ، قراپیری بیک ، قاجار ، زینال سلطان شاملو خواجه  محمود و نجم ثانی که  حکومت  خراسان را داشت بکمک بابر فرستاد.

این  نیرو  تحت فرماندهی  حاکم  خراسان بطرف بلخ  رهسپار شد  وامیر احمد نجم ثانی از روستای قم را مامور  تسخیر بلاد  ماورانهر با غیاث الدین  محمد با بابر  کورگانی که در  آن  وقت  در  غزنه  حکمرانی داشت   شهر قرشی را  تسخیرو  ساکنان  آن جا را قتل  عام   کردند . [9]  درین صورت  بایرم بیک قهرمانی  با سپاه  خود  به قزلباشها  ملحق  گردید و در  ماه رجب 918 قمری قزلباشها  از رود   جیحون  گذشته و به  ارتش بابر  پیوستند و  مستقیماً بطرف بخارا  حرکت  نمودند .

ازبکان  که  از  پیروزی قزلباشان  آگاه شدند  به دژ  غجدوان  پناهنده  شدند که  عبید الله خان و جانی بیک سلطان  نیز به  کمک  پناهندگان شتافتند .

باوجود  مخالفت بابر  نجم  ثانی در سوم  شعبان 918 هجری قمری  دست به  حمله زد که  در نتیجه  نبرد  خونینی در غجدوان در  گرفت و بعلت  کشته  شدن بایرم بیک قهرمانی سردار صفوی فتوری در  نیروی قزلباش رخ  داد  و بابر و محافظینش  جان خود را  از  معرکه بیرون بردند .  نجم ثانی بدشمن  حمله  نمود ولی  از طرف سرداران  عبید الله خان  محاصره و  دستگیر و بقتل رسید ، و سرش را به  نیزه  کردند و در  مقابل سپاه  قزلباش  نگاه  داشتند  که خود  موجب فرار  آنها  گردید  و ار تش  دشمن به  تعقیب  آنها پرداخت .

جانی بیک سلطان  که  از  این  گشایش  جرئتی یافته بود بطرف  هرات رهسپار شد و در ماه ذوالقعده918 قمری به  یاری  عبید الله  خان شهر را محاصره  نمود که  پس  از  چند  ماه  محاصره  شهر  هرات  سقوط  کرد .

چند روز بعد  محمد  تیمور سلطان به طوس و  مشهد  حمله برد و این دو شهر را بتصرف در  آورد ، قوای  قزلباش به نسبت  نرسیدن  کمک  پا به فرار شدند  و تیمور سلطان   پس  از  تسخیر شهر  هرات بنام  خود سکه  ضرب زد.

رسیدن  خبر  شکست  غجداون و  از  دست  دادن سرداران  سپاه به شاه صفوی که  در  اصفهان بسر  میبرد  سخت  تمام شد که او را فوق  العاده  خشمگین ساخت ، و برای دفع ازبکان  از طریق  ساوه – فیروز کوه رهسپار  مشهد  گردید  ولی ازبکان بمحض  شنیدن حرکت شاه  اسماعیل بطرف خراسان   هرات را تخلیه نمودند و به آنطرف  رودخانه  آمو  پناهنده  شدند .

شاه صفوی  عدۀ را بطرف  هرات روانه  نمود و در جنگی  که بین قزلباشان  و محاصره  کنندگان  شهر رخ  داد ، ازبکان شکست  خورد ه و به  غرجستان  گریختند . شهر یار صفوی  تمام  آنهایی را که  در  جنگ  غجدوان  فرار  کرده بودند  سخت  تنبه  کرد( بنا به روایت  نخبة  التواریخ  پس  از  مراجعت  یورش  خراسان ، دو نفر رؤسای یاغیان  تکه را  در  حضور لشکر قزلباش  در میان  دیگهای  مملو  از  آب  جوشان  انداخته  سیاست  نمود  که  گویا  به  چنگیز خان  مغول  تقلید  کرده باشد .) [10]

 ا  و  پس  از  آنکه  هرات را  گرفت زینال سلطان شاملو را بحکومت  این شهر  منصوب  نمود و لقب  خان بوی  عطا  کرد . بنا به  دستور  شاه صفوی  بلخ به  تصرف  قزلباشها در  آمد و سپس  قندهار را  گرفتند و به  این  ترتیب  خراسان  مجدداً بتصرف  شاه صفوی در آمد   .

نبرد شوم  غجدوان که به شکست بابر  تمام  شد و نشان داد  که  تا چه  حد  جلو  گیری    از تهاجم  قابل  ملاحظه  ازبکان، که رقیب سر سخت  دولت صفوی بود ، مشکل  است و تمام قرن دهم  هجری جراحت  غیر قابل  علاج بر  پیکر قوای صفوی فارس وارد  آورد  که  دست اندازی مکرر  مغولان به  خراسان  آن را  تشدید  میکرد .

معذالک مرگ شیبک  خان  موقتاً به  تهدیدات ازبکان و مهاجمان  جدید  خاتمه  میداد و به  این  ترتیب شهر یار صفوی  توانست  با الحاق  این  نواحی  بکشور خود  وحدت  ملی فارس  صفوی را   تامین  کند .[11]

شاه اسماعیل از پادشاهان بزرگ فارس بشمار  میرود ایالات  آذربایجان عراق ، خراسان ، فارس  کرمان و  تبرستان  و خوزستان  در قلمرو او بود  ومدتی  دیار بکر و بلخ  و مرو  تحت اقتدار او در  آمد . بنا به شهادت  نویسندگان شرقی و  غربی این  پادشاه  هنگام رزم  شیری بود  خنجر دار و در گاه بزم  ابری  گهر بار .

او  در  جنگهای فرخ  یسار (شروانشاه)  در  906 ؛ الوند بیک در 907  ؛با سلطان  مراد آق قوینلو در نزدیکی همدان  در  908 ؛ با شیبک  خان  در  در نزدیک  مرو 915؛سلطان سلیم در چالاندر ان920  که  در  این  جنگ  از سلطان سلیم   شاه  عثمانی شکست  خورد . 

 

 

 

 

+++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

 

انتشار ایدیولوژی تشیع توسط صفویان در ایران

شیعه  گری صفویها- IIIV

 

.شیعه  گری چگونه  پیدا شد ؟

شیعه  گری  تاریخچه بسیار درازی دارد که ما آنرا به  کوتاهی یاد  خواهیم  کرد :

دکتر  عبدالکریم  ملازاده  در  مقدمه  کتابش بنام « ویرانگریها  و  خیانت  های  تشیع  در  اسلام  و نقش  یهود در تحریف آن»  مینگارد :

تشیع  از روزی که  پیدا شد جز با دین اسلام  نجنگیده  است  و در  مقابل صدها و بلکه  هزار ان  نفر  از  دانشمندان و سیاستمداران  مسلمان را  یا بوسیله  همکاری با دشمنان اسلام  از بین برده  است  یا یک دولت شیعه بدون همکاری دشمنان اسلام  در  تاریخ  اسلام بوجود  نیامده  است .[1]   زیرا  اسلام برای وحدت امت  بر اساس توحید  آمده  است نه اینکه  آنرا به احزاب و  گروه و فرقه  ها ، متفرق نماید و (چنانچه ) از  حقایق ثابت  تاریخی  متواتر  که بنیان  این بافته را ثابت  میکند  این  است که در زمان ابوبکر ، عمر  عثمان  از  تشیع به عنوان یک فرقه   خبری نبود .[2]

آنها در متون  خود  گفته اند :هیچ کس به بهشت نمی رود ، مگر محب علی باشد  واو  تقسیم  کننده بهشت و دوزخ  است .[3] و شیخ  حر عاملی که صاحب یکی از منابع  حدیثی  شیعه  است  ادّعا  میکند که روایت  های  که دلالت  دارد خداوند از انبیا به ولایت علی  پیمان  گرفته  است .[4]  و از  این پا فراتر گذاشته و از قول ائمه میگویند :خداوند  ولایت  ما را بر   آسمانها و زمین و کوهها و شهر  ها  عرضه  نموده است » [5]  و هادی  تهرانی می  گوید :«از بعضی از روایات بر می آید که  هر  پیغمبری مکلف  شده  است  که به ولایت علی دعوت نماید و حتی اینکه ولایت علی  بر  همۀ اشیا ء عرضه شد ، هر آنچه  پذیرفت صالح  گشت  و هر  آنچه  نپذیرفت فاسد  گشته  است .» [6]

در حالیکه  اینطور  نیست هیچکدام از  این ادعا ها ی نا بخردانه  در قرآن  پیدا نمیشود ، بلکه  می بینیم که دعوت همۀ انبیا ء برای توحید الهی بوده  است نه به ولایت علی و ائمه. خداوند  می فرماید : « وما ارسلنا من قبلک  من رسول الا نوحی  الیه أنه لا اله الا أنا فاعبدون »  [7] « ولقد بعثنا فی کُلّ أمه رسولا أن اعبدو الله واجتنبوالطاغوت» [8]

شیخ الاسلام ابن تیمئه می گوید : کتب انبیاء  که  در  میان  مردم   است ، انچه را که راجع به  پیغامبر – صلی الله  علیه  وسلم – بوده بیرون  آورده و منتشر  کرده  است  و هیچ اشاره ای  در میان  آنها بعلی  نیست ، ، پس  چطور  میشود  گفت که : «همه انبیا برای ولایت علی مبعوث شده اند ، در حالیکه  به  نسبت  اینکه  علی در زمان  آنها   حتی  تولد  هم  نشده بود  چطور میتوانستند به  ملت  های خود  از  شخصیت  نیامده  حرف میزدند و  چنین روایتی در  هیچیک  از  متون  کتب سلف (تورات انجیل و زبور و دیگر صحایف) وجود ندارد .[9] سپس ابن  تیمیه  میگوید: آن  پیغامبران سالها قبل از اینکه  خداوند  علی  را بیافریند  مرده اند ، چطور علی  امیر  آنها  میشود ، حد اکثر  ممکن  این  است  که  علی  امیر زمان  خودش  باشد ، اما امارت بر مخلوقات  قبل و بعد از  خود این دروغ  خنکی است که  به  هیچ  عقلی تطبیق نمیکند .

نتیجه  این دروغ  ها  بد نام  کردن  اسلام  و منع  مردم  از  گرایش به سوی آن  است ، چرا که  چنین ادعا   های باطل و مخالف  عقل و دانش ، هر  عاقلی را از  دین  می رهاند. (  ولی جای خوشی در  آن  است  که جهان تشیع قبل از صفویها و امروز شیعی  متوجه  این  مسایل بوده اند  و  علمای شیعی  از همه  گونه  دستورات   قرآنی در  تشیع  قبل از  صفوی  و بعد  از آن نیز پیروی میکنند و امروز شگاف بین شیعه و سنی  خوشبختانه  که   از بین رفته  است  و اگر موجود  هم باشد به  پیمانه  نیست که با  افکار سلفیها  قابل  مقایسه باشد .)

بر میگردیم به ابتدای تاریخ  تشیع  که « از زمان بنی امیه  آغاز یافته  چون  معاویه به دست  آویز  کشته شدن  عثمان با امام  علی بن  ابی طالب بجنگ برخاست و  پس از مرگ او  خلافت را به زور و نیرنگ بدست  آورده  در خاندان  خود  ارثی    گردانید  . این رفتار او به   مسلمانان  گران افتاد و  کسان بسیاری  آرزوی خلافت  کرده  چنین  خواستند که  آنرا از دست بنی امیه بیرون  آرند .

پس از مرگ معاویه  حسین بن  علی بکوشش برخاست  ولی از ناپایداری  پیروانش  کاری از  پیش  نبرد  و بدان سان که  همگی میدانند  کشته  گردید و واقعه  خونین  کربلا را در نزد جهان اسلام  خلق نمود.

بعداً که یزید پسر معاویه  مرد  و پسر او  معاویه نام (معاویه دوم) پس از چهل روز خلافت از آن  کناره  جست و برخی  آشفتگیها بمیان افتاد .  عبد الله بن زبیر  در مکه و محمد بن  حنیفه در مدینه بدعوی خلافت  پرداختند و مختار  در کوفه بر خواست ولی اینها نیز قبل از  اینکه  کاری را  پیش برند از بین رفتند . سپس دو خاندان  بزرگ با بنی امیه به  نبرد برخاستند : یکی  عباسیان  (پسر ان عباس عموی  پیغامبر اسلام  (ص)و دیگری علویان  (پسران علی)  عباسیان  نمایندگانی را به  نهانی به  خراسان فرستادند تا با ایجاد  دسته  جاتی  بطرفداران خود بیافزایند . اما علویان بسادگی بر میخواستند و جنگ  میکردند و  کشته  میشدند (چنانکه زید بن  علی ، یحیی  پسر او ، محمد  نفس زکیه ، برادرش  ابراهیم ، حسین صاحب فخ و دیگران  کشته شدند ) ولی بنی عباس  توسط ابو  مسلم  خراسانی، بنیاد  بنی امیه را بر انداختند  وخود  بجای  ایشان  خلیفه  گردیدند .

از نیمه دوم سده  نخست تاریخ  هجری  کشاکشهایی سختی بالای  خلافت   پیدا شد  و در این راه  خونها ی زیادی از هم ریختند  خاندان ها بر انداخته شدند و دروغ و نیرنگ  جای اسلام راستین را پوشانید .

در این  کشاکش  ها  پیروان  علویان «شیعه» نامیده  میشدند  که به  معنی  «پیروان»  میباشد . در ابتدا   کوشش  های بی آلایشی سیاسی  صورت  گرفت  که بتوسط  مردان ستوده و  نیکی بودند  که  غیرتمندانه  و پاکدلانه  در این راه  می  کوشیدند . در میان  علویان  که  بیشتر به  خلافت  سزاوار بودند افراد  پاک دل و  پارسا بیشتر یافت   میشد . شیعیان بیک  هوا نه  ایستادند از همان زمان   گروههای در بین  شان  به  تندروی بر خاسته گفتند  که  در زمان ابوبکر و عمر و عثمان ، نیز  علی بخلافت سزنده  تر بود  و آن سه تن ستم  کرده اند  که به  جلو افتاده اند . و با  اظهار  این  مطلب  از ابوبکر و عمر و عثمان  ناخوشنودی  نمودند .

و  این  نخست  آلودگی بود  که شیعه  پیدا کرد . چه راستی   پس از  مرگ بنیاد  گزار  اسلام ، یاران او  که سران  مسلمانان  شمرده   میشدند  نخست به ابو بکر و سپس به  عمر و سپس به  عثمان  خلافت  داده بودند  و علی   ناخوشنودی از  خود  نشان  نداده بود و نه بایستی  میداد . در  آن  زمان  که  اسلام  در شاهراه  خود   بود ، بهوس  خلافت افتادن و  تیره  گی  میان  مسلمانان انداختن ، بیرون رفتن  از  اسلام  شمرده  میشد و  پیداست  که  چنین  کاری از  علی بن لب طالب هر گز سزاوار  نبود .همان امام (علی)  در زمان  خلافت  خود بماویه  می  نویسد:

« آن  گروهی که به ابوبکر و  عمر و  عثمان  دست داده بودند  بمن دست دادند (بیعت کردند) و  کسی را نرسیدی که  نپذیرد و گردن  نگزارد . بر  گزیدن  خلیفه  از مهاجر  وانصار است . اینان  هر  کسی را که بر گزیده امام  نامیدند .خشنودی خدا نیز در  آن  خواهد بود .»[10]  

 حال ببینیم  کسی که  این  نامه را  نوشته  چگونه  میتواند  در زمان ابابکر و عمر و دیگران  نا خوشنود بماند .

تاریخ صدر  اسلام  نشان  میدهد  که علی با آن سه  تن با مهر و خوشنودی زیست نمود ، چنانکه دختر دوازده ساله  خود ام  کلثوم  را به زنی به  عمر داد .  در  کشته شدن   عثمان  آشکارا ناخوشنود بود و پسر خود  حسن را برای  حفاظت  جان  عثمان  بدرون  خانه او فرستاد . 

ولی تند روان شیعه پس از پنجاه و شصت سال ، به  هوس و نادانی دشمنی بی مایه با ابوبکر  عمر و عثمان را براه  انداختند و از بد  گویی آن  سه  تن  (از یاران صدیق  پیغامبر  )باز نه استادند . که  چنانکه  گفتیم  نخست  آلودگی بود  که شیعگری  پیدا کرد . میباید  گفت : که  این تندروان  نه همگی شیعیان  بلکه یکدسته  از  از  آنان  بودند و از همان زمان  ها یک داستانی  که خود نمونه ای از بدی و از ناپاکی  ایشان  می باشد بنام "رافض" پیدا  کردند .

در اوخر  دوره اموی  زید بن  علی  بن  حسین به  کوفه  آمد  و چون  میخواست باز گردد  شیعیان نگزاردند و  پانزده  هزار  نفر با و  دست دادند (بیعت کردند) که بشورد و خلافت را بدست  آورد .زید فریب ایشان خورده بکار برخاست و چون هنگامش رسید و بایستی اماده  جنگ  گردد  دوستان انبوهی از شیعه بنزدش  آمده  چنین  پرسیدند : شما در باره ابوبکر و عمر چه  می گویید ؟  زید از  آنان  خوشنودی نموده ستایش سرود.شیعیان همین را دست  آویز  گرفته زید را رها کرده  پراگنده شدند . زید  به  آنها  گفت : در سخت  ترین  هنگام  نیاز راهیم (رهایم )  کردید . از  اینجا آن  دسته "رافضه " (رها کنندگان) نامیده شدند ، و بشنوند  این  نامردی آنان بود  که زید  کاری را  پیش  نبرده   کشته  گردید .

عباسیان  که  از طریق ابومیلم  مردی از  خراسان، خلافت را بدست  آوردند  آنها نیز با علویان دشمنی مینمودند . بنی امیه  از  میان رفته  این زمان  کشاکش بین  عباسیان و علویان  از نو  آشکارا گردید و در همین زمان  بود  که  محمد  نفس زکیه و برادرش  ابراهیم   و یحیی بن زید  و  حسین  صاحب فخ  و  کسانی دیگری  کشته شدند . اینان  چون با شمشیر برمیخاستند ناچار  کشته  میشدند .

یکی از  کسانیکه  دعوی خلافت داشت   جعفر بن محمد بن  علی بن الحسین  می بود (برادر زاده زید)  این مرد  که  پیروانی داشت  چنین میگفت: خلیفه باید  از  نزد  خدا بر  گزیده  شود ، و  کس  که  از  نزد  خدا بر  گزیده  شده  خلیفه  است  چه توانا باشد  وسر رشته  کار  ها را بدست  گیرد و چه  توانا نباشد  و در خانه  نشیند .آنان  که  از  مردم  میخواهند  رستگار  گردند  باید به  این بر  گزیده  خدا  گردن  گزارند و فرمان برند و خمس مال به امام  پردازند .

بدینسان بدون  درد سر  نشسته دعوی خلافت  میکرد و  پیروانش  گردن به دعوی گزارده  گفته  های او را می پذیرفتند  ولی همانا از  ترس بردن نام  "خلیفه" نیارسته خواست خود را  در زیر نام  "امام"  پوشیده  میداشت . تا این زمان  خلیفه و امام دارای یک  معنی بود و  همان  خلیفه  امام  نیز  نامیده   میشد  . به  این  ترتیب  این  امامان  که  در خانه  می  نشستند و یارای   جمع و  جور  کردن  خود را میان  مردم  نداشتند و بهمان  اندازه  پیروانی که  از او  اطاعت  میکردند  اکتفا مینمودند ،رویهمرفته  امامت    ارج   خود را از  دست  میداد و بیک  چیز  بسیار کوچک  تبدیل میشد . در اینجا امام یک  پیشوای دینی محسوب  میشد  نه یک   سررشته دار  سیاسی . پیروان  این اما م  همان تند روان  یا (رافضیان) می بودند ، زمانیکه  میدان  پیدا کرده  و در  تند روی  گام بزرگ  دیگری برداشته  چنین  میگفتند : امام  علی بن  ابی  طالب از سوی خدا برای جا نشینی  پیغامبر بر  گزیده  شده و  پیغامبر او را  جانشین  گردانیده بود . ابوبکر و عمر با زور او را بکنار زدند و با زور او را وا داشتند  که بخلافت ابوبکر گردن  گزارد . بدین  دستاویز  زبان  نفرین و بد  گویی  ابوبکر و  عمر و  عثمان  و بسیاری  از یاران پیغامبر می  کشادند ، به دروغ  بافی  گستاخ  گردیده  میگفتند : عمر  چون رفت  علی را بکشد و بیاورد  که به ابوبکر بیعت  کند  دختر  پیغمبر در را نمی  کشاد . عمر او را  میان لنگه در  و دیوار گزاشت  و او "محسن" نام بچه  ای را سقط  کرد .و از همین  گزند بود  که  از  جهان رفت .. از این  گونه داستانها  که  تاریخ  از  آن  آگاهی ندارد بسیار  میگفتند.آنها به  گزاف  می  گفتند :  هر که بمیرد  و امام زمان را در  نیافته باشد  بی دین  مرده  است . خدا ما را  از  آب و  گل و لای  آفریده و شیعان ما را  از باز مانده  ان  آب و  گل  پدید  آورده . خدا دوستی و  پیروی ما را به  زمین  نشان ها داد  آنها که  پذیرفتند  بار ده  شدند  و انها که  نپذیرفتند  شوره زار گردیدند . (مباحث  مبسوطی در فوق  در این مورد نقل قول گردیده است)  و امثالهم  در مورد  کوها  ابها و...  و  هم  میگفتند  معنی قرآن  جز ما  کس  نداند  همه باید  از  ما بپرسند . به  پندار اینان   دیگران همگی بی دین  می بودند . تنها این  دسته  از شیعیان دین  میداشتند .. دیگران  همگی بدوزخ  خواستندی رفت  و تنها اینان در بهشت  خواستندی بود  خود را "فرقه ناجیه" نامیده  دیگران همگی را گمراه  و تباه  می شمردند . اینها بدستور  پیشوایان  شان باور  ها و سنتهای خود را  پوشیده داشته با :تقیه: راه  می رفتند .

جعفر بن  محمد  که ما او را  پیشوای و بنیانگزار  این  کیش  میشناسیم  پسر خود  اسماعیل را بجانشینی نامزد  گردانیده بود . ولی اسماعیل  پیش  از   وی  مرد .(و  این  مرگ او داستانی  پیدا کرد ) و  پس از  وی  پسر  دیگرش  موسی الکاظم  جانشین   گردید .

در زمان  این امام  خلیفه  عباسی بد  گمان  گردیده او را از مدینه به  بغداد  آورد  و بیست و هفت سال  در زندان  نگه داشت تا در  گذشت .پس از  وی  پسرش  علی رضا  جانشین  می بود  و این  همان  است  که  مامون به ولیعهدش بر گزید و به  خراسانش  خواست ، و این خود  پرسشی است که  کسی که  خود را  از سوی خدا  برگزیده  برای خلافت  می شناخت و خلیفه  عباسی را جابر و غاصب می دانست  چگونه ولیعهدی او را پذیرفت ؟

پس از وی  پسرش  محمد  التقی  که دختر مامون را نیز  گرفته  بود  امام شد .

پس از وی  پسرش  علی النقی  جانشین  گردید .  پس از  وی  پسرش  حسن العسکری  که به شمارش خود شیعیان  امام یازدهم  می بود  جایش را  گرفت ، ولی این  نیز  چون  مرد  یک داستان شگفتری  در تاریخچه شیعه  گری رخداد و شیعه  گری بار دیگر رنگی بخود  گرفت .

چگونگی آن  اینکه از  امام یازدهم فرزندی شناخته  نشده بود . از این رو  چون مرد  میان  پیروانش پراگندگی افتاد :امامت  پایان  پذیرفت " یک دسته برادر او را (که شیعیان  جعفر کذاب می نامند ) به امامی  پذیرفتند  یک دسته  هم  چنین  گفتند " " آن امام را  پسر  پنجساله  است  که در سرداب نهان  میباشد و امام اوست سردستۀ  اینان و  گوینده  این سخن عثمان بن سعید نامی می بود که خود را (باب) یا دروازه امام نامید ه  میگفت : آن امام  مرا  میانه  خود و مردم  میانجی  گردانیده  شما  هر سخنی میدارید بمن  گویید و هر  پولی  میدهید بمن  دهید . و گاهی هم  پیامهایی از  آن امام  نا  پیدا بگفته  خودش (توقیع) بمردم  میرسانید : این داستان شگفتی می بود  آن  بچه ای که اینان  می  گفتند  کسی ندیده  و از دیدنش  کسی آگاه  نشده بود  و این  نپذیرفتنی است که  کسی را فرزندی باشد  و هیچکس نداند . آنگاه اما چرا رو  می  پوشد ؟ ... اگر امام  پیشواست باید  در  میان  مردم  باشد و آنرا راه برد . نهفتگی بهر چه  می بود .[11] این قصه سر نخ دراز دارد و  از  آن  میگذریم       ...

اما هفتاد سال بعد کمابیش  این داستان در  میان  مردم بود و  چون  سیمری  که یکی  از  باب  ها بود و از جانب امام   نا  پیدا توقیع  می نوشت مرگش فرا رسید  کسی جانشین وی نگردید و توقیع از امام  بیرون  آورد  که  دیگر دری  نخواهد بود و امام بیکبار  نا پیدا  خواهد بود .

از آن زمان شعیان بیکبار بی امام  گردیدند و بی سر ماندند لیکن  چون  حدیثهای  از امامان در  میان  می بود بدینسان : "در رخداد  ها با آنکه گفته  های ما را یاد  گرفته اند باز  گردید  انان "جمعیت" من به شمایند و من "حجت" خدا به  آنان  می باشم . ملایان و فقه  ها بهمین  دستآویز خود را  جانشین امام  خواندند و به شیعیان   پیشوایی  آغاز کردند "در زمان  عثمان بن سعد و جانشینانش از داستان "مهدیگری " نیز سود  جسته امام نا  پیدای خود را "مهدی"  نیز خوانده اند و بدین سان رنگ  دیگر به شیعه  گری افزوده  شده  و چون  مهدیگری  خود  تاریخچه  ای  میدارد  می باید  نخست  آنرا باز  نموده سپس بسخن  خود آییم:

اینکه در  آینده  کسی  پیدا خواهد شد و با یکرشته  کار  های بیرون از آیین (خارق العاده) جهان را بنیکی خواهد  آورد پنداریست  که  در بسیاری  از  کیش  ها  پیدا شده : جهودان  چشم براه  مسیح  میدارند ، زرتشتیان شاه  بهرام را می بیوسند ، مسیحیان بفرود  آمدن   عیسی  از آسمان  امید مندند ، مسلمانان  چشم براه  مهدی میدارند .

چنانکه دار مستر شرقشناس فرانسوی  گفته :« این  پندار از باستان زمان  میان ایرانیان و جهودیان  می بوده » [12]  از  مهدویت  که  سر رشته دراز دارد  تا مسایل سیاسی دیگری که  در این  کتاب دنبال شده  نسبت  اینکه  به  موضوع  پژوهش ما ارتباط نمیگیرد  صرف  نظر نموده  به  وظعیت  اصلی  شاه  اسماعیل می  پردازیم :

 

تئوریزه شدن  تشیع:

مذهبی که قزلباشان  توسط  قوۀ قهریه شاه اسماعیل صفوی داخل ایران  کردند  بحدی با ایران بیگانه بود  که در نوشته  های  حسن  روملو  میخوانیم  که  وقتی قزلباشان  تشکیل دولت دادند  در ایران  کسی شیعه  نبود و  هیچ  کتابی که  از  آن شیعه باشد یافت  نمیشد :

                  در آن  آوان مردمان از مسائل مذهب حق  جعفری و قواعد و قوانین  ملت ائمۀ اثنی  عشری  اطلاعی نداشتند ؛ زیرا که    از  کتب فقه امامیه  چیزی در  میان  نبود و  جلد اول کتاب «قواعد  اسلام»  که از  جمله  تصانیف سلطان العلماء المتبحرین  شیخ  جمال الدین [ابن] مطهر  حُلی  که شریعت  پناه قاضی نصر الله زیتونی داشت،  از روی  آن  تعلیم و تعلم  مسائل دینی می نموند، تا آنکه روز بروز  آفتاب  حقیقت  مذهب اثنی  عشری ارتقاع یافت . [13]

یک بخش از  این  گزارش  چنین  است :کسی در ایران از مذهب شیعه  اطلاع نداشت . قسمت  دیگرش  چنین  است : مذهب را  از  کتاب ابن  مطهر حُلّی  گرفتند . قسمت  آخرش  چنین  است : این  کتاب را نصر الله زیتونی با خودش به  ایران  آورد .

بازخوانی  این  گزارش  چنین  می شود :   هیچ   کس  در ایران  از  عقیده ئی که قزلباشان  آورده بودند پیروی نمیکرد ؛ و  هیچ کتابی که  حاوی  معتقدات  همگون با عقیدۀ قزلباش  باشد در ایران یافت  نمیشد .ولی  کتابی که یک فقیه   غیر ایرانی نوشته بود و یک فقیه دیگر ایرانی آنرا آورد  مقبول طبع افتاد ، و متن  آن  اساس  تدریس عقاید  مذهبی قرار داده شد .

صاحب روضته الصفا نیز  تصریح  میکند که  وقتی در  ایران  سلطنت  قزلباش  تشکیل شد  عموم  مردم   کشور بر مذهب اهل سنت  بودند ، و زور  شمشیر قزلباش بود  که  مردم را شیعه  کرد :

    در  آن  عهد  عموم  اهالی ایران بر مذهب اهل سنت و  جماعت بودند ، و زمرۀ تشیع  اثنی  عشری  در عین ذلت  و   قلت  تقیه  مینمودند . وی (یعنی شاه  اسماعیل ) به ضرب شمشیر ، مروج  مذهب  جعفری شد  و رونق بطریقت  مذهب اثنی  عشری داد. [14]

نوشته  حسن روملو  و سایر گزارشاتی که  قبلاً از قول مورخین  در بخش  های قبلی آورده شده  است  مشعر بر  این  است  که  تشیع صفوی را قزلباشان  از خارج  ایران و از محیطی که سنی ستیزی در اوج بود به  ایران  آوردند .لذا  کسی از  علمای سنی در ایران  نمیتوانست  عقاید  آنها را قبول  کند . در نتیجه  هیچ  عالم شیعه  در ایران  با آنها همکاری نکرد .  هیچ  کتابی  از  متون  مذهبی شیعیان ایران  باب طبع  ملایان  تبرائی نیافتاد ؛ سر انجام یک  تازه  وارد  عرب  کتاب ابن  مطهر  حُلّی را با خود به  ایران  آورد  و  آنرا  اساس دین قرارداد . واما چه  کسانی   کتاب او  را  تدریس  میکردند؟ عموماً  کسانی بودند  که از روستا  های جنوب  لبنان  با کوله باری  از سنی  ستیزی به  ایران  آمده و وارد دار و  دستۀ قزلباشان شدند ، و  وظیفه  تبلیغ  دین  و تدریس  واتاه را به  دست  گرفتند .

قزلباشان زمانیکه  از اثر  ضربات  کشنده  سپاه  شاه  اسماعیل صفوی  وارد  میدان  خون و سیاست  شدند .،  حضرت  علی (رض) را که   یار چهارم  پیغامبر اسلام  و امام اول شیعه بود ،او رابمقام  خدائی ارتقاع دادند .دستجات   تبرائی که  تعداد شان  کم  نبود برهبری  ملایانی  از خود شان روز و شب در  کوی و برزن  ها به  بانگ  بلند به ابوبکر و  عمر و  عایشه  دشنام  میدادند ، و از  مردم  ایران  میخواستند  که  از  خانه   های شان بیرون  آیند و با آنها همنوا گردند . «بیش باد و کم  مباد» سر دهند . این  گروه  تازه  به  استقرار رسیده   مردمان ایران را که سنی بودند  کافر  میخواندند و جان  و مال و ناموس شان را  حلال  شناختند و  جنایتها  کردند  که  عقل  از باز  گویی  اش  ننگ  دارد . این  عقیده  جدید (تبرائی) توسط  ملاهای  عرب   به شکل  عقیده  دینی  به زبان  عربی تدوین شد . نخستین  معروفترین و  پر نفوذ  ترین  فقیه  لبنانی  که در  آخرین  ماه  های عمر شاه  اسماعیل وارد  ایران شد شیخ  علی کَرکَی  نام داشت که در تاریخ فقه شیعی  لقب محقق ثانی دارد . شیخ  علی کرکی  توانست  توجه شاه  تهماسب و سران قزلباش را بخود  جلب  کرده وارد دستگاه  دینی صفویه  شود . [15]

مؤرخان صفوی  تصریح  کرده اند  که «تمامی یاران  کرکی عرب بودند  و به فرمان او امور مربوط به  مذهب و شرع را انجام  میدادند » [16]شماری از  اینها  از وابستگان به  خانواده شیخ  کرکی بودند  که  معروفترین شان  میر سید  حسین جبل عاملی دختر زاده شیخ  کرکی بود .  این  مرد همراه شیخ  کرکی از  جبل عامل  آمده ، مدتی در دارالارشاد اردبیل به  تدریس  و شیخ  الاسلامی و قطع و فصل مهام شرعیه قیام داشت. بعد از  آن ( یعنی  پس  از در گذشت  شیخ  کرکی  به درگاه  معلی (دربار شاه  تهماسب) آمده  دعوی  اجتهاد  می نمود و منظور  نظر  حضرت شاه  جنت  مکان  گردید  ... توقع او را سید المحققین و سندالمدققین  وارث  علوم انبیا ء و مرسلین  خاتم  المجتهدین  مرقوم  میساختند ، اگر  چه  علما در  این باب سخن داشتند و غایبانه اذعان  مینمودند ... تصانیف بسیار در فقه  و حقیقت  مذهب اثنی  عشری  و رد  مذهب مبتدعه  دارد.» [17]

این در حالی در  ایران  به  وقوع  می  پیوست  که  ایران  همیشه زادگاه  و پرورشگاه  فقها ،  علما ، حکما و ادبا و  هنر  مندان  اسلامی بود .شیعیان ایران  این را  میدانستند  که  ایران در طول  تاریخ  اسلامی خویش پرورندۀ دین  اسلام بوده و تمدن  و فرهنگ  اسلامی با  ایران  بالندگی  و شکوه یافته  است . اکنون شیخ  کرکی  از لبنان  آمده بود تا بمردم  ایران بیاموزد که شما  چیزی  از   اسلام  نمیدانید  و مساجد  تان را کج ساخته  اید . بسیاری  از فتوا  های شیخ  کرکی  نیز با مخالفت  شیعیان ایران  مواجه شد .و  حتی بعضی  ها به او  تهمت زدند  که مذهب  جدیدی  آورده  است . و او را مخترع  مذهب  نامیدند .[18]

 

تا آن  هنگام اگر قزلباشان  مردم را  می  کشتند ،  شهر  ها را به  آتش  می  کشیدند ، مذهب مردم را به زور  تغییر  میدادند ، به  هیچ  شیعه  ایرانی  نگفته بودند که راه تو  تا  کنون  غلط بوده  است و بیا تا مذهب را بتو   بیاموزیم . شیعیان  انتظار  نداشتند که قزلباشان در صدد  تغییر دادن  مذهب  آنها نیز باشند .  ولی اکنون شیخ  کرکی در صدد بود که  مذهب شیعیان  ایران را بطور سیستماتیک زیر و رو  کند .  این یک  اقدام  غیر قابل  تحمل بود ، و شیعیان  ایران راهی بجز  مقابله با فعالیتهای شیخ  کرکی  نداشتند . شیعیان  ایران  جز شیعیان قم و  کاشان – تا  کنون به دور  از  قزلباشان و کار  هایشان صرفاً تماشاگر وقایع  نشسته بودند .  آنها میدانستند  که قزلباشان  مردمان  جاهل و دین  ناشناسند که ادعای شیعه بودن  میکنند .  همین ادعا شیعیان  ایران  را وادار ساخته بود که  این  جاهلان  در  آینده  با  تشیع  آشنا شوند و بطرف دین  گرایش  یابند . ولی اکنون  کسانی با  آنها  پیوسته ، برای ایشان  تشکیلات  مذهبی ساخته بودند که  در تلاش   تئوریزه کردن  عقاید خرافی  یعنی قزلباش بودند ، و افکار  نوینی را  آورده  بودند  که  اساس  مذهبی که  شیعیان  ایران  می شناختند  و داشتند  زیر و رو  میگردید .  این یک  وضع بسیار  خطر ناک  بود ، زیرا  این  تازه  واردان بیگانه و  مذهب شان  تحت قیمومیت  شاه صفوی و قزلباشان بودند  و میتوانستند بر سر شیعیان  ایران  نیز هما ن  بیاورند  که بر سر  سنی  ها  در آورده بودند .

 

ذکر سادات  -  علما و فضلای  فارس قبل  از ورود شیخ  کرکی :

این  مسایل در حالی واقع  میشد  که  ایران  پیش  از صفوی و  در  جریان صفویها  علما و فضلایی بر  جسته  ای در تمام  موارد دینی ،  فقه  ، انصاب ، حکمت ،  ریاضی ،  نجوم  و سایر  علوم  داشت  که  در اینجا  از قلم  میر خوند صاحب  حبیب السیر نام   بعضی از  مشاهیر آنها را   می آوریم .

 امیر  حسن بیک و یعقوب میرزا  امیر صدر الدین  محمد در بلدۀ فاخره شیراز  که  از  متبحرین و فضلای ممتاز  و  مستثنی بود که آن  جناب ولد امیر  غیاث الدین  منصور  که در سلک سادات عالی نسب  مملکت  فارس انتظام داشت و مرجع اشراف و  اعیان بوده ... همچنان  غیاث الدین  منصور بر وفور  علم و دانش در اطراف و اکناف  عالم مشهور  است  که  مهارتش  در فنون  حکمی و ریاضی ضرب المثل جمهور علمای دور و  نزدیک  که  در مدرسه  پدرش  پیوسته  بجاده قیام بوده و ...و  مولانا  جلال الدین  دوانی از غایت  تبحر در  علوم  معقول و منقول و از کمال مهارت در مباحث  فروع و اصول  بر جمیع فضلای عالم و تمامی علمای بنی آدم فایق بود ...  و فنون  مکنونی  که  از  ابو  علی  و  علامه طوسی  در سّر  خفا  مستور بود  در  نظر بصیرتش  جلوۀ  ظهور داشت  بیت : سپهر  علم را بود  آفتابی      فنون فضل را جامع  کتابی .

 او  ولد  مولانا سعد  الدین سعد  است  که بقوه  نسب و دانش  مشهور و در قریه  دوان  که از اعمال گازرون   میباشدمی زیست و شهره بود  ؛ مولانا جلال  الدین  در دقت  اکتساب  علم  حدیث در خدمت شیخ  صفی الدین اسجی که سید دانشمند بود شرایط تلمذ بجای آورده  و در زمان سلطنت  امیر  حسین بیک  ویعقوب میرزا  از اقطار امصار عراقین و روم  و آران  و آذر بایجان و هرموزد  کرمان و طبرستان و  جرجان و  خراسان اعاظم افاضل بامید  کسب  علم و دانش متوجه  ملازمتش بودند ...در زمان  سلطنت  آق قوینلو  ها  منصب قضای  ممالک فارس منحیث الاستقلال  تعلق بر آن  مرجع  فضل و کمال  داشت .او در زمانیکه از درس فارغ  میبود بهمت  عالی نهمت برفیصل قضایا شرعیه  مینگاشت و در اواسط  ایام زندگانی بر شرح  تجرید مولانا علاءالدین قوشجی حاشیه در کمال  دقت تالیف نمود  و رسالۀ دیگری در علم  حکمت  با خامه  بلاغت انشا به نام زورا تألیف  نمود و دیگر از تصنیفات او شرح  هیاکل  است  که در  علم  حکمت  اشراق شیخ شهاب الدین سهروردی  مقتول تحریر نمود و  همچنین رسالۀ اثبات واجب  و اخلاق  جلالی که در برابر  اخلاق  ناصری  نوشته شده است رسالۀ انوار شافعیه   مولانا  دوانی  بغایت  مشهور  است . او بعد  از  هفتاد سال  عمر ارتحال نموده و  دو  پسر بنامهای  میر سعد الدین و مولانا  عبدالهادی  بود  که اولی در شیراز  از علمای  مشهور  آن  خطه و دومی در زمان  حیات  پدر پدرود  حیات  گفت.

یکی دیگر  از علمای  مشهور  آن دوران  مولانا شرف الدین  علی شیفگی در سلک  اشراف  علمای کرام  و فضلای عظام انتظام  داشت .  همچنان  از  جمله  علمای  عظام  آن روز  گار   میتوان  از  مولانا  مرشد الدین  عبدالله در بلده شیراز ؛ مولانا اهلی شیرازی که در شعر و وقصیده امتیاز داشت امیر شریف الدین علی جرجانی و سید شرف الدین  علی صدر ؛ سید  نعیم الدین  نعمت الله ثانی ؛ قاضی کمال ادین  میر  حسین یزدی از جمله افاضل علمای  در یزد  و علم امانت و  دیانت  می افراشت؛ سید قوام الدین حسین از  علما و نقبای  اصفهان بنور علم و دانش ممتاز و  مثنی  است ؛ مولانا نور الدین  محمد  در مسلک قضا در اصفهان و امیر اسماعیل شنب غازانی  حاوی کمالات  نفسانی بود که در آذر بایجان  می بود ؛ شیخ ضبع الله از اوایل سلطنت یعقوب در بلدۀ فاخره  تبریز بر سجادۀ  تقوی و  پرهیزگاری متمکن بود که به  تذکیه  نفس و  تصفیه  خاطر اشتهار دارد؛ قاضی مسافر عالمی است  متبحر که در  تبریز  وظیفه قضا داشت ؛  میتوان  از قاضی  نصر  الله بغدادی ، دردارالسلطنه  تبریز ، مولانا عبدالصمد که سر آمد فضلای آذر بایجان بود ، مولانا میرک  کیانی در سلک  علما  وفضلای تبریز ، در علم  معانی و  تفسیر  تبحر کافی داشت  که  معاصر یعقوب میرزا بود ، شیخ علاء الدین  علی بن  عبدالعال متبحر در  علم فقاهت و مرجع  علما و واجب الاحترام بود ،سید  محمد لیث قدوه  نقبای نجف و زبده  اصحاب فضل ، قاضی ضیاء الدین  نور الله ولد قاضی درویش محمد بن  خواجه شکر الله در بلدۀ فاخره  هرات متکفل منصب قضا،  که  در گازرگاه  هرات  مدفون  است ، قاضی  عبدالرحمن  در دارالسلطنه  تبریز ، مولانا در ویش  از ولایت  قزوین مولانا شمس الدین  محمد  خضری در سلک اعاظم  علما و نقبای بلده فارس ، و در کاشان  ساکن بود ، و  تفسیر  سوره فاتحه و  چهل  حدیث صحیح بنام  نامی حضرت  ممالک  پناهی حبیب اللهی تالف نمود ه بدارالسلطنه  هرات فرستاد ، شاه قاسم  نور بخش پسر ارشد  حضرت  هدایت  پناه مجد سید  محمد  نور بخش مظهر ارشاد  ولایت  و فروغ و  کرامت  و اجتهاد بود ، شاه بها الدین  فاضلترین  اولاد شاه قاسم  نور بخش در علم  و دانش  مستثنی  و صاحب امتیاز بود ،مولانا سلطان  حسین خیابانی  در سلک قضات  اسفراین و از افاضل و بلغای منتظم  بشمار میرفت ، امیر شمس الدین  علی سبز واری  و عالم  الغیب امیر ابوالقاسم در ولایت  نیشاپور ، امیر ننظام  الدین عبدالحی از ولایت  جرجان   از سادات در قضا اشتغال داشت ،امیر علاء الدین  علی قینی ولد ارشد امیر  نظام  الدین عبدالواحد  است که  در سلک سادات قهستان انتظام  داشته ، امیر  نظام  الدین  عبدالحی  خشی  در سلک سادات   نیشاپور  و مولانا نظام  الدین احمد  جیلانی از مشاهیر  منجمان فطنت  نشان است  که  در عهد سلطان  حسین  میزرا در  ولایت  جیلان  می زیست . [19]    

  باید  تذکر داد  زمانیکه  شاه  اسماعیل صفوی  پا به  اریکه قدرت  نهاد  مملکت فارس و  خراسان  در  حقیقت  دوره رنسانس  علوم و  مفاخر  ادبی  خود را  میگذرانید و  دانشمندانی  چون   مصلح  الدی سعدی شیرازی ، خواجه شمس الدین  محمد   حافظ ، مولانا شیخ  عطار  نیشاپوری ، وحشی بافقی  ، اهلی شیرازی و  سید  محمد  نور بخش و سایرین  که  هر  کدام شان ستارۀ درخشانی در  فضای فارس و  خراسان  محسوب  بودند  می درخشید  که  همۀ  این  علوم و فنون   و  کتب  خانه  ها در  معرض  کینه  توزی   های فرقه ای که  عامل  اصلی  آن  عقده  مندی بخاطر  کسب شهرت و  قدرت بود  بدست قزلباشانی که  از اناتولی آمده بودند و  شاه  اسماعیل را  در ظرف چند سال  در خفا  پرورش داده بودند   پست  گردید.

 

شیخ  کرکی و مخالفتش با  معاندین (سنیان) و مخالفین  (شیعیان)

نخستین مخالفت شیعیان  ایران  با شیخ  کرکی بر سر  تغییر دادن قبله بود . ولی شیخ  کرکی  چنان بر روح شاه تهماسب  نو جوان  مستولی شده بود  که  مخالفتها بجایی نمیرسید .یکی  از سر سخت ترین  مخالفان شیخ  کرکی  در  تغییر دادن  قبله  مسجد  ها ، غیاث الدین  منصور بود  که بالا تر  از او یاد شد .غیاث الدین  منصور  حاضر به  تغییر دادن قبله  مسجد  ها در  تبعیدگاهش  شیراز نبود ؛ و  میگفت  تغییر قبله  وظیفه  مهندسان  است  نه فقهیان (ریاض العلما:3/453)ولی شیخ  کرکی  نیز استدلال  میکرد که  من  نائب امام زمانم  و  هر چه  میگویم درست  است ، زیرا که  بهمه  علوم زمانه  واقفم ؛ و شاه  تهماسب  نیز   گفتار او را قبول داشت و بفریاد  های مخالفین  توجهی  نمیکرد ،  شیخ  کرکی برنامه  های دور و درازی  برای  نشر مذهب و  عقاید  خودش  داشت ، و بر آن شد  که  این برنامه را   به  آزادی  کامل و بدون  انکه انتقادی  از طرف شیعیان  ایران  متوجهش گردد به انجام برساند .  وانچه برای او   اهمیت داشت  طرفداری شاه  نو جوان  و بخشی  از سران  قزلباشان  و  هم بخش  اعظمی  از دستجات  تبرائی  با او بود ند(تبرائی به  آن  دسته  اطلاق  میگردد  که  سه  یار  پیغامبر اسلام  محمد  (ص) را  نمی پذیرفتند و  طعن و لعن به  آنها می فرستادند ).و  هم در  آمد  های نجومی اوقاف  ایران در اختیار شخص او قرار داشت ، و از  همه  گونه ابزار سرکوب و ارعاب و اسکات برخوردار بود . او با تحریک  نیروی قزلباش  که  هر لحظه  ای  اماده سرکوب  مخالفانش  بود   . و  کسانی را  که  با  افکار  و برنامه  های او  مخالفت  نشان  میداد از  این قوه  استفاده  نموده  و بر علاوه  از شاه  تهماسب فرمان  کتبی برای آنچه  که اجرای برنامه  هایش بود گرفته  بود  که شاه  آنرا بدست  خودش و به املای  شیخ  کرکی  نوشته بود و در میان قزلباشان  توزیع  کرد  که  متن  آن به  این قرار  است :

هر که  مخالفت  خاتم  المجتهدین ، وارث  علوم سید المرسلین ، نائب الائمۀ  معصومین [شیخ  علی کرکی] بکند ، و در مقام  متابعت  نباشد ، بی شائبه  ملعون  و مردود  [است ]  و به سیاسات  عظیمه و تأدیب بلیعه  مؤاخذه  خواهد شد .(تاریخ العلما :408).

روی  این  خطاب شدید الهجه  مستقیماه (متوجه) شیعیان  ایرا ن بود نه  کسان  دیگر . شیخ  کرکی با بدست  داشتن  این  حکم شدید و  غلیظ  دست به  تصفیۀ  مخالفانش شد.چند  تن  ار رقیبان  عراقی او که در آن سالها وارد  ایران شده بودند  دستگیر و  تبعید شدند و  مخافان  ایرانی او  شدیداً سرکوب  گردیدند . شیخ  کرکی  که  خودش را در مقام  ریاست  کل دستگاه  دینی  همه اوقاف   ایران  گردید به  علاوه ، او  دستگاه قضایی و  تربیوی دینی را شخصاً مراقبت  میکرد  و  شخصاً قاضیانی را که  از جنوب لبنان  آمده بودند  در  مسند قضا  میگماشت . بدین  ترتیب مدرسان ، قاضی  ها و امامان مساجد  همه لبنانی شدند که  همه طبق  خواسته او (شیخ کرکی) عمل  میکردند .  اینکه بالاتر  گفته  آمدیم  که  در ایران  هیچ  کتاب شیعه وجود  نداشت و  کسی به  اصول  مذهب شیعه آشنا نبود  نمیتواند  اساسی داشته باشد .و بهمین  مناسبت  قسمتی  از  اسامی علما و فضلای  آن  عصر را  از  قول  مورخ  مشهور آن دوره  غیاث الدین  خواند  میر صاحب  حبیب السیر آوردیم  تا  وسعت و  میدان  علوم  و فنون  در دوره  ای که  شاه  اسماعیل بسر قدرت   می رسد معلوم  شده بتواند ؛

  مردم  فقط با مذهب قزلباش و شیخ  کرکی و هم  مذهبان شیخ  آشنائی  نداشتند .از  این سبب  در نزد شیخ  کرکی و  پیروانش  مردم قم و کاشان  که  اساس شیعه را  در ایران  تشکیل  میداد، شیعه  واقعی  بشمار  نمیرفتند و  همچنان  متون  دینی شان  متون  دینی شیعه بشمار  نمیرفته است .از  همین سبب  است  که  در  متون  تاریخی  زمان شاه  تهماسب   آمده  است  که « در  آن زمان   کسی  در ایران  از  اصول مذهب شیعه  اگاهی نداشت و  هیچ  کتاب  مذهبی شیعه  در ایران  نبود .»

در  آن زمان دو اصطلاح مخالفین و  معاندین اولی برای شیعه  های  ایرانی  قبل از  صفوی و  اصطلاح  دومی  یعنی معاندان به  سنی   های ایران   بکار  میرفته  است . که شیخ  کرکی  مخالفین و  معاندین  خود را  با  این دو  اصطلاح تکفیر  کرده   از  میان  می برداشت چرا که  در  قبل  از صفوی  در  ایران   شیعه و سنی  آنقدر باهم توامیت  و نزدیکی داشتند که شیخ  کرکی و قزلباشان صفوی نمیتوانستند  بین  آنها تفکیک بیابند و  از  همین سبب بود  که  هر دو را با یک  چوب  میراندند .[20]

شیخ  کرکی  پس  از نویساندن حکمنامۀ شاه  تهماسب ، فتوا صادر کرد  که  در  هیچکدام  از شهر  های  فارس و  خراسان نباید  که «مخالفان» و  «معاندان» زندگی  کنند . « او امر  کرد که  مخالفان و سنیان را از [شهر ها ] بیرون  کنند تا مبادا که  موافقین را گمراه  نمایند (قصص العلما  میرزا  محمد  تنکاینی ، ص 347)[21]

 

 

 

+++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

 

 

شاه اسماعیل چهره خشن در تاریخ صفویها

 

IV

 

حادثات  خونین:

تاریخ  نویسان به اتفاق  هم بشمول  تاریخ  نویسان  موافق او مانند  عالم  آرای  عباسی ،  احسن التواریح   حسن  روملو حبیب السیر غیاث الدین  خواند  میر و  همچنان  مورخین  و محققین  معاصر از قبیل  عبدالله رازی ، سرجان ملکم خان ، حسین  خنجی و دیگران  از  خونریزیهایی که  در  پی  استقرار نظام سلطنتی او  و شیعه صفوی به وضاحت  ایضاح کرده اند  که  من  در  بخش V از جمله تسخیر آزر بایجان را با مأخذیکه  از  آن  استفاده  کرده بودم  یاد  آور شدم. حالا به ادامه  پژوهش  اینبار  میخواهم  سایر رویداد   های را که بعد  از  اشغال  تبریز  واقع شده  است از قول    منابع  تاریخی   بیآورم:

بعد از  آنکه قزلباشان  در مدت  کوتاهی   همه  بنا  های دینی  و مذهبی  تبریز را اعم  از  مساجد  و مدارس  منهدم ساختند .[1]  نویسندگان سنی مذهب  مقارن ظهور  پدیده قزلباشان را   بویژه  شیخ  فضل الله روز بهان خنجی در کتاب  عالم  آرای امینی  وشرف الدین بدلیسی در شرفنامه [2]،  این  پدیده را از جانب ترکمانان ، بعنوان  ایران ستیز و دین بر آنداز  یاد کرده است.

تاریخ امپراطوری  عثمانی تالیف هامر پور گشتال   در مورد  خونریزی شاه  اسماعیل  مینگارد:

« زمانیکه شاه  اسماعیل  ایلچی ای  نزد  علاء الدوله  ذوالقدر  فرستاد  و دختر او را از برای خود  خواستگاری کرد ، علاء الدوله اعتنا ننموده   از وصلت شاه  اظهار اکراه نمود . شاه  اسماعیل  بجهت  تلافی  این بی اعتنائی  بر سر  علاءالدوله لشکر  کشید  و  از شاه  عثمانی بایزید بخاطر  عبور  عساکرش  از خاک  عثمانی  جهت  تنبه  علاأالدوله  معذرت  خواست . بایزید  که  همیشه طالب  صلح بود  و نمی خواست  خودش را در جنگ  تازه  دخیل کرده باشد  عذر شاه را پذیرفته  یحیی پاشاه را با  جمعی از  عساکر  بطرف انوریه  فرستاد  که  دیده بانی  حرکات  شاه  اسماعیل را در یورش مملکت   علائالدوله  کرده باشند. شاه  اسماعیل بر علاءالدوله  تاختن  کرد ه  خرپوط  ولایت او را به  تاراج  و غارت داده   در سال  1507م /913 هجری به  ایران مراجعت کرد. تاریخ سعد الدین  و سلق سعد ذکر  کرده  است  که یک  پسر و دو  پسر زاده  علاءالدوله  را که  گرفتار  شاه  اسماعیل شده  بودند آدم  خواران  و درندگان ایرانی کباب کرده بخوردند .» [3] این خود  مشعر بر  این  است  که در  آن روز  گار چه جریان داشته  است؟

در بحث گذشته یاد  کردیم  که  مردم  تبریز بدون  خونریزی  از طریق  یاد نامه صلح  شهر را در اختیار شاه  اسماعیل گذاشتند  چنانچه  حسن روملو  صاحب احسن التواریخ  که  از مورخین  موافق به  شاه اسماعیل  میباشد و وقایع را با اداب سلطنتی  بیان داشته نیز در  کتاب خود در مورد  کشوده شدن  شهر  تبریز  چنین آورده  است :

«روز دیگر علم  عزیمت بطرف دارالسلطنه  تبریز  بر افراخت.سادات و اکابر  آن بلده  .. . مراسم  نیاز بجا آوردند  و  آنحضرت  در  کمال عظمت در دارالسلطنه  تبریز  که  مرکز دایره  پادشاهان  عالی شان  است  استقرار فرمود و متوطنان  آن ولایت را از ظلمات ظلم  رهانیده  ، رعایای  بیچاره را از  آسیب خدنگ ترکان  نجات داد.هم در اوائل جلوس امر کرد که  خطبای ممالک  خطبۀ  ائمۀ  اثنی  عشر علیهم  صلوات الله  الملک الاکبر خوانند.(اشهدوأن  علیاً ولی  الله  و حی  علی خیر العمل  ) که  جریان  خواندن  این  خطبه  در صفحه چارم  (V  (  شاه  اسماعیل در ادامه  قدرت  مفصلاً آمده  است ولی  چیزی که بر خلاف  سایر تاریخ  نویسان  حسن روملو  در احسن  التواریخ  که  معاصر با شاه طهماسب  پسر شاه  اسماعیل تألیف گردیده  از  کشتار بی دریغ  سنی مذهبان در  جامع  تبریز و  حومه  آن ذکر نکرده  و واقعه  گشایش  تبریز را به  آرامی گزارش کرده  است که یک اندازه  جانب داری  از رژیم بر سر قدرت  میباشد.

 

شاه اسماعیل مذهب شیعه را در ایران رسمی میکند:

شاه اسماعیل تصمیم  گرفته بود  که  مذهب شیعه را در ایران رسمی بسازدو اعتقاد به سایر خلفا  را  از  ایران بردارد . علمای شیعه   تبریز  از  این  تصمیم شاه اسماعیل اندیشناک شدند  (که قبلاً در مورد از قول  میر  حسین  خنجی روشنی انداخته شد و حاجت بتذکر دوباره  ندارد ) بنااً  پس  از تاجگذاری به  تمام خطبای   تبریز و  سرزمین  های گشاده شده  خود امر  کرد  که شهادت « اشهدان علی ولی الله » را بر زبان  آرند  و جمله  «حی  علی خیر العمل»  در موقع  آزان  بلند بگویند .[4]

شاه اسماعیل صفوی از جمله ستمکاران  حریصی بود که در دوره او  هیچ  محققی   از شر   تیغ انتقام او نتوانسته  است  حقایق را فاش و بر ملا سازند و  چنانچه  آثار  چند  کس  از مؤرخان  آن دوره  از قبیل  حبیب السیر  غیاث الدین  خواند  میر ، فتوحات شاهی تالیف  ابراهیم امینی ، ذیل تاریخ  حبیب السیر  میر محمود  خواند  میر ، لب  التواریخ  تالیف مجتبی  قزوینی ، احس التواریخ  حسن بیک روملو ، تاریخ  جهان  آرای  تالیف  احمد  غفاری و  ...که ملاحظه  میگردد مشحون  از خوش باشی و تملق در برابر پادشاهان بزرگ  مخصوصاً شاه  اسماعیل و شاه طهماسب و دیگر سلسله  ه ای صفوی میباشد .آنها کوشیده اند  تا درنده  خویی  و خونخواری شاه  اسماعیل و شاهان  دیگر  این سلسله  را به  عالی ترین وجهی با انشاء بلند  تعریف وتمجید نموده  در حالیکه  هر کدام  این  تاجداران  که باعث قتل و  کشتار صدها هزار انسان  بطور فجیع  شده اند که از این ناحیه  نفرین  و لعنت  خدا  وخلق را هر گز نمیتوانند  از گردن  این شاهان  جبار  منفک و مسلوب گردانند  که  من  منباب  مثال   یک قسمتی  از گزارشات فتح  تبریز را که  از  مسجد  جامع سلطان یعقوب  شروع و در کوچه  کوچه  شهر  تبریز براه انداخته بود  می  آورم تا خوش  نویسی  آنها که  هر  گز نمیتواند  معرکه  های  پر  خون  این پادشاهان  را  مخفی و  پوشیده بدارند و از  چشم  تیز بین تاریخ پنهان دارند .من در اینجا مقطع ای را از تاریخ  حبیب السیر  فی اخبار افراد  بشر  تالیف  غیاث الدین  خواند  میر ، را که  در مورد ابتدای  جلوس  شاه  اسماعیل صفوی   است  می آورم : « گفتار اندر بیان     ابتدا و ظهور دولت ابد  پیوند شاهی و طلوع تباشیر صبح امید از افق عنایت  بغایت  اللهی همت  بلند شاه عالیجاه و نهمت ارجمند ظهر السلطان  از مبادی تبسم  صبای صبی و اوائل تبسم  گلزار  نشو و نما همواره  متوجه  آن بود  که بحسب حسام نصرت انجام ریاض دین و دولت  را از حد طغیان ارباب  عناد پاک سازد و به  آبیاری شمشیر زمرد فام  چمن  ملک و ملت را  صفت  نصارت بخشیده اساس  کشور  کشائی بر افرازد ؛ مثنوی :

                                                                    بر  افرازد     لوای پادشاهی         کند  تسخیر از مه  تا به  ماهی

بر اندازد به  نیروی هدایت            اساس   دولت     ایل عوابت

تا بفرق اعدای اختر لسان حیدر  کرار خنجر بامداد امامان گرامی بگیرد و  عرصۀ عالم  تمامی کند :

کند نو شیوۀ دشمن گدازی           ببخشد دوستان را سر فرازی

نهد بر طارم افلاک  مسند        بنای شرع را سازد  مشید

بنور خاطر        اقبال    پرتو          دهد دین را نصارت از  سر نو

بلطف اهل یقین را چاره سازد    ز قهر اعدای دین  آواره سازد

دهد از عدل معموری جهانرا    خجل سازد ز بخشش بحرو کان را

... همگی همت بر انتزاع از تصرف  اصحاب بدعت مصروف گرداند و این  معنی را با طایفه ای از  اعیان  غازیان که اقبال  مثال ملازم  استان  جاه و جلال  بودند ظاهر ساخته آن  جماعت بنور فراست دانستند  که  تباشیر  صبح دولتش راوقت  دمیدن  است : مثنوی

که ای سرور باغ  خیر الانام        کواکب سپاه و فلک  احتشام

وجود  همایون  تو زیب  تخت      ملازم بد رکابت اقبال و بخت

بهر سو که  خواهی توجه نمای     که  کردی چو  خورشید  کشور  کشای

... چون  همگی عالی نهمت شاهی بر  تقویت  مذهب علیه امامیه و تثبیت سهام شریعت  مطهره  مصطفویه معروف و مقصود  است هم در اوایل جلوس همایون فرمان واجب االاذعان شرف انفادپیوست  که  خطبای ممالک  آذر بایجان خطبه به  نام  نامی ائمۀ اثناعشریه سلام الله  علیهم الی یوم  الحشر خوانند و  پیش  نمازان تمامی بلدان در اقامت صلوة و سایر عبادات مرسوم  مذموم  مبتدعه را منسوخ  گردانند مؤزنان مساجد و معابد لفظ  اشهدان  علی ولی الله را داخل کلمات  آزان سازند  و غازیان عابد  و لشکریان  مجاهد  از  هر  کسی امری مخالف ملت بیضامشاهده  نماید سرش  از تن بیاندازند لاجرم  صیت  منقبت ائمۀ معصومین دعای ودوام دولت پادشاه  هدایت  آیین بر سر منبر بلند   گشت و روی زر نقشش اسامی سامی هذا راه یقین و القاب میمنت ایاب خسرو  حشمت قرین  مزین شده بر ملت  از همه  اشیا در گذشت  :

افسر تو بر سر آمد شاها             بخت از قدم تو بر سر آمد شاها

ورزنامت چو زیور آمد شاها      به از همه  چیز ها زر  آمد شاها

ناظمان مناظم   مذهب حیدری و سالکان  مناسک ملت  جعفری  که  مخالفان  ائمۀ هدایت  نشان  را جز به  تعظیم نام نمی توانستند بر زبان طعن  ولعن  بر ایشان  کشادندو مفتیان مقیّد و خارجیان  متعصب از وهم  حسام بهرام  انتقام  غازیان عضام خاسر و غائب و  حیران  روی به  اطراف آفاق نهادند از فیض غنام انعام شاهی غنچۀ تمنّای مخلصان امیدوار با گلبن  مراد با حسن وجهی شگفته  گردید  و از  پرتوی  آفتاب عنایت  پادشاهی  درخت بخت بندگان خدمت  گار در  گلشن  مقصود بر نهج بهبود سر بر فلک  کبود  کشید :

شاه  کیوان سریر ماه مسیر     مشتری طبع آفتاب ضمیر

چون بدولت  نشست با اورنگ    جانب عدل و داد  کرد  آهنگ

نصب کرد  غایت  احسان           بر سر مؤمنان  گواه امان

دوستان ماند  دست گوهر بار     ساخت  چون بوستان بفصل بهار

لیک  چون بر  کشید  تیغ  جهاد      رخنه در  جان  دشمنان افتاد

از خوارج نماند  هیچ  اثر      مگر اندر  میان   نار سقر

نفس  نفیس  همایون بر حسین بیک له له  قرار  گرفت و مهتمم وزارت و صاحب دیوانی بجانب امیر زکریا تفویض  پذیرفت ، قاضی  شمس الدین  جیلانی  پای  بر  مسند  صدارت  نهاد و موقوفات ممالک را به  حلیۀ ضبط در آورد و... [5]          

 

 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

صفویها بزرگترین رقیب  در شرق امپراطوری عثمانی

تشکیل دولت قزلباش

شاه اسماعیل صفوی درادامه قدرت

V

1-V

تشکیل سلطنت در تبریز و  تسخیر آذربایجان:

قزلباشان بفکر این  نبودند  که  به  آزریایجان حمله برند و قصد شان  آن بود  که  در بقیه  شروان  و  اران  به  تاراجهای شان ادامه  دهند. آنها خوش داشتند  که شاه  اسماعیل حکومت  خود را    در شروان   قایم  سازد و  آرزو  نداشتند  از  آنجا خارج  شوند  چرا که  در شروان ، اران و   گرجستان ، ارمنستان  میتوانستند  غنایم زیادی بدست بیاورند ؛ واگر قصد  حاکمیت  هم  داشتند ، میخواستند  در همان شروان  تشکیل دهند   ولی اتفاقات بگونه  دیگر  پیش رفت .

الوند بیک  در اوایل سال 879 هجری با مراد بیک به  توافق دست یافته  پادشاه اران ، آذربایجان و دیار بکر شد ه بود وقتی خبر جنایتهای قزلباشان  دراران  وشروان را شنید بقصد سرکوب آنها بسوی نخجوان حرکت کرد . قزلباشان که  تصمیم  حمله به  گلستان  گرفته بودند ، با شنیدن  این  خبر برای مقابله با الوند بیگ  پسر یوسف بیک را  در نزدیکی نخجوان  گرفتند که در نتیجه  نیرو  های الوند بیک برهبری  امیر عثمان موصلی سردار لشکر آق قوینلو بروز دادند ، که در نتیجه الونگ  بیک شکست  یافته به  ارزنجان گریخت و بقولی بدیار بکر گریخت  [1]

 

شاه اسماعیل در تبریز  وادی خونبراه  می اندازد:

سپاه قزلباش ، روز بعد از این  پیروزی بسوی تبریز  حرکت  کردند . زکریا کججی  که روزگاری وزیر اوزون  حسن بود و در میان قدرت بایندری ها به شروان  گریخته بود و پس از  کشته شدن  شروانشاه به اردوی شاه  اسماعیل  پیوسته بود و از بایندری  ها کین شدیدی در دل  داشت  وی در تسلیم  تبریز به شاه اسماعیل نقش  عمده ایفا  کرد . او با بزرگان و  علمای تبریز وارد مذاکره شده به آنها فهماند که شاه اسماعیل یکی از نوادگان(  شیخ  صفی الدین اردبیلی ) بوده و شخص  خیر خواه  است که  نیت بد ی در مورد  تبریزیان  ندارد و او صرفاً برای خدا کار  میکند و هدفش  نجات دادن  آذربایجان از دست  پادشاهان  بایندرها است و  میخواهد بمردم  تبریز کمک  کند  تا به  آرامش وامنیت برسند (کاری که طالبان  در زمان حکومت  پروفیسور برهان الدین ربانی  بمردم  افغانستان  وعده داد که ما سپاهیان خدایم   و هدفی جز آوردن امنیت  نداریم ومیخواهیم امنیت درافغانستان بر قرار شود و مردم  افغانستان  در سایه  حکومت  خدا به صلح و رفاه برسند. ولی  پسانها که  قدرت را بدست  گرفتند  جویهای خون در  کشور جاری و  از نعش  انسانها حتی  حیوانات هم  نفرت  پیدا کرده بود.) مردم  تبریز  که از  مصیبت   های جنگهای داخلی چند سالۀ بایندریها به ستوه  آمده بودند و از قزلباشان   نیز هیچگونه اطلاعی نداشتند  جز آنکه  یکی از اولاد  های شیخ صفی الدین رهبری شان را در دست دارد ، شهر را داوطلبانه بدون  هیچگونه  پیش  شرطی به شاه  اسماعیل  دراوایل بهار سال 880 هجری  خورشیدی  تحویل دادند . [2]

در عرف ملل است که وقتی مطقه ای و یا  کشوری و یا شهری  به صلح و بدون  استعمال سلاح و روی آوردن بجنگ و خشونت  تسلیم  میگردد ، قوای فاتح می باید  ضرورتاً بیک فریضه  انسانی توجه  نمایند  به  این  معنی که  منطقه تازه  گشوده  شده  از طریق صلح را در یمن  حمایت  خود  از  هر  گونه  عوارض حمایت مصئونانه  نماید .اما قزلباشان  وشاه  اسماعیل بر  عکس  این کار  و  تعهدی که در برابر مردم  تبریز داشتند  عمل  سوء نمودندو اولین  کاری  که  کردن   خونریزی را در روز آدینه  در  مسجد  جامع  شهر تبریز که تمام  علما و فقه ها و مشایخ و تجار و نخبگان با  مردمان  عادی شهربرای ادای  نماز جمعه  جمع شده بودند  آماج  شمشیر  های  کین توزانه  قزلباشان برهبری شاه  اسماعیل سیزده ساله  قرار گرفتند  که  وضع آنروز و اوضاع  تبریز  از قول  وقایع  نگاران  آن  عصر و تاریخ  نویسان تصریح  میگردد:

در میان اردوی شاه  اسماعیل فقط سه  تن بنامهای زکریا کججی ، ملا شمس الدین لاهیجی معلم شاه اسماعیل  و نجم زرگر رشتی بود  که  ترک  نبودند و سابقه  اقامت  در ایران را داشتند . این  نجم زرگر به احتمال  زیاد بقصد  خریدن اموال  گرانبهای تاراجی همراه قزلباشان بود . در میان همه   فقط  این سه تن بودند که زبان فارسی میدانستند بقیه قزلباشان هیچ  اطلاعی  از زبان فارسی نداشتند ، و به  لهجه های  مختلف ترکی  حرف  میزدند . شاه  اسماعیل نیز چونکه  مریدانش  ترک زبان بود ند باو به ترکی  میگفتند ، و از کودکی در میان تاتار  ها  تربیت شده بود ، به  ترکی  حرف  میزد و خودش  نیز نژاداً  از ترکان   اناتولی و نواده شیخ صفی الدین بود.

قزلباشان پس از آنکه با توافق مردم تبریز و پذیرش  صلح ،وارد  آن  شهر شدند . (مردم  تبریز)شاه اسماعیل را یکراست  بکاخ  سلطنتی  هشت  بهشت بردند  که  از کاخهای مجللی  از  یادگارهای   جهانشاه  و اوزون  حسن و  یعقوب  پادشاهان سلسله بایندری بود  .  شاه  اسماعیل که اکنون سنش به سیزده  سال  و هشت  ماه رسیده  بود  با داشتن  تبریز  عملاً  پادشاه  ایران  نامیده  شد . شاه  اسماعیل  که  در اثر تلقین  های چندین  ساله مادرش و اطرافیانش  کینه  بسیار شدیدی  نسبت  به مذهب سنی  در دل داشت ، پس  از تحویل  گرفتن  تبریز  تصمیم  گرفت  که  مردم  شهر را مجبور  به  تغییر مذهب  کند کاری که در میان  ایرانیان و خراسانیان سخت  مشکل بود و به  هیچوجه مردم  در  هیچ  جای  حاضر  نبودند  تا  این اندازه  خفت و  خواری  را بپذیرند .  یکی  از مشاوران  شاه  اسماعیل که  هنوز  شیعه  نشده  بود «زکریا کججی» به او  مشورت  داد  که  چنین  کاری  را نکند . او به  شاه  اسماعیل  گفت  که  چهار دانگ  از دویست  وسیصد  هزار  جمعیت  تبریز  همۀ شان سنی اند ،  و اگر چنین  شود  مردم   تبریز  ناراضی  خواهند  شد و خواهند   گفت که شاه شیعه  نمیخواهیم  .  [3] این در حالیست  که  مردم شهر به شاه  اسماعیل به صلح  تسلیم شده بودند ولی  اسماعیل  تصمیم  خودش  را  گرفته  بود . او  مصمم بود  که  مردم  را  از  آنچه که او   گمراهی  میپنداشت بیرون  آورده به  دین  قزلباش که  بنظر  او  تنها  دین خدائی بود  وارد  سازد . او بر  اساس  سوابق  تربیتی   اش احساس خدایی  میکرد  و  خودش را  پیغامبر  گونه  میدانست . بنا بر  قول  دکتر  عبدالله رازی  در کتاب  تاریخ  کامل ایران  اسماعیل میخواست  مذهب شیعه  را مذهب  رسمی  ایران  کند  و اعتقاد  به سایر  خلفا را  از  ایران بر  اندازد .علمای شیعه  تبریز   از این اقدام   اسماعیل اندیشناک  گشتند و  او را  از  کثرت  اهل  تسنن  و واژگونی  تخت  مستحضر   کرده  خواستند  او را بقسمی  منصرف  سازند  تا  خطبه  شیعه برملا خوانده   نشود   ولی  پادشاه صفوی  چنین  جواب داد :مرا به  این  کار یار داشته اند  وخدای  عالم  با  حضرات  ائمۀ  معصومین  همراه  هستند  و من  از   هیچ  کس  باک  ندارم ،بتوفیق  الله اگر رعیت  حرفی بگویند  شمشیر  میکشم  و یک  کس  را زنده  نمی  گذارم .(در حالیکه او عرفاً و حقاً نمیتوانست  خلاف  آنچه  که با مردم   توافق کرده بود  که  تبریز یان به ضمانت    صلح راه  شهر را برای او  و قزلباشانش کشوده  داشته بودند  ، دست به  شمشیر یازد.او   که داخل مسجد جامع شده بود سر راست بطرف  منبر رفت و این را  گفت:

بنا بر  این  من  به تاجگذاری بتمام  خطباء  کشور خود امر  خواهم  کرد که شهادت «اشهدوان  علیاً ولی  الله » بزبان  آورند  و جمله  «حی علی خیر العمل» را در موقع آذان بلند بگویند .[4]

خالی  از مفاد  نخواهد بود  اگر  گذارشاتی را که  میر  حسین  خنجی مولف تاریخ ایران  در مورد  سرکوب سنیان  تبریز  آورده  است و بی شباهت با اظهارات  دکتر  عبدالله رازی نمیباشد  نقل  کنیم :

شاه  اسماعیل  که  نسبت به سنیان یک  کینه  آشتی ناپذیر داشت  که  از پستان مادرش  تراویده با خون او  عجین  شده  بود و  مترصد فرصتی بود  تا انباشته  های  این   کینه  ها را بر سر  سنی  ها  خالی  کند .او  چنان   غرق اوهام  خرافی  ناشی  از تلقین  های قزلباشان تاتار بود  که نمیتوانست  فاصله زمانی نه قرنه  ای که  میان امام علی  (رض) و امام حسین (رض) با مردم  آنزمان  تبریز  وجود  داشت  درک  کند ، و  گمان  میکرد  که قاتلان  امام  علی (رض) و امام  حسین (رض) همین  مردم  تبریز اند که دیروز این  عمل سوء را با امام  حسین (رض) انجام داده اند که همین  اکنون  در شهرتبریز  زندگی  میکنند . این داستان بدان  می  ماند  که داکتر  عبدالکریم  سروش یکی از پژوهشگران  و نویسندگان  نخبه  معاصر ایران در مورد  سوگواری روز  های عاشوری  از مثنوی مولانا جلال الدین  محمد بلخی  در  کتاب قمار  عاشقانه  اش آورده  است  که شرح  آن در  این  محل خالی  از لطف نخواهد بود:

((داکتر عبدالکریم سروش در  صفحه 156 کتاب قمار عاشقانه  مطالبی رابه  این شرح  مطرح کرده اند :

«مولوی  (جلال الدین محمد بلخی)را چنانیکه میداننداز جملۀ کسانی بود که بطور  مشخص  نسبت به امام حسین  (رض) و حرکت او ارادت می ورزید  و یاد و نام او را زنده  و محترم نگاه میداشت .شاید از کسی چون مولوی ، آنهم در میان ترکان  اهل سنت ، این امر قدری شگفت آور بنظر رسد . لیکن مولوی مرد شگفتیهاست . وی در دو جا بطور مشخص  در مورد این حادثه سخن گفته است : یکجا در مثنوی  داستانی را نقل میکند  بدین مضمون که روز عاشوری  غریبی به شهر حلب (سوریه کنونی) وارد شد و دید که شیعیان  آن شهر مشغول عزا داری هستند . پرسید که این عزا داری چیست؟ و برای کیست؟ گفتند مگر تو نمیدانی ؟ برای جانیست که از تمام جهان سنگین تر و گرانبها تر است . و داستان عاشورا را برای او گفتند : پرسید مگر این داستان  دیروز  یا پریروز اتفاق افتاده است ؟ گفتند  خیر ، هفت قرن قبل  اتفاق افتاده است . گفت پس لابد  خبرش تازه بشما بیخبران  رسیده  است ؛ پس بهتر است به بیخبری خود تان بگریید:

                 پس عزا      بر   خود   کنید   ای   خفتگان                                   زانکه بد مرگیست این خواب گران[5]

اینهمه خواب گران  عزاداری لازم دارد ، نه آن حادثه.

مولوی نگاه توجیه  و تحلیل خودش را  ذکر میکند  و به اینجا میرسد  که حالا بفرض  که این حادثه دیروز  و در همین نزدیکیها اتفاق افتاده بود ، آیا تنها عکس العمل  در مقابل آن حادثه  آه و گریه و زاری و سوگواری است ؟ آیا آن واقعه چهرۀ دیگری جز  ظلم و خشونت  و قساوت مشتی  ستمگر  که شقاوت شان آه  از نهاد انسانهای   آزاده  بر می آورد ، ندارد؟

جواب مولوی این است:

 روح     سلطانی   ز     زندانی     بجست                          جامه چه درانیم و چون خائیم دست

چونکه ایشان خـــسرو    دین  بوده    اند                             وقت شادی شد چو بشکستند  بند

سوی      شادروان     دولت     تاختند                                کنـــــده   و     زنجــــیر    را    انداختند[6]

دکتور  سروش به ادامه می نویسد: مولوی میکوشد  تا از سر تجربت اندیشی  و انگیزه های اشراقی  به چهرۀ زیبای این حادثه  نیز نظر بکند ، مهمترین درسی که ما از  عارفان در این جهان گرفته ایم ، درس زیبا دیدن جهان است : آموختن اینکه آدمی در زشت ترین زشتیها  همواره میتواند  عنصر یا چهرۀ زیبا  را ببیند ، کشودن چشم زیبا بین به این عالم از تنبیهات و تعالیم فوق العاده مهم عارفان است . گاهی آدمی  بخاطر یک فاجعه  چنان مسحور و مسخَّر جنبه های  غم انگیز  آن میشود  که ابعاد دیگرش  را فراموش میکند .ولذا بزرگی  همچون مولوی لازم است  که بما درس جامعیت  . جامع نگری  را بما بیآموزد .و... (مولوی) تمام هدیه ایکه  از استاد و مرشدخود گرفته بود  عبارت بود از عشق . او (شمستبریزی) بمولوی آموخته بود  که چگونه  عاشقانه زندگی کند ، چگونه عاشقانه در این جهان نظر کند ، چگونه عاشقانه موضوعات را تحلیل کند ، و چگونه عشق را  بکمک عقل بفرستد تا نقصانهای آنرا تکمیل کند . زیرا وقتی که به حادثۀ کربلا  هم نگاه میکند ، آنرا یک حادثۀ عاشقانه  زیبای  دلربای ایثار گر انه  می بیند  و مست آن میشود ، روح عاشق ایثار گر  پر گذشت امام حسین (رض) را می بیند  و مالامال از محبت  و سرشار از بهجت میشود . میان این دو نوع  دریافت  تفاوت بسیاری وجود دارد ، هر کسی رزق و نصیب  خود را در این عالم دارد ، امر واحد میتواند ، به افراد  پیامهای مختلف بفرستد:

                 گرجهان را پُر دُّر مکنون کنم                                  روزی   تو چون نباشد چون کنم

                 مثنوی بیت شماره 2397از دفتر اول

این عالم اگر پر از زشتی و پلیدی شود ، پاکان فقط  از او پاکی نصیب می برند.

                 گر شود عالم پر از خون مال مال                              کی خورد   بندِه    خدا   الی   حلال

                 مثنوی دفتر دوم بیت شماره 3432

برای اینکه:

                 کاملی گر خاک گیرد زر شود                                  ناقص ار    َزَر   برد     خاکستر   شود

                 مثنوی  ، دفتر اول ، بیت شماره 1612.

و... شما اگر بخود مولوی  با هر معیاری که نظر بکنید ، مرد برخورداری بود .در چشم مردم و حاکمان و عالمان ، از حرمت بسیار  زیادی برخوردار بود . مال و منال  بسیار داشت . مفتی بود ، جوان بود . خطیب زبر دستی بود ، مورد احترام  و اعتماد همگان بود . ولی حاضر شد  همۀ آنها را زیر پا بگذارد ، واین همان قماری بود که او بآن تن داد . قماری که بعداً  گفت:

                 خنک آن قمار بازی که بباخت هرچه بودش                                   بنماند هیچش   الّا   هوس     قمار   دیگر

                 دیوان کبیر شمس ، غزل 1085

و حقیقتاً مولوی به واقعۀ عاشورا  و کربلا و امام حسین  بچشم یک پاک بازی مطلق که مجسمۀ زیبایی مطلق  بود ه نگاه میکرد ...پیش خود می اندیشید که در روح آن بزرگ مرد  آزاده چه میگذشته  است که در یک لحظه تصمیم میگیرد قلم بطلان بهمۀ برخوردهای خود بکشد ؟ ساده نیست  سری میخواهد به رفعت سماوات و دلی به وسعت کائنات  و به تعبیر مولوی  سینۀ شرابخانۀ عالم  آدمی اینقدر  پر مستی و پر هستی  که بتواند از همۀ تعلقات  خود بگذرد !...وقتی مولوی بحرکت امام حسین نظر میکرد  و به ایثار و فدا کاری  و گذشت عظیم و تاریخی بی نظیر وی دیده میدوخت ، نمونۀ بزرگی از عاشقی را می دید که شاید کار خود او مصداق  و نمونۀ بسیار کوچکتری  از آن بود ، این عاشق کوچک  وقتی خود را در مقابل  آن عاشق بزرگ میدید  البته سر تسلیم و خضوع  فرو می آورد . زیرا خود را شریک  تجربّ او میدید ... همین دلیل بود  که حجابهای فرقه یی ، مذهبی ، تاریخی  را کنار می زد  و مستقیماً  در مورد شهیدان کربلا ، ارادت ورزانه سخن میگفت، کاری که شاید  ما از عالمان  و گویندگانی  که در ردۀ مولوی باشند  کمتر دیده ایم.

 شما با این غزل مولوی لاجرم  آشنائیدو آنرا شنیده اید:

                 کجائید      ای     شهیدان    خدایی                            بلا        جویان          دشت       کریلایی

                 کجادید ای  سبک روحان عاشق                                پرند ه     تر     ز        مرغان     هوایی

                 گجائید ای زجان و    جاه رمیده                                کسی مر عقل را گوید گجایی

                 کجائید ای   در     زندان     شکسته                           بداده          وامداران        را      رهایی

 

کجائید ای در   مخزن    کشــــــــــــاده                               کجــــــــــــــــــــــــائیدای نوای نینـــــــوایی

کف  دریاست    صورتهای  عـــــــالم                                     زکف بگذر اگر  اهل صفایی

(دیوان کبیر شمس ، غزل 2707)

نمیدانید در این غزل  چه غمی  و چه معانی بلند  در این ابیات کوتاه  ریخته شده است ! یک تصویر کامل  و غنی از یک ارادت ورزی  صمیمانۀ غیر متکلفانه  ای است که عاشق کوچکی  نسبت بعاشقان بزرگتر از خود  ابراز کرده است...باری حادثۀ کربلا  برای کسانی  چون جلال الدین مولوی  عبارت بود از حادثۀ در زندان راشکستن ، حادثۀ در مخزن را کشودن ، حادثۀ به نوا رساندن بی نوایان ...حادثۀ کسانی که استثنایی ترین  فرصت را برای ابراز  عشق  صمیمی و استثنایی خود پیدا کردند  و آنرا به منصۀ  ظهور نشاندند. مولوی اصولاً  در مواجهه با مرگ ، این درس را از حسین (رض)آموخته بود که شجاعانه و دلیرانه  وعاشقانه به استقبال آن برود. 

ما باید درس دیگری ازین حوادث بیآموزیم ، اختلاف انگیزی ، تأکید بر کینه های تاریخی ، ابراز تشدد های فرقه  یی که بمرگ هزاران مسلمان منجر میشود ، از طریق انگشت نهادن بر تقابل های شبهناک  ، به هیچوجهه شرط دینداری  در عصر ما نیست .

ماکه مهمان رب هستیم ایمان داریم که اگر گوشۀ نان را مطابق به عرف مهمانی وآداب آن بشکنیم هرگز گوش ما را نمی مالند، ما و عرفان دوستان از خوان کرم باری فقط خوشی و عشق و وارستگی نصیبه می بریم در حالیکه منکران به فرموده مولانای بزرگ که در مثنوی فرموده اند اینگونه  خواهند برد (خاک و خاکستر)

وعــــدۀ مهمانیـــش را      منکری                          پس ز مطبخ خاک و خاکستر بری)[7] ))[8]

حال اگر  شاه  اسماعیل صفوی شناخت و تجربت  تاریخی از واقعه  کربلا و یا به شهادت رسیدن  حضرت علی  کرم الله وجه میداشت  هر گز  چنین  تصمیم  خطرناکی را که  جانهای  ملیونها انسان را در منطقه  ایران و خراسان  گرفته  است  پیش  نمیشد.

 نویسنده  تاریخ  ایران  میر  حسین  خنجی ادامه  میدهد :

او  گمان  میکرد  که  حادثه  کربلا  همین  نزدیکها رخ داده  است  و قاتلان  امام  علی و امام  حسین همین  مردم  تبریز اند که اکنون  در شهر زندگی  میکنند .او بر آن بود  که  همۀ مردم شهر را یا وادار به  توبه  کند و یا از دم  تیغ  کین  بگذراند و خون  علی و  حسین را از  آنها باز ستاند .او  همۀ سنی  ها را در هر کجا که بودند و  هر نژادی  که داشتند ، خوارج  بی دین  وفاسد و خونریز  می پنداشت ، و برنامه  اش  نابود سازی  آنها بود . او برای این برنامه  یک ماموریت  آسمانی برای  خودش قایل بود . او به سبب آنکه  از وقتی نام خودش را یاد  گرفته بود در اطراف خودش قزلباش  شیعه دیده بود ، و خیال  میکرد  که  مردم  جهان  مسلمان و شیعه اند و در میان  آنها برخی  هم  سنی و بی دین اند  که باید نابود  شوند .او  از  خلیفه  هایش  شنیده بود  که  وقتی امام غایب ظهور  کند  آنقدر سنی خواهد  کشت  که خون  مثل سیلاب  جاری  گرددو تا زانوان  اسپ او برسد ... او با این تلقینات  میخواست  پیش  از ظهور امام  غایب زمین را از سنی ها پاک سازی کند  تا دشمن امام بر روی زمین باقی نماند .این بود  وقتی مردی باو  مشورت داد که در صدد مجبور کردن مردم  تبریز  به  تغییر دادن دین شان بر نیاید ، چنین  پاسخ داد :

                 «مرا به  این  کار واداشته اند ، خدای عالم و همۀ ائمۀ معصومین  همراه  من اند . من از  هیچ  کس باک  ندارم . به توفیق الله تعالی اگر رعیت  حرفی بگوید شمشیر می  کشم و یک تن را زنده  نمیگذارم .» [9]

 

مسجد  تبریز قتلگاه مسلمانان  سنی  بدست  جلادهای شاه اسماعیل:

سپس میر حسین  خنجی  علاوه  میکند  که او  چنان در رویا های کودکانه  اش  غرق  بود  که به  هیچوجه قادر نبود  حقایق را درک  کند ... او یک  قزلباش کامل عیار با بار  گرانی از کینه و نفرت و  حس انتقام  از همه  کس و همه  چیز بود .او در سنی می زیست (13 سالگی )که  هیچ  چیز  جز رؤیا و احساسات بر شعورش  حکومت  نمیکرد. او موجودی  بود  کینه  کش  که عقل نداشت و قدرت بسیار داشت .

فردای روزیکه  تبریز را تسلیم شدند روز جمعه بود و شاه اسماعیل وارد  مسجد  جامع  تبریز شد و در حالی که قزلباشان با شمشیر  های آخته در میان صفوف نماز گزاران  استاد ه  تشنۀ خونریزی بودند ، بدون  مشورت با علمای بزرگ  تبریز  که  همه  در  مسجد  جمع بودند ، بر بالای منبررفته استاد و بدون  هیگونه  مقدمه ای  خطاب به  جمعیت  حاضر  در مسجد  گفت : از سنیان تبرا کنید و به ابابکر و عمر و  عثمان   لعن بفرستید قزلباشان یا به  تعبیر  گزارشگران صفوی ، دودانگ مردم –که با شمشیر  های آخته  میان  مردم  استاده بودند  لعنت فرستادند و «بیش باد و کم  مباد»  گفتند (عالم آرای صفوی) ولی جمعیت نماز گزاران با شنیدن  این  عبارت  غرق در حیرت شدند .آنها از خود  می  پرسیدند  که چگونه ممکن  است یکنفر که خود را مسلمان میداند و از اولاد  مرد بزرگواری چون شیخ صفی الدین اردبیلی  است  چنین اهانت  بزرگی را  نسبت به یاران  و خلفای  پیامبر (ص) و نسبت به  همسر محبوب  پیامبر  خدا روا بدارد ؟ولی شاه  اسماعیل نه از تاریخ  اسلام  چیزی میدانست و نه  اصحاب پیامبر(ص)  میشناخت و میدانست که  آنها چه  کسان اند  و ... او از خلیفه  ها شنیده بود  که عمر بخانه  علی  حمله  کرد  و این در حالی  است  که  علی به در خانه  تکیه  کرده و نظاره  میکرد او(عمر) فاطمه را زخمی کرد و سبب شد که فاطمه سقط  جنین  کند و  جنین که در شکم  مادرش  محسن  نام داشت به شهادت برسد  و خودش  نیز  چند روز بعد  از  این واقعه شهید  گردد. و مجموعۀ معلوماتی که او  در باره  اسلام داشت  از همین  چند تا داستان  جعلی که  خلفایش برایش قصه  کرده بودند  تجاوز  نمیکرد .

او بزبان  نیمه  ترکی و نیمه فارسی در حالیکه شمشیرش را تکان  میدا د که به (سه  یار راشده  پیامبر)  لعنت بفرستید و از آنها تبرّا  جوئید . مردم برای  آنکه  این اهانت را  نشنوند  انگشت  ها در گوشها بردند . چون  کسی  از  نماز گذاران  از  دستورات شاه  پی روی نکردند به قزلباشهای شمشیر بدست  که  در بین صفوف منتظر خونریزی بودند  دستور داد که  گردنهای همه را بزنند .  مسجد  تبریز در  آن روز به قتلگاه  عظیمی تبدیل شد ، و  هیچ  کس نتوانست از دست  قزلباشان جان سالم  ببرد.

از آن روز به بعد  شهر  تبریز صحنه  کشتار دسته  جمعی مکرر ، آتش  سوزی ، غارت ، و تجاوز  ناموسی بود .علما معلمین و  دانشمندان و مردمان عامه  همه  سر بریده شدند زنان و فرزندانشان دستگیر و مورد  تجاوز  های وحشیانه قرار گرفتند و به بیان امیر محمود  خواند  میر ، مملکت آذربایجان از لوث بسیاری از جهال و متعصبان  پاک شد (امیر محمود  خواند  میر ، تاریخ شاه  اسماعیل و شاه طهماسب ،ص 66)

یکی از بازرگانان اروپائی نوشته اند  که در خلال  چند روز بیست  هزار تن  از مردم  تبریز  کشتار شدند و یکی دیگر از اینها در یاداشتهایش متذکر شده که آنچه  اسماعیل با بی رحمی در تبریز  کرد  در جهان بی سابقه  است ، و شاید بتوان  نرون را با او  مقایسه  کرد .[10]  فجایع  تبریز  چنان تکان دهنده بود  که در مدت  کوتاهی  خبرش به اروپا رسید ، و یک وقایع  نگار اروپائی در وقایع زمستان 880  خورشیدی چنین نوشت :

گزارشی بتاریخ دسامبر 1501 در باره  پیغامبر جدید [شاه  اسماعیل ] از قول  مسافرینی که  تازه  از ایران بر  گشته اند داده شده  که در باره صوفی چهارده ساله و ادعای  پیغامبری و خدایی او و  چهل خلیفه  اش  که اعمال مذهبی  را از طرف او انجام  میدهند بحث  میکند .[11]

 

 

 

 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

صفویها بزرگترین رقیب  در شرق امپراطوری  عثمانی

تشکیل دولت قزلباش

خروج شا اسماعیل صفوی

IV

 

خروج شاه اسماعیل صفوی(905 ه ش.)

تاتار  ها به امید اینکه بزودی  حرکت  جهادی تاراجگرانه بزرگی  در  پیش  خواهد بود و  غنایم  بسیاری  نصیب شان  خواهد شد به  اردوی  اسماعیل می   پیوستند .

ارردوی  هفت  هزار  نفری  شاه  اسماعیل عموماً  از افراد  9 قبیله  تاتار اناتولی  بودند . انها قبل بر  این  وارد   ایران  نشده بودند و  در بیرون  از  مرز   های سنتی  ایران زیسته بودند ،  از  همین سبب آنها با زبان  ، فرهنگ  و آداب زندگی  فارسیان  بکلی  بیگانه بودند این قبایل بقرار زیر  است :

1.     شاملو از  تاتار   های ناحیۀ واقع  در زاویۀ شمال شرق  دریای  مدیترانه و شمال  غرب شامو

2.     تکه لو از قبایل تاتار  تکه  در ناحیه  جنوبی اناتولی

3.     قاجار از تاتار  های شرق اناتولی.

4.     دوملو، تاتار  هایی که امیر  تیمور بخواجه علی  هدیه  کرده بود.

5.     قرهمان از تاتار   های ناحیۀ کیلیکیه در  جنوب اناتولی و اطراف قونیه.

6.     ذوالقدر  از تاتار   های غرب  بخش  علیای فرات بین سوریه و ترکیه  کنونی .

7.     استاجلو از تاتار  های شرق اناتولی .

8.     ورساق  از تاتار  های  جنوب کیلیکیه در شمال  دریای مدیترانه .

9.     بیات از شرق اناتولی.

علاوه بر  اینها  دستجاتی از بقایای    مغولان منتقل در  نواحی تالش و سواد  کوه  نیز در اردوی قزلباش  بودند که  نسبت به  تاتار  ها اندک بودند و نام قبیله وی بر  خود  نداشتند  بزودی بنام «صوفیان تالشی» نامیده شدند  تا از دگر قزلباشها  تمیز شوند.

 

حرکت اسماعیل بسوی شروانشاه

اسماعیل شبی بخواب دید که به شروانشاه  کشنده  پدرش  حمله  کند و انتقام پدرش را  از وی بگیرد.این رؤیا را سران قزلباش به  مثابۀ وحی آسمانی تلقی  کردند . قزلباشان که از دیرگاه  منتظر  چنین فرصتی برای حمله بخاطر  بدست  آوردن غنایم و بست و توسعه قلمرو  نفوذ خویش  تحت قیادت  سماعیل بودند ، بی درنگ  از ارزنجان بطرف گرجستان براه افتادند تا به زیر پا کشیدن  آن  سرزمین  از اران بگذرند و وارد  خاک شروان  شوند .آنها بعضی از آبادیهایی سر راه شان  را تاراج  کردند و بعداً در ادامه دژ شوره  گل را بتصرف در آوردندو به راه  خود  ادامه دادند  تا به محل ملقای  رود ارس و کُر رسیدند . از رود  کُر گذشته به شماخی رسیدند. مردم  شماخی  که از ستمگری و  خشونت قزلباشان  خبر داشتند ،  پیش  از رسیدن آنها  شهر را  ترک  کرده به  درون کوهستان گریختند.قزلباشان  که به شماخی رسیدند  بقیه  مردم را  کشتار و شهر را ویران  ساختند.

شروانشاه  در  نزدیکی گلستان  بمقابله قزلباشان شتافت ،شروانشاه با رشادت  از خود دفاع  میکرد ولی سر آنجام قزلباشان بعد  از  تلفات  شدید و رشادت بی مانند بر شروانشاه  پیروز شده و او  را  کشتند و  جسدش را به  آتش  کشیدند و خاکسترش را زیر سم اسپها ریختند .

با  کشته شدن شروانشاه دیگر مقاومتی درشمال آذر بایجان  در  برابر  سپاه قزلباشان وجود  نداشت . قزلباشان به قصاص خون   جنید و  حیدر در سال 879 ه خورشیدی  شهر  های شروان را به  آتش  کشیدند .  تصرف قلعه باکو، که خزانه شروانشاه در آن  نگهداری  میشد اموال انبوهی را نصیب قزلباشان ساخت و  آنرا در  میان  خود شان  تقسیم  کردند و باکو را به  آتش  کشیدند و ویران  ساختند و  هر  کدام  از  افراد  خانواده شروانشاه که بدست  شان افتاد زنده زنده  به  اتش  کشیدند ، آنها  حتی  گور  های خاندان شروانشاه را شگافتند و اجساد را بر اورده  سوزاندند  .[1]     

علی رغم  اینکه  احسن التواریخ  ، اثر ماندگار  و نفیسی از  حسن  روملو  در  تاریخ  خراسان بزرگ و ایران و  اناتولی  و حومۀ  اطرف  آن میباشد  . جلد دوازدهم  این  اثر در باره  تاریخ  ایران  و عثمانی و  هند و ماوراءالنهر نوشته شده  و وقایع  تاریخی ایکه در فاصله سالهای 900 تا 985 هجری برابر با 1494تا 1577 در آن ثبت  گردیده  است  که  مشحون از یک سلسله  تملق  گویهایکه در  آن  عصر و روزگار بین  نویسندگان  مروج بوده و مؤرخ نمیتوانسته است  از  آن  استنکاف  نماید  از سبب  خوف  جان و  موقعیت  حیات  اما باوجود  آن  این اثر ، از  جمله  تاریخ های نادری  میباشد  که وقایع  آن روز  گار راصادقانه و با مهارت  خاص بطور شایسته در لابلای  این  تملق گویها  جا بجا کرده و  همچنان  از  منابع زیاد و  مستند تاریخی  نیز  استفاده  کرده  است     که  وقایع روزگار بقدرت رسیدن شاه  اسماعیل صفوی را بطور شایسته  انعکاس داده  است که از  هر اثر تاریخی دیگر بی  عیب تر و  وقاد  میباشد که  خواستم  بیشتر  از  مراجع  این  نویسنده  در شروع  بقدرت رسیدن شاه اسماعیل، از آن  استناد  نمایم :

 « چون خاقان اسکندر شان (شاه  اسماعیل)در ارزنجان نزول اجلال فرمود در  آنجا  از طوایف مریدان  و صوفیه  هفت  هزار  کس  از استاجلو  وشاملو  و روملو و تکلو و ذوالقدر و افشار و قاجار و  ورساق  و صوفیه  قراجه داغ  ، از  آنجمله  محمد  بیک  با دویست  نفر  از اولاد   و اتباع  و عابدین ، بیک شاملو  با سه صد  کس  بدرگاه  جهان پناه (شاه  اسماعیل )  جمع شدند . و ارکان سپاه را جمع  کرد  تا باهم   مطارحه  نمایند ...بعد از  آن امرای درگاه  اختلاف سران سپاه را به مسامع خاقان  عالی جاه (شاه اسماعیل) رساندند که رای  ایشان را صواب  نشمرده  قرار داد  که امشب   استخاره  خواهم  کرد و  آنچه  ائمه معصومین  سلام  الله  علیهم [اجمعین] فرماید   آنرا به فعل خواهم  آورد...و بعد  از  خواب و  استخاره  به  سالکان  طریق  فرمود  که: ارواح  مطهره ائمه دین  اجمعین بر ما  محقق  و یقین  شد که  توجه رایات جلال بصوب شروان مقرون به صلاح و  صواب  است. بنااً  عنان عزیمت بطرف شروان  انعطاف داد ... خلفای بیک را به سوب  گرجستان فرستاد  که بعد  از ایلغار و  غنیمت بی  نهایت  به اردوی همایون (شاه  اسماعیل) ملحق شد . و الیاس  بیک [ایغوت اوغلی ]  را  به فتح  قلعه  منتش  فرستاد  و متعلقان  منتش    با خاطر  مشوش  با  تیغ و  کفن به اردوی  آن امیر ...شتافتند:

کفن  ها بگردن در آویخته    سرشک ندامت ز رو ریخته

( و  این  بیت  فوق  این  نکته را اذعان  میدارد  که اردوی رعب آسای شاه  اسماعیل به  چه  هیئتی  داخل قلعۀ منتش  گردیدند  که  مردم  آن به  آن  هیئت  در  مقابل شاه  اسماعیل و  سپاهیانش  از  جان  پناه  میخواهند )بعد از انقیاد  و  به  اسارت  کشیدن  ساکنین قلاع  منتش  بفرمان  شاه  اسماعیل  بیرام بیک قرمانی با فوجی از مردم ذوالقدر  از رود  ارس  عبور نمودند  . در اثنا  راه  مردم  شکی  آغاز تمرد  نمودند که  غازیان بی درنگ به  تیغ  بیدریغ آتش صفات  خرمن  حیات شان را  بسوزانیدند .[2] ( یعنی  کسانیکه  نمیخواستند  از  آب  عبور کنند  توسط غازیان صفوی  همه سر به  نیست  شدند و این  سر آغاز  خشونت و  انظباط افراد شاه  اسماعیل را  حتی در مورد   افراد سپاه  خودش  نشان  میدهد  که با بی رحمی  آنان را  بقتل رسانید .)

در این  حال  سواری رسید .  خاقان  اسکندر شأن  از  وی احوال فرخ یسار  پرسید .  وی  گفت  در  مجلس فرخ یسار ، مذکور شد  که  خاقان  اسکندر شأن  متوجه شیروان  است و شیروان شاه  گفت  اگر او به  این  حدود آید آنچه  به  پدر او رسید بدو رسد ... بنا بر آن با سپاه فراوان  متوجه  گیلان شد . ساکنان  آن  مکان  بعرض (شاه  اسماعیل) رسانیدند که شروان شاه  با خیل و سپاه  در  پای قلعۀ قبله  نشسته  و در صلح  وصلاح بر  خود بسته . بعد از  آن  پادشاه  متوجه شماخی  گردید .

از  انجانب شروانشاه با  خیل و  سپاه  پتوی وصول بر موضع  جبانی انداخت . چون شاه  اسماعیل واقف شد به  تعبیه سپاه  که  هفت  هزار بود  اقدام فرمود .فرخ  یسار با بیست  هزار سوار و شش هزار  پیاده  جرار  که  همراه  داشت به زیر  پشته   صعود  نمود  و همت  بر  ترتیب  لشگر   گماشت . بعد از  ان  رزمجویان و بهادران  در  میدان  کین تاختند و زلزله  در زمین  و زمان انداختند .  تیغ  یمانی  در  کف سالکان  مسالک  پهلوانی  آغاز سر افشانی کرده  مرغ روح  انسانی را  از تنگنای قفس بدن فانی  پرانید و...

افگنده سپر  گره  در ابرو                      با  تیغ دو رو شده سخنگو

(و در اینجاست که  نویسنده با مذمت  شروانشاه  برسم تملق ،چنین  آغاز سخن  میکند ) در  آن اثنا شروانشاه  با جمعی  از طایفۀ گمراه ، پای جلادت  پیش  نهاد ه و مرغان تیز پرواز  تیر را  از  آشیان  کمان رم  داده  به  مرتبۀ  در ستیز  مبالغه  نمود که از سهم سهام  خون  آشام ایشان بهرام شدید  انتقام سپر زرنگار  آفتاب  را سر  کشید .

سپر ه  مشبک شده  از خدنگ                                  در ان  کرده  نظاره  مردان  جنگ

بدن  اهنین  شد  ز  پیکان بسی                                 به  جوشن  نشد احتیاج      کسی

ز بس سر فتاده  چو  میوه ز  شاخ                             شده روزی زاغ  و  کرگس فراخ

(این  چند بیت   یک  جنگ  خونین را با اصلوبهای  کشنده آن  به  بهترین  وجه  در  هر دو  جانب  جنگ  تداعی  میکند .باید اذعان  داشت که  نویسنده  طرف  شاه  اسماعیل را در این  جنگ  حقانیت  می بخشد  در حالیکه شاه  اسماعیل با همان  استخاره  اش   که  از ائمه طاهرین  اجازه  این  جنگ را  کسب کرده بود  بر ملک شروانشاه  تعرض انجام داده بود  کاری که  پدرش  حیدر  نیز  سر بر سر  اینکار  نهاد و شیخ  جنید  جد   شاه  اسماعیل  نیز   که بر رغم  بدست  آوردن  غنایم   در آن بلاد  تاخته بود  سر در  همین  هوا از تن بدر داد ، حال  دیده شود که  نبیره  این دودمان  در  این  جنگ کامل  عیار  چه  سرنوشتی را بخود رقم  میزند؟) میمنه و  میسره  خاقان  عالی شأن بهم بر آمده فرخ یسار  چیره شده با سواران  سپاه بیک بار  حمله برده  پیادگان شروان  در زیر  دست  و پای  ستوران افتاده  دیگر مجال  تیر انداختن  نیافتند. دلبران لشکر شروانشاه  چون باد  می  آمدند و مانند  آب  باران روی بر  مرکز  خاک  آورده  بعضی آب  حیات را فنا دادند و از  تاب زخم سنان سینه  پر  کینه بر  خاک  نهادند  .  در  آن اثنا  خاقان اسکندر شان  با فوجی  از دلاوران ... سمند  جلادت بجانب  دشمن  تاخته و در  هر  حمله  جمعی را بخاک  هلاک انداختند .اخیر الامر  بواسطۀ قوت دولت شاهی  بلکه بمحض  عنایت  الهی  نسیم  فتح  و ظفر بر پرچم  عَلَمِ  خاقان والا  گهر  وزید  و خاک  نکبت  در  دیدۀ شروانیان  پاشید  . تمام احمال  و اثقال  خود را با هیونان   کوه  مثال در  عرصۀ قتال  گذاشتند و فرار نمودند.

سواران شروان درآن رست خیز                               گرفتند  در  پیش راه   گریز

شروانشاه بطرف قلعه بیقرد  فرار نمود . جمعی از  عساکر ظفر مآثر نمیدانستند  که او شروانشاه  است . نزدیک به قلعه  از  عقب رسیده  از  اسپ   پیاده  کرده  سرش از تن  جدا ساختند . بعد  از  آن سر را با  جسد  وصل  کرده بسوختند و از رؤس قتیلان  مناره  ها ساختند .  خاقان  اسکندر شان  سه روز  در آن  مقام  توقف کرده  نظاره  مناظر  قتل و  قتال و  تاراج  و  چپاول  مینمود و  آنگاه  متوجه شماخی  گردید .اهالی و  اشراف و اعیان  استقبال  آن  حضرت را  استعجال نموده به شرف  بساط بوسی  مشرف  شدند . و خاقان  اسکندر شأان (شاه  اسماعیل )بر تخت  شروان  آرام  گرفت .[3]

 منبعد  شاه  اسماعیل  کوشید  تا  در اولین  پیروزی  پیروان  خود را  در همان  خط سابق که بغض با اهل تسنن و  بعض با دشمنان  علی بود   استوار نگاه دارد  زیرا این  بهترین وسیله  استفاده  از  اعتقادات  قزلباشان  و بنا بر این  هیچ  اساسی  مثل اینگونه  عقیدت  به  جهت  ترقی  قلمرو   صفویان  ایران  ممکن  نبود و  این  آتشی  بود  که  در  هر سینه  شعله ور شد و تا از اشتغال فرو  ننشست بقدر  حب  وطن  در ملتی که از قدر و  قیمت  حکومت  آزادی و عدل و انصاف  مستحضر  و موثر افتاد و شاه  اسماعیل عقاید  ملت را آلات  ترقی دولت ساخته بحذاقت  بکار برد و فایده ای  چنانکه باید  تحصیل کرد و  هفت ایل  ترک را بکلاه سرخ  لقب داد که به احفاد و اعقاب شان  جاری ماند .او  پس از جلوس  تا چند سال به  تسخیر بلادی  که از ایران  بسلطنت او  گردن  نمی نهاد  اشتغال داشت .[4]

 

 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

صفویها بزرگترین رقیب  در شرق امپراطوری  عثمانی

تشکیل دولت قزلباش

خروج شا اسماعیل صفوی

VI

خروج شاه اسماعیل صفوی            (905 ه ش.)

تاتار  ها به امید اینکه بزودی  حرکت  جهادی تاراجگرانه بزرگی  در  پیش  خواهد بود و  غنایم  بسیاری  نصیب شان  خواهد شد به  اردوی  اسماعیل می   پیوستند .

ارردوی  هفت  هزار  نفری  شاه  اسماعیل عموماً  از افراد  9 قبیله  تاتار اناتولی  بودند . انها قبل بر  این  وارد   ایران  نشده بودند و  در بیرون  از  مرز   های سنتی  ایران زیسته بودند ،  از  همین سبب آنها با زبان  ، فرهنگ  و آداب زندگی  ایرانیان  بکلی  بیگانه بودند این قبایل بقرار زیر  است :

1.     شاملو از  تاتار   های ناحیۀ واقع  در زاویۀ شمال شرق  دریای  مدیترانه و شمال  غرب شامو

2.     تکه لو از قبایل تاتار  تکهدر ناحیه  جنوبی اناتولی

3.     قاجار از تاتار  های شرق اناتولی.

4.     دوملو، تاتار  هایی که امیر  تیمور بخواجه علی  هدیه  کرده بود.

5.     قرهمان از تاتار   های ناحیۀ کیلیکیه در  جنوب اناتولی و اطراف قونیه.

6.     ذوالقدر  از تاتار   های غرب  بخش  علیای فرات بین سوریه و ترکیه  کنونی .

7.     استاجلواز تاتار  های شرق اناتولی .

8.     ورساقاز تاتار  های  جنوب کیلیکیه در شمال  دریای مدیترانه .

9.     بیات از شرق اناتولی.

علاوه بر  اینها  دستجاتی از بقایای    مغولان منتقل در  نواحی تالش و سواد  کوه  نیز در اردوی قزلباش  بودند که  نسبت به  تاتار  ها اندک بودند و نام قبیله وی بر  خود  نداشتند  بزودی بنام «صوفیان تالشی» نامیده شدند  تا از دگر قزلباشها  تمیز شوند.

وجه تسمیه  تاتار:

قسمت  بزرگی از اقوام مشرق زمین از منگولیاو  چین تا هندوستان کریمیه  و شرق  اروپا سایبریا ، آسیای وسطی اناتولی  از اقوامی  تشکیل گردیده  است که عرفاً و یا حقیقاًبنام  تاتار ها  یاد  گردیده اند  که بیشتر از یکهزار سال تاریخ دارند. چون موضوع  پژوهش اصلی این اثر شناسای یا  باز شناسی  جایگاه اصلی اقوا  م و  قبایل و نژاد  هایی هستند که در محدوده  هندو  چین تا روسیه شمالی ، بیلروس و  سواحل دریای سیاه داغستان و قفقاز و اناتولی و عراق و ایران پراگنده اند.  حیفم  آمد  که  از این  اثر با شکوه در این  پژوهش استفاده نشده باشد. بنااً با کمی تغییرات این (موضوع تاتارها) را اقتباس کردم  تا شایقین حقیقت    ، آنانیکه  تشنه شناختن حقایق  هستندبتوانند  از آن  مستفید  گردند.(مؤلف).

تاتار، یکی از اقوام آسیای مرکزی. این نام در متون اسلامی به صورتهای تتار و تتر نیز نوشته شده است.[1]

اسم « تاتار » در زمان های مختلف، با معاني متفاوتي مورد استفاده قرار گرفته است. روس ها اين اصطلاح را در طي چندين قرن ،براي مسلماناني كه نسب تركي داشته و در روسيه اروپايي زندگي مي كرده اند،به كار برده اند.نويسندگان و پژوهشگران غربي ،كلمه ي « تاتار »را در مورد ترکانی که در ترکستان و قسمت های شمالی دریای سیاه زندگی می کنند،به كار برده اند. اماٌ عثماني ها،از قرن ۱۶ميلادي اصطلاح« تاتار » را در مورد « ترکان شمال » به کار بسته اند» .

   برای اولین بار در فرامین عثمانی سال ۱۶۹۶ از اصطلاح « تاتار » در مورد « خان های کریمه »استفاده شد.در جهان اسلام اولین بار اصطلاح «تاتار »در معنای «مغول» استفاده شد.ابن اثیر-که در قرن ۱۳/م می زیست-به هنگام بحث در مورد « مغولان» مکررأ از كلمه ي «تاتار » استفاده می نماید. مثلأ «ورودتاتار ها به ممالک اسلامی  »و « ورود تاتار ها به ماوراء النهر وترکستان » و « حمله ی تاتار های کافر به خوارزمشاه... البته مورد نظر او مغولان«  شامانیست» و بعضأ « بودایی » بوده است.او به هنگامیکه موضوع رسیدن چنگیز خان به جلال ا لدین خوارزمشاه را شرح می دهد، مي نويسد :جلال الدين نتوانست از رود سند بگذرد.تاتار هاي چنگيز خان به او رسيدند. ابن كثير-متوفاي ۱۳۷۲/م موقع توضيح در باره ي چنگيز خان از اين عبارت استفاده كرده است : «بزرگ ترين سلطان تاتار ها ، پدر ملوك امروز».

ابن خلدون مي گويد: اين سلطان چنگيز خان، سلطان تاتاران مي باشد،و خوب مي دانيم كه چنگز خان،فرمانرواي مغول است. كلمه ي تاتار را محققان عرب،به جاي مغول مورد استفاده قرار مي دهند.مثلأ عنوان  نقشه اي كه فتوحات مغول را نشان مي دهد« یغمای تاتار » است. مغولان قبل از آنکه بغداد را در سال۱۲۵۸/م اشغال و خلافت عباسی را مضمحل نمایند ،در سال ۱۲۳۷/م مسكو را فتح نموده بودند.سپاه مغول (تاتار) عمدتأ از تركان قبچاق تشكيل مي شد.

   در نيمه ي اول قرن ۱۳/م سپاه مغول كه عمده اش را تركان تشكيل مي دادند،منطقه اي را كه امروزه، روسيه ناميده ميشود، فتح نمود.اين امر روشن مي كند كه چرا روس ها به همه ي مسلمانان ترك تبار ساكن روسيه ي اروپايي « تاتار » می گویند. قسمت عمده ی اردوی مغول « تاتار » ترک بود. به عقیده ی روس ها همه ی ترکان مسلمانی که در روسیه ی اروپایی زندگی می کنند، نوادگان مغولان-يعني تاتاران مي با شند.

آگاهي از اين امر مهم است كه عليرغم اينكه عمده ي سپاه مغول - تاتار-را تر كان تشكيل مي داده اند،مقامات فرماندهي ،انحصارأ در اختيار مغولان بوده است. آنهايي كه از قبچاق ها ،پچنك ها وديگر طوايف ترك بودند،سپاهيان بدون درجه -ساده-بوده اند.

مورخين عرب معاصر و دوره هاي بعد،از سپا هيان هلاكو، پسر تولوي و نوه ي چنگيز خان ـ كه در سال ۱۲۵۸/م خلافت عباسي را ساقط نمودند -به عنوان تاتار  سخن مي گو يند. ملت هاي ديگر هم از مغولان -كه در قرن ۱۳/م بزرگ ترين دولت جهان را ايجاد كردند - با عنوان تاتار نام برده اند.

تاتارهای بوئیرنورا: در این زمان گروهی از تاتاران در خدمت اویغوران بودند. رشیدالدین فضل‌الله در شرح تاریخ پیش از عهد مغولان به‌گروهی با نام بویرنائور ــ که بارتولد ،آنها را بوئیرنورا نامیده است ــ جدا از مغولان اشاره کرده، و این گروه را از قوم دوربان و تاتار دانسته است (1/390). بارتولد (V/559-560) ضمن بیان این مطلب می‌نویسد: رشیدالدین که به نظر می‌رسد از کاربرد و اشاعۀ نام تاتار آگاهی چندانی نداشته، از تاتارها به عنوان اقوامی جدا از مغولان یاد کرده که زیستگاه آنان سرزمینی نزدیک بوئیرنورا (حدود جنوب شرقی کرولن) بوده است. برخی از محققانِ جامع التواریخ دربارۀ این گروه یادآور شده‌اند که تاتارهای بویرنائور مورد بحث رشیدالدین، به احتمال بسیار مغولانی بوده‌اند که تحت تأثیر زبان و فرهنگ ترکی قرار داشته‌اند. دربارۀ نسب‌شناسی ترکان و تاتاران، آثار اسلامی نسبت به نوشته‌های یهودیان و مسیحیان از دقت بیشتری برخوردار است (همو، /578(1)II). با این وصف، احوال قوم تاتار را با افسانه‌هایی درآمیخته‌اند و نسب آنان را به یافث بن نوح(ع) می‌رسانند. در اسطورۀ مربوط به ترکان، تاتاران و مغولان آمده است که یافث فرزندی به نام «ترک» داشت که او را «یافث اُغلان» می‌نامیدند که هم‌زمان با کیومرث می‌زیست (شرف‌الدین)ص 52-53 از اخلاف یافث به نیکی یاد نشده است. اینان به عنوان ویرانگران فرهنگ و تمدن معرفی شده‌اند. مؤلف ایرانی ناشناخته‌ای در سدۀ (6ه ق/12م )از دو فرزند یافث با نامهای ترک و خزر یاد کرده است. به نوشتۀ همین مؤلف، ترک چهار فرزند به نامهای توتِل(تونگ)، چگل، برسخان و ایلک داشت (بارتولد، جلداول ص578, 579) ؛ شرف‌الدین علی یزدی نامهای این چهار فرزند را توتک، چکل، برسنجار (برسخان؟) و املاق (ایلاق) آورده است (ص 52). در نوشته‌ها آمده است که النجه‌خان از اعقاب ترک بن یافث دو پسر همزاد داشت که یکی را تاتار و دیگری را مغول نامید (همو، 53-54؛ میرخواند، 5/817. شرف‌الدین علی یزدی در ذکر «طبقۀ تاتار» از هشت فرمانروا نام برده است که نخستین آن تاتارخان، و هشتمین آن رسوِنج‌خان بود؛ دربارۀ منشأ تاتارها اختلاف نظرهایی وجود دارد. رشیدالدین فضل‌الله تاتارها را از ترکان دانسته است که بعدها در ردۀ مغولان درآمدند و مغول نامیده شدند (1/43، 65، 76 )این نظر رشیدالدین فضل‌الله از سوی بارتولد با تردید تلقی شده است. وی با استناد به نام تاتار در سنگ‌نبشتۀ اورخون، متعلق به سدۀ ( 2ه ق/ 8م )، می‌نویسد که در آن زمان (دست کم چهارسده پیش از حملۀ مغولان)، گروه مذکور را مغول می‌نامیدند و نام ترک بر آنان اطلاق نشده بود (V/559).
مؤلف‌حدودالعالم تاتارها را بخشی‌از تغزغز معرفی کرده است (ص 76)،اما گردیزی‌آنان‌را بخشی‌از کیماک دانسته‌است‌(ص‌257- 258 ). گومیلف نظر مؤلف حدودالعالم را درست دانسته، نام تاتار را مرادف با اغوز (غز) آورده و افزوده است که نام این گروه را در رویداد‌نامه‌های چینی «شی وِی» نوشته‌اند که تصحیفی از واژۀ کهن «سیان‌بی» است (ص 343، نیز حاشیۀ 54؛ بارتولد تاتارها را مرکب از دو مجموعه قبایل با نامهای «سی تاتار» و «نه تاتار» دانسته است (همانجا) که مجموع آنان را هفتاد هزار خانوار نوشته‌اند (نك‍ک: رشیدالدین)؛ (176) گومیلف بر آن است که در 554میلادی امیرنشینهای پراکندۀ تورکوتها (ترکان باستان)متفق شدند و دولتی امپراتوری تشکیل دادند(ص30, 31). در این زمان سه قوم به نامهای تاتاب (به زبان چینی خی)، کیدان، و سی تاتار در شرق استقرارداشتند. عنوان تاتار، نخستین‌بار در میان قبائل مغول پدید آمد. تاتارها کوچندگانی بودند که‌درسده‌های(6-9میلادی )درمحدودۀ جنوب شرقی دریاچۀ بایکال در سیبری ‌استقرار داشتند‌(BSE3,XXV/296). برخی‌زیستگاه تاتاران را در جنوب غرب دریاچۀ بایکال، به تقریب تا ناحیۀ کرولِن دانسته‌اند (بارتولد، همانجا)؛ کاشغری مطالبی دربارۀ اقوامی که به‌ترکی سخن نمی‌گفتند، نقل کرده است؛ اما این آگاهیها چندان روشن نیستند و نشانه‌هایی از سرزمینهای دوردست شمال شرقی قارۀ آسیا به‌دست نمی‌دهند. همو ضمن بحث دربارۀ اقوام قای (گای) و تاتار، زیستگاه آنان را در غرب سرزمین ترکان نوشته است، اما درعین‌حال یادآور شده است که تاتارها در اُتوکان (اوتوگِن) ــ که جایگاهی در بیابانهای تاتار(تتار)نزدیک سرزمین اویغور بوده است ــ می‌زیستند(1/123)؛ نیز نك : بارتولد، (1/432) ؛  نام اوتوگن در سنگ‌نبشتۀ اورخون به صورت اُتوکِن آمده است (نك: «متن یادواره...1»، شم‍ 15). اتوکن در سدۀ 5ق/11م  زیستگاه تاتاران بود (بارتولد، /499(1)II). در 594م تولی‌خان ترک «سی تاتار» را تابع (ایل) کرد (گومیلف، 137). در متن بزرگ سنگ‌نبشتۀ اورخون ضمن برشمردن طَبقاچ و تغوذ اوغوذ (تُغُز غُز) به عنوان دشمنان شرقی و غربی ترکان، به قرقیزان، کوره‌کنان، سی تاتار، ختای و تاتابها در ردیف دشمنان خاقان ترک اشاره شده است (نک : «متن بزرگ...1»، شم‍ 14)
از متن سنگ‌نبشتۀ اورخون چنین برمی‌آید که در آن زمان هنوز نام ترک بر تاتارها اطلاق نشده بود، ولی در کتاب دیوان لغات الترک که ظاهراً در سدۀ (5ه ق/11م) نوشته شده، نام تاتار (تتار) در ردیف قبایل ترک آمده است. به نظر می‌رسد که پس از پیروزیهای ترکان، تاتارها ایل (تابع) شده باشند (نك‍ : کاشغری، 1/27- 28، 344). گومیلف (ص 106، حاشیۀ 12) برآن است که شابولیو نخستین خان ترک در اتوکان (اُتوکن) مرکز نواحی تحت فرمان خویش مستقر شد. پس از او قراچورین مقر خود را به آق‌طاغ (سپیدکوه) در شمال تیان‌شان انتقال داد. با ظهور دولت قراختاییان، ترکان از اراضی کنونی مغولستان بیرون رانده شدند و پیشرویهای مغولان آغاز گردید (بارتولد، V/559). ؛ در سنگ‌نبشتۀ اورخون («متن کوچک2»، شم‍ 3, 4, 8) بارها از سرزمین اتوکن به عنوان زیستگاه ترکان یاد شده است. این سرزمین در نیمۀ دوم سدۀ 5ق/11م در منطقۀ زیستگاه تاتاران واقع بود (کاشغری، 1/123). گردیزی جایگاه هفت قبیله از تاتار را منطقۀ رود ارتش (ایرتیش) دانسته است (همانجا). در سدۀ (2ق/ 8م) تاتارها در اطراف رود آمور مستقر شدند. آنها در کرانه‌های رود به ماهی‌گیری، و در محدودۀ دریاچۀ بایکال به دام‌پروری اشتغال ورزیدند (گومیلف، 379-380). در (205ق/ 820م ) قبایل تاتار از محدودۀ رود آمور به ناحیۀ اینشان در سیبری نقل مکان کردند (همو، 429)؛
در مجمل التواریخ (ص 421) ضمن فهرست شاهان، از شاه تاتار با نام سیمون‌بیوی‌حیار یاد شده است. بارتولد این نام را سیمون بویوی (بیوی؟) جیار نوشته و افزوده است که در هیچ اثری جز مجمل التواریخ، یادی از این فرمانروای تاتار نشده است (همانجا). تا اوایل سدۀ (3ق/ 9م) تاتارها در مآخذ چینی با نام «شی وِی» شهرت داشتند (نک‍ : گومیلف، 31)، اما در  ( 227ق/842م ) نخستین‌بار چینیان از این گروه با نام «تا ـ تا» یاد کردند (ساندرز،( 211). بارتولد (همانجا) این نام را به صورت «دا ـ دا» آورده است. محتمل است «شی وی» و «تا ـ تا» یا «دا ـ دا» دو گروه جدا از این قوم بوده‌اند.
در سدۀ 2ق هنگامی که شاد مویانچور در رأس حکومت اویغوران قرار گرفت، با شورش اتباع خود روبه‌رو شد. در این

ماجرا، کیدانها و تاتارها به‌شورشیان پیوستند. اویغوران با شورشیان به پیکار برخاستند. سپاهیان اویغور با کیدانها و تاتارها در شمال غرب رود سِلِنگا روبه‌رو شدند و آنها را به سوی رود راندند. کیدانها و تاتارها ناگزیر عقب نشستند. در جریان عقب‌ن شینی، تاتارها که نیمی از نیروی خود را از دست داده بودند، به اسارت درآمدند (گومیلف، 374). دومین فرمانروای اویغور، بایان چورخان در( 126ق/744م) در کتیبۀ خویش (شینه ـ اوسو) از جنگ با تاتارها و تابع کردن اینان خبر داده است (روشن، 3/2059). سرکوب تاتارها در پاییز( 133ق/750م) در شمال غرب منچوری روی داد (گومیلف، 376). شدت اختلاف میان چین و اویغوران سبب شد که اویغوران در( 172ق/ 788م ) به اتفاق تاتارها (شی‌وی) به چین حمله برند. چندی بعد در( 179ق ) چینیان درصدد تلافی برآمدند و 60هزار تن از اویغوران و متحدانشان را از دم تیغ گذراندند (همو، 418. در( 225ق/840م ) پس از شکست اویغورها در پیکار با چینیان، گروهی از تاتارها که در خدمت اویغوران بودند، به جنوب و سوی مرزهای چین روی آوردند. در (243ق/857م ) اویغوران بر کانسو و تورفان مسلط شدند ؛چغان تاتار (= تاتارهای سفید): این شاخه از تاتارها، برخلاف نظر برخی از محققان جز همنامی هیچ‌گونه مناسبتی با تاتارهای سفید ترکی‌زبان جنوب وادی آلاشان در همسایگی اویغورهای کانسو و تورفان نداشته‌اند (همانجا). با تسلط اویغوران بر کانسو و تورفان گروهی از تاتارها که در خدمت آنان بودند، دولتی به فرمانروایی تین ونگ3 تشکیل دادند که تاتارهای سفید نامیده شدند. اینان به همراه اویغورها شهر کان ـ چو را تصرف کردند (همو، 3/ 2-2060)؛ پیش از هجوم مغولان، بجز تاتارهای بویرنائور و تاتارهای سفید که به آنها اشاره شد، از چند گروه دیگر با نام تاتارهای سیاه و تاتارهای اورخون نیز سخن رفته است ؛ تاتارهای سیاه: اینان ظاهراً از اسلاف چنگیز بودند و در کنار رودهای اونان و کلوران با زندگی ابتدایی روزگار می‌گذراندند. در منابع چینی سده‌های (3 و 4ق/ 9 و 10م)
آگاهیهای اندکی از آنان وجود دارد (نك‍ : همانجا). این گروه، از مغولانی بودند که بعدها ایل (تابع) شدند و به صورت گروهی از قبایل ترک درآمدند (بارتولد، /84(1)II). هنگامی که منکوقاآن، هولاکوخان را به ایران فرستاد، تاتارهای سیاه  (قراتاتارها) را ضمیمۀ لشکر او گردانید. زمانی که هولاکو در تبریز بر تخت نشست، این گروه را به سبب شرارتشان به آسیای صغیر کوچ داد (شرف‌الدین، 879). در دوران سلطان ابوسعید، این گروه که خود را قراتاتار می‌نامیدند، 52 گروه شدند و سرکشی آغاز کردند (همو، 880). تیمور قراتاتاران را که حدود 30 هزار خانوار بودند، به توصیۀ ایلدرم بایزید به آسیای مرکزی کوچ داد؛ گروهی از آنان را به کاشغر فرستاد و جمعی دیگر را به جزیره‌ای در میان دریاچۀ ایسیغ کول کوچاند (همانجا؛ ابن عربشاه،( 371) و نیز گروهی از آنان را در جمع لشکر ارغون شاه درآورد و به حدود خوارزم انتقال داد (همانجا). جزیرۀ میان دریاچۀ ایسیغ کول اکنون پدیدار نیست و چه‌بسا به زیر آب فرو رفته باشد (بارتولد، III/437؛ نیز نك‍ : ه‍ د، ایسیغ کول؛پس از مرگ تیمور قراتاتارها از آنجا گریختند و در مرو سکنا گزیدند. از این‌رو، گروه مزبور به تاتارهای مرو نیز شهرت یافتند. برخی از محققان برآن‌اند که قراتاتارهای مقیم مرو بعدها به ترکمانان پیوستند و به صورت گروهی از قبیلۀ یموت درآمدند (بارتولد، /84(1)؛ در زمان نادرشاه افشار مرو در اختیار ایل قاجار، و حومۀ مرو در تصرف قراتاتارها و گروهی از عربها بود. پس از بروز اختلاف میان قاجارها، گروه قراتاتار در این محدوده برتری یافتند. به گزارش مؤلفان عهد افشاریه میان قراتاتارها و قزلباش اختلاف و دشمنی بود و ظاهراً تلاش مسئولان برای ایجاد صلح و آشتی میان این دو گروه به جایی نرسید و تاتاران بر قزلباش حمله بردند و آنان را به خاک و خون کشیدند؛ سپس به شهر مرو درآمدند، به غارت و چپاول پرداختند و آب را به روی اهالی بستند. در (1136ق/1724م )بیماری طاعون و وبا در مرو شایع شد که حدود 30-40 هزار تن را از میان برد (محمدکاظم، 1/56- 58؛ استرابادی، 49-50) و تاتارها به ترکمان قلعه رفتند. چندی بعد نادر برای نبرد با گروه تاتار رهسپار مرو شاهجان شد. در پیکاری که روی داد، قراتاتارها شکست یافتند و ترکمان قلعه نیز به تصرف سپاه نادر درآمد(محمدکاظم، 1/ 59). در( 1140ق/ 1728م )کاظم‌بیک رئیس گروه قراتاتار کشته شد و ساروخان از سوی نادر در رأس آنان قرار گرفت (همو، 1/71-73؛ تاتارهای اورخون: طبق مآخذچینی آنان در( 312ق/924م) در شهر اردو بالغ، پایتخت پیشین اویغورها و محل استقرار اردوی بیگله خاقان گوک ترک (تُرکو) می‌زیستند. در( 461ق1069م) فرمانروای آنان عنوان ترقان (طرخان) داشته است که در سدۀ (6ق/ 12م) در مآخذچینی یادی از آنها شده است. برخی آنان را از ترکان دانسته‌اند (نک‍‌ : روشن، 3/2060؛
درسده‌های9-10ق/15-16م خانات‌غازان، آستاراخان، کریمه، سیبری و جز آن پدید آمدند و گروههای جداگانه‌ای با عنوان تاتارشکل گرفتند.درمیان اینان، شمارتاتارهای‌اطراف‌مسیروسطای ولگا و اورال بیش از دیگران بود (BSE3, XXV/296-297). در سدۀ 7ق/13م با هجوم گروههای مغول ـ تاتار، نام تاتار در اروپا متداول شد. در سده‌های (7- 8ق/13-14م) این نام به اقوامی از اروپا و آسیا که جزو اردوی زرین بودند، اطلاق گردید. در سده‌های(10-13ق/16- 19م) در مآخذ و اسناد روسی، ترکی‌زبانان و نیز اقوامی که اطراف و حوالی روسیه می‌زیستند، ازجمله ترکی‌زبانان شمال و جنوب قفقاز، آسیای میانه، حوالی ولگا و جز آن تاتار نامیده شدند که در میان برخی از آنان نام تاتار همچنان باقی ماند (همان، XXV/296؛ در خبر لشکرکشی سلطان علاءالدین محمد تکش خوارزمشاه بر ضد قپچاقها از پیکار او با کشلوخان تاتار (کوچلوک خان) و در حوادث سال (615ق/ 1218م) از پیکار با قدرخان تاتار و پیروزی خوارزمشاه یاد شده است. در این ماجرا، توشی، فرزند چنگیز از چین به لشکر تاتار پیوست. کنار رودی کوچک پیکار درگرفت که حاصلی به بار نیاورد و دو لشکر به جایگاههای خود بازگشتند (منهاج، 2/ 309-310 )؛ در شرح حوادث مربوط به لشکرکشی مغولان در سدۀ (7ق/ 13م) ، فاتحان را در بیشتر نواحی، ازجمله چین، ممالک اسلامی، روسیه و اروپای غربی تاتار نامیده‌اند. در زمان پیروزی چنگیز بسیاری از اقوام و قبایل تابع او نام مغول (منغول) بر خود نهادند (بارتولد،) V/559 پیش از پیروزی چنگیز تاتارها چندان نیرومند بودند که بسیاری از اقوام و قبایل خود را تاتار نامیدند. پس از او در دوران رشیدالدین نیز در ختای، هند، سند، چین و ماچین، قرقیزستان، کرالای لهستان (کلار)، باشقیر (باشغرد)، دشت قپچاق، سرزمینهای شمالی، نواحی عرب‌نشین، سوریه (شام)، مصر و مغرب، همۀ اقوام ترک را تاتار می‌نامیدند (رشیدالدین،) 1/ 78؛ به نظر می‌رسد که اقوام دارای منشأ مغولی که به زبان مغولی سخن می‌گفتند، همواره خود را تاتار می‌خواندند و پس از چنگیز این نام در مغولستان و آسیای مرکزی سخت محدود شد و جای خود را به‌نام منغول که رسماً ازسوی‌چنگیزاعلام شده بود، واگذارد.در نواحی غربی امپراتوری مغولان، نام منغول چندان تداول نیافت و جای خود را به عنوان رسمی «قزل اوردا» (اردوی زرین) داد. حال آنکه مردم نواحی کوچک، حتى در ادوار متأخر آنان را تاتار می‌نامیدند. اسناد متعدد حاکی از آن است که ترکی‌زبانان شبه‌جزیرۀ کریمه نه تنها از سوی دولت عثمانی، بلکه از سوی روسها تاتار نامیده شدند و خود را نیز تاتار می‌خوانند. تاتارهای سیبری: این گروه را در آغاز با نام قبیله‌ها و زیستگاههایشان می‌شناختند، اما اکنون اینان را به صورت دو گروه قومی با عنوانهای بومی (توپ یرلی خلق) و مهاجر می‌شناسند (آکینر، 95). گروه نخست شامل تاتارهای آباکان، چولیم، مِلِت، مینوسین، ینی‌سئی، کوزنتسک، قوندوما، مراس و چرنووی هستند. 5 قوم نخست را اکنون با نام گروه قومی خاکاس، و 3 قوم دیگر را با عنوان گروه قومی شور، و قوم چرنووی را به نام آلتاییها می‌شناسند. گروه دوم تاتارهای بارابا، ایرتیش،تار،توبولْسْک، تومْسْک،تورا،تیومِن و یالوتوروف هستند که بیشتر مسلمان و سنی حنفی مذهب‌اند و هم‌اکنون نیز تاتار نامیده می‌شوند (همو، 94). در (605ق/1208م) تاتارها به سوی دشتهای ترکستان پیش تاختند. در آن روزگار مغولان را نیز تاتار می‌نامیدند (بارتولد، /137(1)II. )تاتارهای سیبری در اوایل سدۀ( 8ق/14م ) از طریق بازرگانان مسلمان به همراه اردوی زرین به اسلام روی آوردند. این جریان تا اوایل سدۀ 19م ادامه داشت. روسها پس از فتح سیبری کوشیدند تاتارها را به مسیحیت راغب کنند، ولی کاری از پیش نبردند. بی‌گمان حضور مسلمانان بخارا و دیگر نقاط که در اواخر سدۀ 9 و اوایل سدۀ 10ق/15 و 16م به سیبری رفته بودند (نك‍ : ﻫ د، بخارا)، بیش از مسیحیت در میان تاتارها مؤثر افتاد. تاتارهای سیبری با نقل مکان تاتارهای اطراف ولگا به سرزمین آنها در سدۀ 13ق/ 19م، بیش از پیش به اسلام گرویدند. اکنون تاتارهای سیبری در قلمرو مرکز اسلامی مستقر در اوفا قرار دارند (آکینر، 95, 96) در (822ق/ 1419م ) بخشی از تاتارها به شبه‌جزیرۀ بالکان روی آوردند و در ناحیۀ فیلیپوپول مسکن گزیدند و شهر«تاتار پازارـ جیک» به نام این گروه نامیده شد. محتمل است که بخشی از اعقاب این گروه در سدۀ( 12ق/ 18م ) به مرو رفته باشند (بارتولد)، V/560، حاشیۀ 1؛ هامر پورگشتال، VIII/426). بعدها در روسیه و اروپای غربی، اغلب اقوام ترک را «تاتار» نامیدند. البته عثمانیان آناتولی از این قاعده مستثنى بودند (بارتولد)، V/560-561). این نام بعدها در میان مغولان، به‌ویژه منچورها نیز شایع گردید. در روسیه نام تاتار به اهالی ترکی‌زبان ساکن اطراف رود ولگا از غازان تا آستاراخان (= حاجی طرخان)، شبه‌جزیرۀ کریمه و بخشی از سیبری نیز اطلاق می‌شد. از این‌رو، در فهرست اقوام اتحاد جماهیر شوروی که در 1927م انتشار یافت، گروههای قومیِ ترکی‌زبان مذکور با عناوین تاتارهای کریمه، تاتارهای قاسم افی و تاتارهای توبولسک نامیده شدند. افزون بر آن، گروهی از تاتارهای کریمه که در جنگها اسیر، و به سرزمین بلوروس آورده شده بودند، تاتارهای بلوروسی نام گرفتند. این گروه که همچنان بر دین اسلام باقی بودند، به زبان مردم بلوروس گفت‌وگو می‌کنند. ترکی‌زبانان آستاراخان که از اعقاب نوغای (نوگای)ها هستند، از نهادن نام تاتار بر خود امتناع می‌ورزند و ترجیح می‌دهند خود را مسلمان بنامند، زیرا از این رهگذر مراتب اعراض خود را از اسلاف بت‌پرست خویش اعلام می‌دارند. عثمانیان نیز مدتی دراز از نهادن نام ترک بر خود ابا داشتند. در حوالی مسیر وسطای رود ولگا گروهی از ترکی‌زبانان که به آیین مسیح گرویده بودند، با عنوان «تاتارهای مسیحی» نامیده شدند (بارتولد)، V/561. تاتارهای کریمه (قرم): اینان شاخه‌ای از اردوی زرین بودند که پس از هجوم مغولان در( 620ق/1223م ) در ناحیۀ سوداک مستقر شدند. در سدۀ 7ق/13م مغولان به شبه‌جزیرۀ کریمه حمله بردند و در (636ق/ 1239م )آنجا را متصرف شدند و آلانها، پولووِتسها، اسلاوها، ارمنیان و یونانیان ساکن شبه‌جزیره را تابع خود کردند. از اواخر سدۀ( 7ق/13م ) خانهای مغول و قبایل اولوس، شیرین، نارین، آرتین، قپچاق و دیگران، شبه‌جزیرۀ کریمه را به زیستگاه زمستانی خود بدل کردند. در سده‌های (7- 8ق/13-14م) شبه‌جزیرۀ کریمه مقر عاملان فرمانروای مغول شد (BSE3, XIII/517). پس از جنگهای خانگی میان گروههای مستقر در کریمه، در (836ق/1433م) دولتی مستقل توسط حاجی‌گرای که از تاتارها بود، تأسیس یافت. وی چندی بعد دولت دنیپر را نیز تابع خود کرد. پس از مرگ او(870ق/1466م)، منگلی‌گرای‌(873-921ق/ 1468-1515م) قدرت را دردست گرفت (همانجا).
در 880ق/1475م ترکان عثمانی در روزگار سلطان محمد دوم به نیروهای جنوایی مقیم شبه‌جزیرۀ کریمه حمله کردند و جنواییها را از سواحل شمال دریای سیاه بیرون راندند و خانهای کریمه را مطیع خود کردند (همانجا؛ آکینر، 88). تاتارهای کریمه در سده‌های 10-11ق/16-17م به اراضی روسیه، اوکرائین و لهستان حمله بردند و در سدۀ 10ق چندبار مسکو، تولا و دیگر شهرهای روسیه را به محاصره گرفتند و در نیمۀ نخست سدۀ 11ق حدود 200 هزار نفر از روسها را اسیر کردند. دولت روسیه در سده‌های 10-11ق برای حفاظت از مرزهای جنوبی خود و جلوگیری از هجوم تاتارهای کریمه، استحکامات و پایگاههایی پدید آورد. روسها در 1098-1100ق/1687- 1689م به کریمه حمله بردند (BSE3، همانجا). از زمان فتح کریمه توسط ترکان عثمانی تا 1188ق/1774م، اینان بر شبه‌جزیرۀ کریمه تسلط داشتند (آکینر، همانجا). جنگ کریمه میان روس و عثمانی نتیجه‌ای به بار نیاورد. در این جنگها، تاتارهای کریمه متحد ترکان عثمانی بودند. سرانجام در 1188ق پس از چند سال جنگ میان روسیه و عثمانی پیمانی در دهکدۀ قِیْنارجۀ کوچک منعقد شد که بنابر آن خانات کریمه از تابعیت دولت عثمانی خارج شد و اعلام استقلال کرد (همانجا؛ اوزون چارشیلی، /422-425)1IV). این وضع تا (1197ق/ 1783م )ادامه یافت. در این سال خان‌نشین تاتارهای کریمه به روسیه ملحق شد. در دوران حاکمیت روسیه هجوم روسها و دیگر اقوام اسلاو سبب مهاجرت گروه کثیری از تاتارها به مناطق زیر سلطۀ دولت عثمانی شد. با گذشت 100 سال از سلطۀ روسها شمار تاتارهای کریمه از نیم‌میلیون به 200 هزار نفر کاهش یافت (آکینر، نیز BSE3، همانجاها). پس از انقلاب 1917م روسیه، در( مهر 1300/ اکتبر 1921) در درون جمهوری فدراتیو روسیه، جمهوری خودمختار کریمه تأسیس شد. در این سالها بسیاری از سران تاتار کریمه به خارج، ازجمله ترکیه و رومانی مهاجرت کردند. در 28 اردیبهشت 1323ش/ 18 مۀ 1944م کل جمعیت تاتارهای کریمه به گناه همکاری با آلمانها از سوی دولت شوروی به آسیای مرکزی و قزاقستان تبعید شدند که شمار آنان را حدود 194 هزار تن تخمین زده‌اند. 46٪ از تاتارها در جریان تبعید جان خود را از دست دادند. در( 1346ش/1967م) از تاتارهای کریمه اعادۀ حیثیت شد و گروهی از آنان توانستند به زادگاه خود بازگردند. ظاهراً جمعیت کنونی تاتارهای کریمه در منطقۀ شوروی پیشین به 500 هزار نفر تخمین زده می‌شود (آکینر، (88-90)، اما حدود 5 میلیون نفر از تاتارهای کریمه در ترکیه زندگی می‌کنند (همو، 93). زبان تاتارهای کریمه به گویش باختری زبان تاتاری تعلق دارد و جزو گروه فرعی زبان قپچاقی ـ پولووتسی است که خود دارای چند گویش فرعی است (BSE3, XIII/517-518).
در سده‌های (7- 9ق/13-15م) خانات تاتار آستاراخان، کریمه، سیبری،مسیرمیانی ولگا،حوالی اورال،و غازان پدیدآمدند. تاتارهای اطراف مسیر میانی رود ولگا و حوالی اورال پرجمعیت‌ترین و پیشرفته‌ترین بخش فرهنگی تاتارها را تشکیل می‌دادند. اینان بعدها به گونه‌ای خودمختاری دست یافتند (BSE3, XXV/297؛ نك‍ : ﻫ د، تاتارستان).
1. Wikipedia...بجز گروههای تاتار یاد شده، گروههای کوچک دیگری از این قوم در ماوراء قفقاز، برخی نواحی کوهستانی قفقاز و دیگر جایها وجود دارند که شمارشان اندک است (برای آگاهی بیشتر، نك‍ : ویکی‌پدیا1).
زبان تاتاری بیشتر در جمهوریهای خودمختار تاتارستان، باشقیرستان، چوواش، مُردوا و چند استان درون جمهوری فدراتیو روسیه رایج است. شمار کسانی که به زبان تاتاری گفت‌وگو می‌کنند، بنابر آمار 1970م حدود 5 میلیون نفر است. زبان تاتاری شاخه‌ای از گروه قپچاقی زبان ترکی است. گویشهای عمدۀ زبان تاتاری اینهاست: 1. گویش مرکزی یا میانی که تاتارهای غازان بدان سخن می‌گویند، 2. گویش غربی یا میشاری، 3. گویش شرقی که گویش تاتارهای سیبری است (BSE3, XXV/296)بیشتر مردم تاتار، مسلمان، سنی و پیرو مذهب حنفی هستند. در سده‌های 16- 18م شمار اندکی از تاتارها به آیین مسیحی درآمدند، ولی در اواخر سدۀ 19 و اوایل سدۀ 20م بسیاری از مسیحی‌شدگان، بار دیگر به اسلام روی آوردند (آکینر، 93, 431-432).

مآخـــــــــــذ:

ابن عربشاه، احمد، عجائب المقدور، به کوشش احمد فایز حمصی، بیروت، 1407ق/1986م؛ استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، 1341ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373ش؛ روشن، محمد و مصطفى موسوی، حاشیه بر جامع التواریخ (نک‍ : هم‍ ، رشیدالدین فضل‌الله)؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به کوشش عصام‌الدین اورونبایف، تاشکند، 1972م؛ کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک، استانبول، 1333ق؛ گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1347ش؛ مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1317ش؛ محمدکاظم، عالم آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1364ش؛ منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛ میرخواند، محمد، روضةالصفا، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1373ش؛ نرشخی، محمد، تاریخ بخارا، ترجمۀ احمدبن محمد قباوی، تلخیص محمدبن زفر، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1351ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:[2]

 

 

++++++++++++++++++++++++++

 

صفویها بزرگترین  رقیب در شرق امپراطوری  عثمانی

II

ظهور شاه اسماعیل صفوی :

پس از انکه اوزون  حسن  با  نیروی تدبیر  و قوت  شمشیر بر سراسر ایران  مسلط  گردید گرفتار  غرور و نخوت فراوان شد و قسمیکه  در فصل  های گذشته  گفته آمدیم  پنجه در پنجه سلطان محمد ثانی فاتح  قسطنطنیه انداخت  ولی از  او شکست   خورد و در آرزوی جبران  این شکست  در شب  عید فطر 882ه ق  در گذشت و این  آغاز نزول سلطنتی بود  که با کوشش اوزون  حسن  از دیوار  های  قسطنطنیه  تا  هندوستان  بنیان  گذاشته  شده بود .بعد از او  دوره  چهارده ساله   پسرش یعقوب نیز  دوره آرامش  مردم بود . ولی پس از  مرگ یعقوب در 896 ه ق شاهزاده  های اق قوینلو  که بنام (بایندری ) یاد  میگردد بجان  هم افتادند در نتیجه در فاصله  کوتاه  نهُ ساله از 896 تا 905 ه ق چند تن  آنان بنامهای بایسنغر (پسر یعقوب) ، رستم  پسر (مقصود پسر اوزون  حسن)، احمد  پسر (اوغورلو محمد پسر اوزون  حسن و محمدی بیگ (پسر یوسف پسر  اوزون حسن )هر یک در آرزوی بدست  آوردن  سلطنت  چند روزی را به  کر وفر گذشتاندند  و هر یک  از ایشان به اثر نافرمانی سران سپاه  یکی بعد  دیگر هلاک  گردیدند که در نتیجه  این  بازی، دو  نفر از شهزاده  های فوق الذکر  یکی در شمال بنام الوند بیگ (پسر یوسف  پسر اوزن  حسن)و  دیگری در جنوب بنام (مراد  پسر یعقوب)را به سلطنت (بایندری ) برداشتند .  این  هر دو  شهزاده  که  همواره   تیغ برروی هم  می  کشیدند توسط پا در میانی یکی از مردان خدا بنام  بابا  خیر الله  مملکت بایندری ،بر محور رود قزل  اوزون را بین  این دو  تقسیم  نمود . بدین  ترتیب ناحیه  آزربایجان و دیار بکر به الوندمیرزا  تعلق گرفت  و ناحیت  عراق (ایران  مرکزی ) و فارس و کرمان به  مراد  میرزا .  ولی  این  خوشدلی دیری نپائید  چرا که  بفرموده  حافظ دست  غیبی  آمد  وبر سینۀ نا محرم زد  چنانچه  از میان  این  همه  اشفتگی  ناگهان رایت  شاه اسماعیل صفوی  خواهر زاده اوزون حسن ،ظاهر گردید و چنان  پشت  پایی به بر بساط خاندان اق قوینلو زد  که  همه چیز  رابشمول سلطنت و ملکت (بایندریها) را واژگون  کرد.[1]    

پیش در آمدی بر پیدایش  شیعه صفویه :

در زمان قدرت گرفتن حكومت عثمانی و بیم شدید رومیان از اتحاد و گسترش كشورهای مسلمان جبهه جنگی از سوی صفویان برعلیه عثمانیان گشوده شد.صفویان از نوادگان « شیخ صفی الدین اردبیلی»  هستند.یكی از فرزندان شیخ به نام « اوزون حسن»  با « كاترینا» دختر امپراتور روم ازدواج میكند.[2] واساس پیوند خانوادگی خاندان صفویه با روم شرقی (طرابوزان) پی ریزی می شود.كاترینا به این شرط با اوزون حسن ازدواج می كند كه بر دین مسیحیت خود باقی بماند و فرزندان خود را مسیحی تربیت كند ولی اوزون  حسن  که  خود فرمانده قهرمان و  خود را همپایه  محمد فاتح  میدانست  ظاهراً زیر بار این  خواهش  امپراطور  طرابوزان  نرفت  وخود  بر ناحیت  هایی از  ترکان عثمانی حمله  نمود  که  گذارشات آن در   قسمت  های گذشته  توضیح  گردید .اوزون  حسن و  ملکه  کاترینا  صاحب دختری می شوند به نام« مارتا»  كه مارتای مسیحی مادر شاه اسماعیل می باشد.

ھنوز تاریخ ھای مدون در مورد اینکه چگونه صفویان تصمیم گرفتند به مذھب تشیع امامی  روی آورند در متون  کلاسیک  تحقیق جامعي ارائه نشده  و  موضوع علل و پیدایش  صفویه ، در  هالۀ از روایات  و افسانه  ها باقی مانده است چنانچه  در گذشته  اگر رویداد  های سریع السیر  حوادث تاریخی را دگر گون  میکرد  مردمان  عامه   میکوشیدند  تا این وقایع را در چوکات  افسانه  پردازی به طوری زیبا و دلنشین   جلوه دهند  که سالها سال  در اذهان تر و تازه باقی بماند  نظیر  شهادت  امام  حسین  ویا  کشته شدن   ابو  مسلم  خراسانی بدست  منصور دوانقی  و سندباد نامه  ها ،که همۀ این رویداد  های مشابه بهم  در تاریخ با روایات  وقصه  پیچیده شده  است .

که یکی از همین روایات   جسته و گریخته از حضور مسافران ونیزی در منطقه و ارتباط تنگاتنگ آنان با خاندان اوزون حسن و سپس ازدواج او بادخترمپراطورروم  شرقی (طرابوزان)، در خطر افتادن امپراطوری طرابوزان،  و نیز ارتباط خانوادگی دیگر او با خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی سخن گفته شده است. شاه اسماعیل، بنیانگزار دولت صفوی، از نوادگان شیخ صفی الدین اردبیلی و امپراطور روم شرقی است. نیز در مورد اینکه ونیزیان و کلیسای مسیحی بشدت می کوشیدند در شرق عثمانی جبھه جنگی نیرومندی گشوده شود تا نیروی مھاجم عثمانی در دو جبھه مشغول کارزار گردیده و تضعیف شوند تردیدی وجود ندارد؛ اکنون  میخواهم  واقعیت  یا افسانه  پیدایش خانوده صفوی را در متون  جدید  یا نسل نو  تاریخ  نگاران  ارائه نمایم و برای اینکه  موضوع  از مأخذ  معتبر  برخوردار باشد  جسته  نکاتی را از تاریخ نامه های قبلی  ربط  میدهیم.

خاندان صفوی:

پدیدۀ قزلباش  ، زایندۀ  تشیع  صفوی  از بحث بر انگیز  ترین  موضوعات  تاریخ  ایران  است ایران شناسانی   چون ادوارد برون ،  هیتنتس و  کسانی چون لرد استانلی  و  چارلس گری  این  پدیده را برای حفظ وحدت  ملی و استقلال میهنی ایران  منحیث یک  ضرورت  تاریخی تلقی کرده  اند . محققان  اکادمی  علوم شوروی  سابق  چون  پتروشوفسکی  و پیکولوسکیا و دیگران  عقیده دارند  که دولت قزلباش  یک امر طبیعی  و استمراری حاکمیت  قوم ترک  در ایران بوده  است .

نویسندگان سنی مذهب معاصر ظهور قزلباش، بویژه   شیخ فضل الله،  روز بهان  خنجی  و شرف الدین  بدلیسی   از پدیدۀ قزلباش بعنوان  بلای ایران ستیز و دین برا نداز یاد  کرده اند .شماری از مؤرخان ایران  قرن  حاضر  ظهور صفویه را  یکی از الطاف  خدایی برای انتشار  و تقویت  تشیع دانسته اند .

علی شریعتی نیز منحیث یک دانشمند  متعهد، در باره صفویه  و  تشیع صفوی نظر خاصی دارد  که  در حد یک اندیشمند  شیعه  مذهب  آرزو مند ی حاکمیت  جهانی شیعه  رادر خور توجه  میداند که بی شباهت به قاعدۀ  تشکل  دولت  جهانی اسرائیل که  پرچم  داوود را میخواهد تا از آدرس قوم  یهود  در تمام  نقاط  عالم  در اهتزازداشته باشند نمی باشد  .

 برای آشنائی با عوامل و انگیزه  های   پیدایش دولت  قزلباش  کتابهای زیادی نوشته شده  است  که عبارت اند از : تاریخ  حبیب  السیرر غیاث  الدین  خواند  میر ؛ فتوحات شاهی تالیف ابراهیم امینی ؛ تاریخ  شاه اسماعیل و شاه  تهماسب  تالیف میر محمود  خواند  میر ؛لب التواریخ ، تالیف  حسن بیک روملو ؛تاریخ  جهان آرای، تالیف قاضی احمد  غفاری ؛ تکمله الاخبار ، تألیف  عبدی بیک  نوید ؛ جواهر الاخبار ،  تألیف بوداق  قزوینی ؛

علاوه بر  اینها یک تعداد از اروپائیان  که در زمان  صفوی  ها به  ایران  آمده بودند یاد  داشتهای  بعنوان  سفر نامه ها از خود  گذاشته اند  که رخداد  ها یا کارنامه  های  شیعه صفوی را بیان  میکنند.

فرزندان شیخ صفی الدین  بنیاد  گذاران  تشیع صفویه:

 قسمیکه در سابق  نیز  گفته  آمدیم :خانقاه شیخ  صفی در اردبیل یکی از پر در آمد  ترین  خانقاه ها بشمار میرفت .این خانقاه  از دوران  کارش مورد  توجه  خواجه رشید الدین فضل الله وزیر  نو  مسلمان  غازان  خان تاتار  بود که  همواره  در آمد  های پادشاهانه داشت .

پس از شیخ  صفی ، بنا به  وصیت او فرزندش  صدر الدین ریاست  خانقاه  اردبیل  را بدست  گرفت .شیخ صدر الدین  از پدرش بلند  پرواز تر بود ، و به صدد آنکه  بارگاه  پدرش را بیکی از بزرگترین  بارگاههای ایران تبدیل سازد  گنبد  عظیمی برای  تربت  شیخ صفی در اردبیل بنا  کرد که  کار ساختمانسازی آن  سالها بطول انجامید . او  میدانست  هر قدر  گنبد رهبر  پر شکوهتر و بلند  تر باشد  عوام  توجه  بیشتری به  آن  نشان  خواهند داد و صاحبش را دارای مقام  عالی تر  خواهند  پنداشت  که  در نتیجه  نذر و نیاز  های بیشتر بان تقدیم  خواهد شد .این  چیزی بود  که از عهد  ترکان سلجوقی شیوخ  طریقت  و متوالیان  دین سنتی بآن  واقف بودند .خانقاه اردبیل  در دوران  ایلخانیان تاتار ، همچنان رونقش را حفظ  کرد و  همیشه  مورد  توجه شاهان و شاهکان  ایلخانی بود.امیر تیمور  زمانیکه در سال 766 ه ق بدنبال  تخریب و تاراج شرق و شمال  ایران  به آزر بایجان رسید .صدر الدین  همچنان  مسند  نشین خانقاه اردبیل بود . تیمور  پس از آنهمه  جنایتها  که در ایران  و خراسان  کرده بود بحضور شیخ صدر الدین رسیده  نسبت باو  ابراز  ارادت  کرد  و شیخ  نیز بازوی او را گرفته برکت  داد و  کارهایش را  در ایران  تأئید  کرد . در حمله  دوم  امیر  تیمور، به  ایران در سال 778 ه ق که  خرابی  های بسیار زیادی بار آورد و  از سر  های مردم  ایران  و خراسان زمین  کله  منار  هایی برپا کرد ؛ خواجه  علی سیاهپوش  پسر صدر الدین بجای پدرش ریاست  خانقاه اردبیل را بر عهده  داشت . خواجه  علی  نیز  مثل  پدرش امیر تیمور را  پادشاه عادل نامید  و مورد احترام امیر تیمور واقع شد .امیر تیمور سپس قصد  اناتولی (ترکیه کنونی )را کرد، و دو سال بعد  در باز  گشت به آزر بایجان  هزاران  نو جوان  تاتار (ترکمانان) را  که در اناتولی اسیر گرفته بود با خود  آورده بعنوان صدقه  به خانقاه اردبیل  تقدیم  کرد .  این  چند  هزار  جوان تاتار  در آینده  هسته اولیۀ یک گروهی را  تشکیل دادند  که بعد  ها در ترکی نام قزلباش گرفتند   .

در سال 806  که ابراهیم  پسر خواجه علی  پیش از پدرش به ریاست  خانقاه اردبیل رسید آزر بایجان  در دست قره  یوسف قره قوینلو بود ، قره یوسف  نیز مثل  اسلاف  ترک  خویش به ابراهیم ارادت  نشان  میدا د، و از تقدیم  هر گونه  کمک  مالی بخانقاه دریغ  نداشت.شیخ ابراهیم  در سال 826 ه ق  در گذشت  و با گذشت او  جنگ اولاده  شیخ  صفی اغاز شد .از طرفی  جعفر برادر ابراهیم  مدعی  ریاست  خانقاه بود و از طرف دیگر  جنید  پسر ابراهیم ادعای میراث پدرش  در ریاست  خانقاه را داشت این در حالی بود  که جهانشاه قره قوینلو (پسر قره یوسف) که تبریز را  پایتخت  خود قرار داده بود بخش بزرگی از ایران را در اختیار داشت  وخودش را شاه  ایران  میدانست  جهانشاه  جانب   جعفر را که بزرگتر بود گرفت ، و  جنید  از جعفر شکست خورد و با جمعی از مریدان خانقاه  که خواهان رهبری او بودند (همان تاتار  های قدیمی  تیمور ) به اناتولی (ترکیه) گریخت یا  تبعید شد .  این  پیش آمد سر آغاز یک تحول بزرگ  در عقیده شیخ  جنید بود ؛ و در همین سفر بود  که  خشت  بنای  اولیۀ  تشکیلات قزلباشان در اناتولی گذاشته شد .[3]

منشائ قزلباش ها و عقاید  آنها :

شیخ جنید اولین  کسی بود  که با  پیروی طریقت  نوینی  در میان تاتار ها در اناتولی رفت و نوعی ارتباط مذهب  تشیع را با نیا پرستی(تاتار ها )  در حالی بر قرار کرد که در اثر این  ارتباط نفوذ و قدرت  و ثروت  این شیوخ، در نزد  تاتار  های اناتولی فراهم  کرده شد . شیخ  جنید  خودش را  به عنوان  یکی از شیوخ  این فرقه معرفی نموده و  از این طریق تشکیل  دار و دسته  جدید را فراهم ساخت.

این  تحول سرنوشت  ساز  در عقیده  مذهبی  شیخ  جنید  که  تحت تأثیر عقاید افراطی تاتار  های شیعه  پیر  پرست  در اناتولی قرار گرفته بود به وقوع پیوست و سپس همین تاتار  ها مریدان  شیخ  جنید  و جانشینانش را  تشکیل داده و بدرون ایران  مهاجرت  کردند که باعث  تشکیل قزلباش ها شدند که در صدد قبضه کردن قدرت سیاسی ایران  بر آمدند .[4]

ماهیت ریشه  های مذهبی قزلباش:

نیمه غربی سرزمین اناتولی تا نیمه  های قرن  پنجم هجری بصورت  کل یک سرزمین  مسیحی  نشین در داخل قلمرو بیزانت بود آلپ  ارسلان سلجوقی در سال 451ه ش.قیصر ارمانوس ،را که  بقصد  تصرف نواحی شرقی اناتولی لشکر آراسته بود به سختی  شکست داد ه و وی را  اسیر گرفت .. بعداً  طبق شرایطی  آزادش  کرد و  در  این سال بخشی  از نواحی  مرکزی اناتولی  از جمله قونیه  به تصرف آلپ  ارسلان   در آمد ، و در آنجا حاکم  نشینی مسلمان تحت ریاست یکنفر  مسلمان بنام قتلمش سلجوقی تشکیل شد از این به بعد  حکام  سلجوقی  خیزش  های مهاجرین قبایل  ترک را بدرون اناتولی تشویق کردنددر خلال دهه  های بعدی مهاجران  ترک با  استفاده  از ضعف دولت  بیزانس  نواحی مختلف اناتولی را یکی بعد دیگری  طی یک سلسله طویل از حملات دوامدار جهادی به  تصرف در آوردند و دولت «سلجوقیان روم » را  تشکیل دادند که مرکزش  شهر قونیه بود.

در سال 622ه ق حملۀ  تاتار ها  به اناتولی نظام  سیاسی سلجوقیان روم را از هم  پاشید این  در حالی واقع شد  که  کدام رژیم  دیگری جای گزین  نظام  درهم  پاشیده شده قبلی بوجود  نیامده بود . در دهه  های بعدی  نیز خیزش قبایل  ترک  به درون اناتولی ادامه یافت .  این قبایل از  پشتیبانی خان  بزرگ مغول برخوردار نبودند ،بدون  آنکه  تشکیل حکومتی بدهند در اناتولی بدنبال چراگاه های نو ، در نقل و انتقال بودند و از راه  دزدی و  غارتگری  امرار معاش  مینودند و بدنبال  این  جریانها دوازده امیر  نشین کوچک ِ جدا از هم  در اطراف اناتولی تشکیل شد که  مهمترین  آنها امیر  نشین قونیه بود. قبایل تاتار از نژاد قرمانی را در منطقه  کیلیکیه تشکیل دادند و  منطقه را بنام  خود شان قرمانی نامگذاری  کردند  و این امیر  نشین  چونکه  قونیه را  پایتخت  خود قرار داده بود ادعا نمود  که  وارث  سیاسی سلجوقیان  است و در صدد  گسترش قلمروش بحساب امیر نشین  های دیگر مغول بر آمد .همراه  با خیزش  ترک بدرون اناتولی در قرن  هفتم  ه ش. شمار بسیاری  از متصوفان و  مبلغان  مذهبی به  درون  ترکیه  سرازیر شدند .خرافات  مبتنی بر نیا پرستی  در مغول  ها  که  توسط  همین   صوفیان،  مسلمان  میشدند به  کار و بار  همین  متصوفین ، نیز رونق   چشمگیری بخشید ، که  هر  کدام  از صوفیها بخش  هایی از ترکان  و تاتاران را به سلک مریدان  خویش  می در آوردند و برای خود  شان دار و دستگاهی درست  میکردند . یکی  از صوفیان  ترک  نژاد  که  از ماواءالنهر به  درون  ترکیه  آمده و مسکن  گزین شد،  مردی بود بنام حاجی بکتاش ولی  که  خیلی زود به  نیرو مند  ترین صوفی در میان  ترکان اناتولی  تبدیل گردید . او با مطالعه  زندگی امامان شیعه و قدیسین  عیسوی  طریقه  جدید  و مؤثری را بنام «رهبری ولایت  مطلقه» پایه  گذاشت . او اولین  کسی  بود  که تبلیغاتش را بر اساس «نصرت به رُعب »و «مبارزه قهرآمیز برای  جلب پیرو » بنا نهاد .او بنام  جهاد برای  نشر دین  ترکان اناتولی را که بخاطر  غارت  به آنجا سرازیر شده اند؛ و بر آن شد  که از این امر در جهت  گسترش قدرت  وثروت  خودش بهره برداری  کند بنااً  پیروان  خود را به  افزار«جهاد برای  نشردین » مجهز ساخت که به این  ذریعه به اقوام ضعیفتر حمله ببرند و اموال  آنها را تاراج  کنند ؛  حاجی بکتاش با دانستن  خصوصیات  وحشیگری و  چپاولگری اقوام  مهاجر  بر آن شد  که یک  تشکیلات  مسلح  از دواطلبان  جوان  تانار بوجود آورد  که  آماده بودند به بهانه  «جهاد با  کفار » به  آبادیهای مسیحی  نشین اناتولی حمله برند . او  پس  از  متشکل کردن جوانهای ترک  مستعد  جهاد ، روستاهای اناتولی را مورد  حملات  مداوم قرار داد .  چونکه اقداماتش به  موفقیت  های مادی  چشمگیری همراه بود  همواره بر شمار  مریدانش  افزوده  میشد  و کار  وبارش بالا  میگرفت .

تا پایان  صده  هفتم  هجری دها تن  از شیخان  تازه  پای صوفی که زیر  دست حاجی بکتاش  پرورش  یافته و بمقام  خلیفه گی رسیده بودند تمام  مناطق اناتولی را   مریدان  و خلفای   حاجی بکتاش  تحت  نفوذ  خود  در آوردند که بنام  طریقه بکتاشیه  معروف گردید .

حاجی بکتاش که بسال  676  ه ش. وفات یافت  سی سال بعد از فوت او یک قبیلۀ اوغور  که  مثل دیگر  مهاجران  ترک  در هجرت از بیابانهای  آسیای  میانه  به اناتولی رسیده بودند ، با تصرف شهر «بورسا»  در منتهای  غربی اناتولی  تشکیل حاکمیت دادند  که  این شهر قبلاً   مسیحی  نشین  و مربوط به قلمرو  بیزانت بود . اور خان بیک فرزند  عثمان در 717 ه ش. به  نیت  جنگ با  کفار شهر بورسا را مورد  حمله قرار داد ه آنرا به  محاصره  گرفت و در بهار سال بعد به  تصرف در آورد [5] که  از همین  جا  هسته  مرکزی  امپراطوری  عثمانی گذاشته شد .( که  جریان  موضوع  در فصل  های قبلی  نیز  در همین  اثر  تفصیل و توضیح  گردیده  است.  به   ترکان  عثمانی  مراجعه شود )        

یکی دیگر از چهره  های سر شناس صوفیه  در  ترکیه  عثمانی  شیخ بدر الدین  که  از  پیروان  حاجی بکتاش بود  وپدرش در جنگهای عثمانی در زمان  بایزید اول  کشته شد، میباشد.  او  تحصیلات  خود را  در شام و مصر بپایان  آورد در 776 ه ش.  در زمان بایزید اول به   ترکیه باز  گشت و مدتی را در ناحیۀ اسکندرون در نزدیکی های شام در کناره  دریای مدیترانه در میان  پیروان  مذهب  موسوم به اهل  حق که شیعیان  افراطی و معتقد به اولهیت امام  علی بودند  بسر برده بود . و در باز  گشت به  ترکیه  سفری هم به  تبریز و قزوین  بخاطر آشنائی بیشتر با فن مرید  پروری  داشته و در باز گشت  از این سفر همراه  شیوخ  طریقت اهل  حق در مناطق آیدن و گرمیان و قره  میان به  تبلیغ و سیر و سفر  پرداخت .

اوبا دو نفر از  شیعیان نو  مسلمان  بنامهای طورلاق  کمال، و دیگری بور کلیچه  مصطفی،  که  ملقب به دده  مصطفی بود  همکاری آغاز کرد . زمانیکه شیخ بدر الدین  که سمت قاضی را در اردوی  عثمانی داشت و دونفر نامبرده را  منحیث مشاورین خود بر گزید. بعد از  اینکه  این قاضی بدر الدین  معزول و تبعید  گردید طورلاق کمال به  منطقه  شیعه نشین مانسیه در غرب اناتولی منتقل شد و دده  مصطفی در غرب ترکیه به قره بورن رفت .  این دو  نفر در مناطق خود برای شیخ بدرالدین و افکار و آراء  وی  تبلیغ  میکردند و  نیز ارتباط خود را  با شیخ بدرالدین  حفظ کردند.[6]

شیخ بدر الدین  در  تبعید  در از نیک  و تدوین عقاید  :

او  کتابی بنام واردات  تالیف کرد که عقایدش را در مورد بکتاشیه  و غلات شیعه (اهل حق) بیان  میداشت  که  آمیزه  ای بود  از وحدت الوجودابن  عربی  و تثلیث مسیحیت ، امام  پرستی اهل  حق و  نیاپرستی تاتار ها. او  عقیده  داشت  که شیخ  طریقت  روح  خداست و ذات  معصوم و منزه و واجب الوجود و واجب الطاعه است  که تمام  کائنات بر مدار اراده  وی میچرخد، و نظم و امر  جهان بدست اوست ، و بر مردم  جهان دارای «ولایت مطلق» است  . او  ابداع  این عقیده  مذهب بکتاشی را وارد  مرحله نوینی ساخت . او  با تفسیر باطنی (تأویل)احکام مندرج  در متون  اسلامی ، اطاعت  از شیخ را نقطۀ محوری  دین قرارداد ، و وجوب برگذاری  عبادتهای شرعی چون نماز و روزه  و حج را با تاویلاتی که  از  دین  میکر د،از دوش  پیروانش انداخت . و چونکه  مریدانش از  تاتار  های نو  مسلمان بودند توجهی به احکام  اسلامی نداشتند و فقط از  نظر   اسمی  مسلمان شده بودند .تا از برکت  جهاد به  نان  و نوا برسند ، او  محرمات شرعی  چون خمر و زنا و لواط را بر اساس تأویلهایش برای مریدانش  مباح  گردانید .  تنها امر واجب  در طریقت او  محبت امام  علی ، طاعت  مطلق از شیخ  و جهاد برای  نشر دین بود .

جنبه  های اباحی و انحلال اخلاقی مذهب شیخ بدر الدین باب طبع تاتار  های نو  مسلمان بود و  کسانی که  میخواست  در طریقه  شیخ بدر الدین  جذب شود  می بایست   از  عقاید  گذشته شان بکلی دست بکشند .و از همه  کار  هایی که  در گذشته  در مورد  (دین )انجام داده اند  توبه  کنند محبت  علی  و  محبت  شیخ شان  شیخ بدر الدین ،را اساس  اعتقاد شان قرار دهند و با او بیعت  کنند  که  هیچ  گاه  از  اطاعت  شیخ بیرون  نشوند یعنی  آنچه  که او  از مریدانش  میخواست ذوب شدن  در شیخ بود . او بمریدانش صفت  «نیابت مُحب» را داد، یک  معنای  این صفت ،«تَبَراّئی و تَوَلّائی»بود  که  همین تاتار  ها چند دهه بعد به  ایران رفته ارتش قزلباش را ایجاد  وقدرت سیاسی را قبضه  کرده   در ایر ان  متداول ساختند .

او در آخرین سال قرن  هشتم به بهانه سفر  حج با  کسب اجازه  از سلطان  عثمانی از شهر ازنیک  خارج شده بیک  منطقه شیعه  نشین  در بخش اروپایی  عثمانی  موسوم به روملی رفته در آنجا  مستقر شد تا شورش مورد  نظرش را از  آنجا  آغاز نماید .

شیخ بدر الدین  مصطفی دده و طورلاق کمال ، طبق برنامه ای که  مدتها قبل رویش  کار کرده بودند ، بطور همزمان  در سه  منطقه  قیام  کردند . دده  مصطفی فرماندار ازمیز را در جنگ  کشت و  نیروی دیگر عثمانی را که زیر فرمان حاکم صاروخان بود شکست داد  و در منطقه  دست   به  کشتار و غارت زد . طورلاق کمال در مانسیه  پیروزیهایی بدست  آورد و مثل دده  مصطفی  سنی ها را کشتار کرد و دست  غارت بر کشود .سلطان محمد یک  لشکر بزرگ به رهبری  بیگلر بیگی  وزیر اعظم و شهزاده  مراد بمقابله با  شورشیان  فرستاد  که بعد  از تلفات بیشمار  نیرو  های شورشی  دده  مصطفی  و طورلاق کمال   را در هم شکسته و مصطفی و طورلاق کمال دستگیر و اعدام شدند .  پس از ان شیخ  بدر الدین شکست یافته  دستگیر شد . یک  محکمه  خاص برای محاکمه شیخ برهبری  یک فقه  (خراسانی) شخصی بنام مولانا هراتی برای محکمه  علنی شیخ  تأسیس  شد . شیخ بدر الدین  در این  دادگاه متهم به ارتداد ، فریب و تضلیل مسلمین  و شورش  برای برهم زدن امنیت مسلمانان  گردید  که نتیجتاً  محکوم بمرگ شد ه در 799 ه ش. بدار اویخته شد .

در نهضت شیخ بدر الدین ، که  حالت  عصیان  عمومی تاتار  های بکتاشی بر ضد دولت  عثمانی را بخود  گرفته بود ، بسیاری از بومیان  مسیحی  نیز شرکت داشتند . علت شرکت  اینها در نهضت  خشمی بود که از ستم  های بی حد و حصر جهاد  گران  عثمانی داشتند .آنها به  این امید بودند  که  در نهضت  شیخ بدر الدین دستگاه  حاکمیت  عثمانی برچیده  شود و دوران  جهاد برای  گسترش  اسلام  و اسیر کردنهای زنان و دختران بومیان  ترکیه به  پایان برسد  و مسیحیان  ترکیه  از رنج  مسلمانان (عثمانی) برهند . دامنه  نهضت شیخ بدرالدین به اندازۀ  گسترده بود که  چندین  تن از  کشیشان و  همچنین رهبران یهودیان نیز در  آن شرکت  داشتند  .[7]  پیروان  شیخ بدر الدین   چنین  عقیده  داشتند که او نمرده  و در خفا است  و باز  میگردد . عقیده  ای که  در  اکثر جا  ها به  ملاحظه رسیده  است .

خلیفه  های شیخ بدر الدین بعد  از دستگیری بدار آویخته شدند و بسیاری  نیز  متواری شدند و یا به  ایران فرار نمودند و بعضی  ها در  میان قبیله  های تاتار به  تبلیغ  پرداختند . سرکوب و خفقانی  که  مریدان شیخ  بدر الدین بآن  مواجه شدند  آنانرا بسوی یک عداوت آشتی ناپذیر با کل دستگاه  دینی دولت  عثمانی ، و به  عبارت  دیگر بسوی  عداوت ابدی  نسبت به اهل سنت  سوق داد .  پیروان شیخ  بدر الدین از آنجا که در سراسر خاک  عثمانی  مورد  تعقیب بودند  عقاید شان را مخفی میداشتند و همواره  در  تقیه بسر  می بردند  و تقیه  را اصل اساسی اعتقاد  خویش  قرار دادند .

بیست  وهفت سال بعد  از دار آویزی شیخ بدر الدین، شیخ  جنید که با عده ای از تاتار  های  که امیر  تیمور  تقدیم خانقا کرده بود به  قلمرو  ترکان  عثمانی  داخل شده  و از  سلطان  عثمانی  طلب قطعه زمینی را کرد  که در آن با  مریدانش بسر برند ، سلطان باو التفات  نمود ، و او  مدتی  در زمین اهدایی سلطان اقامت  نمود .  در  همین زمان بود  که  خلیفه  ها و مریدان شیخ بدر الدین  خبر یافتند  که شیخی بزرگوار از تبریز آمده و مریدانش  تاتار  ها  هستند .بعضی از این  خلیفه  ها برای آشنایی با او  به  نزد  شیخ  جنید رفتند . شیخ  جنید  در اندیشه  این بود  که رهبری  مریدان شیخ صدر الدین را به  عهده  بگیرد . ونصب او از این قرار است:  شیخ  جنیدپسر ابراهیم   و او  پسر خواجه  علی و او  پسر صدر الدین  و او پسر و جانشین شیخ صفی الدین اردبیلی بود .او در حالی به قلمرو  ترکیه داخل شد و توجه سلطان  عثمانی را بخود  جلب کرد  که  بکتاشی  ها در مورد سازماندهی دوباره  گروه شان چشم بر راه یک «رهبر » بودند که  جای شیخ بدرالدین را بگیرد .  شیخ  جنید  که از قبل همچو برنامه  ای را  داشت زمینه  ها را برای  گرد  کردن بکتاشیها دور خودش  مساعد  می دید و بدون درنگ  دست بکار گرد  آوری  مریدان شیخ بدرالدین شد . ولی فعالیهای  شیخ  جنید با مخالفت  شدید  عثمانی  ها مواجه شد و او  مجبور گردید  به کیلیکیه برود و در قونیه اقامت  گزیند .  در آنجا  هم  با مخالفت فقهای   قونیه  مواجه شد  مجبور شد به  جنوب اناتولی برود و  خودش را در میان تاتار  های ورساق مقیم سازد و در آنجا نیز دوام نیاورد  و آنجا را به قصد اسکندرون ترک  گفت  . اسکندرون  مرکز فعالیت تاتار های پیرو  مذهب اهل  حق (معتقدان به  خدایی علی ) بود.او در اسکندرون  خانقاهی بنا کرد و بفعالیتهای تبلیغی پرداخت ، و خلفایش را به  نواحی اطراف   گسیل  کرد .  متشرعان شام از دست او به  حاکم  حلب شکایت بردند ، و شیخ  جنیددر سال  835 ه ش.  از اسکندرون اخراج شد  .

شیخ  جنید در  هشت سالی که در ترکیه  عثمانی بسر برد بطور کامل  تحت  تأثیر  عقاید بکتاشی  ها و اهل  حق قرار گرفته  از مذهب آبائیش  که  مذهب اهل تسنن(مذهب شافعی ) بود  دست  کشید ، و به رهبر بلا منازع بکتاشی  های  ترک عثمانی تبدیل شد .در این زمان بود که او لقب سلطان المشایخ  را بر خود  نهاد و او بر این مفهوم بود  که  داعیه رهبری دینی و سیاسی را  در سر داشته باشد. اینک  همۀ خلفای شیخ بدر الدین  وی را به رهبری  خویش  قبول داشتند .او بخاطر مریدان  تازه  اش  زبان  مادری  اش را که  آذری بود رها کرد و ترک زبان شد دیگر اینکه  مذهب شافعی را که  مذهب  نیاکانش بود ، رها کرده مذهب اهل  حق را که به الوهیت  امام علی  قایل بودند اتخاذ  کرد ؛ تغییر موضع اول او را بیکی از تاتار ها  تبدیل  کرد  و تغییر مورد دوم ویرا رهبری بخشید و تا مقام الوهیت بالا برد ؛ و مریدانش  عملاً در سلک بندگانش  قرار  گرفتند  که  چشم و  گوش  بسته بفرمانش بودند . او  در  پایان  این  هشت سال  به  مردی  تبدیل شده بود  که  از همۀ احکام  دینی دست  شسته بطور کامل  اباحی  مذهب شده  خود  و مریدانش را از انجام فرایض  دینی  معاف داشته و به  نسخه دوم شیخ بدر الدین  تبدیل شده بود .

او  وقتی از اسکندرون  خارج شد در همسایگی  کشور  مسیحی نشین  طرابوزان  رفت . در آن  هنگام  نیرو  های طرابوزان در  گیر مقاومت  در برابر  گسترش  طلبی سلطان  محمد فاتح بودند .سلطان  محمد  که اکثر قسمت  های اروپای شرقی را   فتح  کرده بود میخواست با  کشودن  طرابوزان سراسر  کشور عثمانی را یکدست  کند و  هیچ  نیروی  غیر  مسلمانی در  انجا باقی نگذارد

جنید و مریدانش  که تمایل غارتگرانه  داشتند  با استفاده  از  گرفتاریهای دولت طرابوزان به روستا  های آن  کشور دستبرد زده غارت و  کشتار  کردند و  غنایم  بسیاری بدست  آوردند . در این اثنا سلطان  عثمانی به  وساطت سلطان اوزون  حسن (بایندر ) با دولت  طرابوزان  وارد صلح  گردید و  جنید و مریدانش  از جانیق  اخراج  گشتند .

اوزون  حسن  که  پادشاه  مقتدر بود  ودر ضمن  در صلح طرابوزان با دولت  عثمانی کمک  کرده بود و از جانب دیگر با ارمنستان  که  جزو قلمرو  اوزون  حسن بود با طرابوزان  همسابه بود . پادشاه یونانی تبار طرابوزان با اوزون  حسن  پیمان  حمایتی  بست و دخترش دسپینا کاترینا را  به زنی  به عقد ازدواج  اوزون حسن در آورد . ولی این  وضع زیاد دوام  نکرد  .طرابوزان بدست  ترکها فتح شد و خاندان  شاهی قتل عام شدند و مردم  آن  دین  اسلام را پذیرا گردیدند .

شیخ  جنید  که  از جانیق راهی دیار بکر شد  از طرف اوزون  حسن  مورد  حمایت قرار گرفت و او را در  پایتحت اقامت داد ، و بر آن شد  که او را با  خانواده  خود   پیوند  دهدو باین  هدف خواهر خود  خدیجه بیگم را به  همسری جنید در آورد این واقعه بر  قدرت و شوکت  شیخ  جنید افزود . او  که  از راه  تاراج امرار معاش  میکرد از اوزون  حسن  خواست تا او را اجازت دهد  که به  جهاد  چرکسان برود . چرکسان اقوام  مسیحی بودند  که در شرق دریای سیاه و شمال  گرجستان و  غرب داغستان  می زیستند ، و همواره  از قرنها باز  در معرض دست اندازیهای گروه  های  جهاد  گر  مسلمان  بودند  که برای اسیر  گرفتن فرزندان  آنها به  آن  ناحیه  حمله  میکردند .  چونکه آنها اقوام سفید  پوست  وزیبا اندام بودند ، غلامان و  کنیزان  چرکس در سر زمینهای اسلامی  خریدار زیاد  داشت وبه  نرخ بالائی بفروش  میرسید . از این سبب  در تاریخ  اسلام  در باره غلامان  و کنیزان  چرکس  داستانهای بسیاری وجود دارد .

جنید برای حملۀ جهادی و تاراجگرانه به سرزمین  چرکسان  همه  گونه احتیاط را بکار برد ، و با اعلام  اینکه قصد زیارت مرقد  جدش را دارد با مریدانش از دیار بکر  وارد آذر بایجان شد ه از آنجا راهی شروان شد  تا از راه  داغستان به سرزمین چرکسان  حمله برد . چون شیخ  جنید  وارد شروان  که یک  شاه  نشین  ایرانی  که  پایتختش  تبریز بود گردید.شاه شروان  از از جهان شاه   شاه داغستان  کمک  طلبید  تا جلو  جنید را بگیرد نیرو  های مشترک  شروانشاه و جهانشاه بالاخره در 838 ه ش . با جنید در  گیر شده  در نتیجه یک جنگ سخت  جنید بقتل  میرسد . و  مریدانش  متواری شده به آمُد بر  میگردند .

شیخ  حیدر :  

وقتی جنید کشته شد فرزند شیر خواره ای بنام حیدر از خواهر اوزون حسن داشت که با مادرش نزد اوزون حسن  زندگی میکرند .  این  کودک را مریدان جنید پس از او شیخ  خواندند و بدورش گرد  آمدندسعی اوزون  حسن برای نگاه داشتن مریدان شیخ  حیدر نیز در  این  میان  کار گر بود ، زیرا او همین  کودک شیرخواره  را لقب شیخ داد و  مریدان ِ جنید را تشویق کرد که از این  کودک اطاعت نشان دهند ، و  میگفت  که انوار اللهی را از  جبین او ساطع می بیند و شایسته  است که  مقام شیخ را تحوبل بگیرد.بی شک خود اوزون  حسن به رهبری  این کودک  عقیده  مند بود، و هدف  عوام فریبانه نداشت . زیرا او  هم  مثل سایر سلاطین  ترک دارای عقاید  پیر پرستانۀ مبتنی به  نیا پرستی کهن بود ، و بر  علاوه  در  کشورش بوجود یک  پیر طریقت  که مطاع باشد  احتیاج داشت تا از  نظر معنوی ترکان را بسیج  کند و سلطنت  خود را  مشروعیت  بیشتر بخشد .پذیرش  رهبری کودک شیر خواره که ناشی از عقیده موروثی بودن مقام رهبری دینی بود نقطۀ محوری مذهب شیعه را  تشکییل میدهد .بدور از برخی  عقاید  دینی  نبود و در  غیاب یک   پیر طریقت بالغ و عاقل این  کودک بهترین فردی بود  که میتوانست  خواسته  های اوزون  حسن را بر آورده سازد؛ بویژه  که  این  کودک  از خانواده خود او  اوزون  حسن  نیز بود و به  خانواده اش یک  معنویت  والا می بخشید . ازین  گذشته  شیخ  جنید در ترکیه  عثمانی مریدان بیشماری داشت که اوزون حسن  میتوانست با عَلَم  کردن این  پیر شیر خواره از مریدان شیخ  جنید  در جهت  مقاصد سیاسی و نظامی اش  استفاده  نماید.

چون که شیخ  حیدر در  خانه اوزون حسن پرورش  میافت ،  مریدان تاتارش در عمل بخدمت اوزون  حسن در آمده بخشی از سپاه او را تشکیل دادند .و در جنگهایی  که او با جهان شاه داشت شرکت نمودند تا انتقام خون شیخ شان را از جهان شاه بگیرند. در سال 848 ه ش.میان  جهان شاه و اوزون  حسن جنگ در  گرفت . جهان شاه شکست یافت و بفتل رسید و با  کشته شدن او  حکومت  فره قوینلو  ها بسر آمد از ان  پس قلمرو  جهان شاه بتصرف اوزون  حسن در آمد و او  خود را شاه  ایران  نامید و در سال بعد  پایتخت را از  آُمد به  تبریز نقل داددر آن  هنگام  خراسان در دست ابو سعید  آخرین سلطان  تیموری بود  که  هرات را  پایتخت قرارداده بود  که البته در جایش به  آن  می  پردازیم .اوزون  حسن ،را ابوسعید،  غاصب تاج و تخت ایران  و خودش را وارث  کشور تیمور  میدانست.او برای بر اندازی  اوزون  حسن به آذر بایجان لشکر کشید ؛ ولی در دست  مغان شکست یافته اسیر و کشته شد.[8] که البته باقی ماجرای خاندان  تیموری در یک بحث مفصل توضیح میگردد    .

با کشته شدن  جهان شاه اوزون  حسن  وقتی در  تبریز  مستقر شد به شیخ  جعفر که از طرف  جهانشاه حمایت میشد دستور داد ریاست  خانقاه اردبیل را با اموال موقوفه آن خانقاه به شیخ  حیدر  تسلیم  کند و  از منصب خویش  کناره بگیرد .برای اجرای این  دستور شیخ  حیدر را که به سن  نه سالگی رسیده بود ،توسط مریدانش به اردبیل فرستاد ه بر مسند رهبری خانقاه  شیخ صفی الدین اردبیلی نشاندند.از آن  پس نام شیخ  جعفر در تاریخ  ایران  در نظر نمی رسد و  بیم  آن  میرود  که او  وخانواده  اش  توسط مریدان  شیخ  حیدر که  همه  تاتار و مذهب اباحه داشتند بقتل رسیده باشد . از آن  پس از ایرانیان  کسی  در خانقاه اردبیل  به سلک  مریدان شیخ  حیدر نیامد ، و مریدان او  به  تا تار های  منحصر بودکه از اناتولی با او وارد ایران شده بودند .

شیخ  حیدر از آوران  کودکی  تحت تربیت  خلیفگان بر جسته   شیخ  جنید که خلیفه  های سابق شیخ بدر الدین بودند قرارداشت ، و آنها او را دور  از چشمان اوزون  حسن با عقاید افراطی خود شان آشنا میساختند او را  تحت  تمرینات سخت  نظامی وجهادی قراردادند ،  وبا انواع فنون  جنگ  و  گریز که لازمۀ  جنگ  های غارتگرانه  تاتار ها بود آشنا کردند اوزون  حسن بپاس خدماتی که  خلیفه  های  شیخ  جنید  در مورد  تربیت  شیخ  حیدر مرعی  میداشتند  آنقدر آنها را آزادی  عمل داد  که  حتی در اردبیل دستگاه  اسلحه سازی ایجاد  کرده و خانقاه اردبیل را به  نوعی  حکومت مبدل ساختند.

چونکه خلیفگان شیخ  حیدر و به تبع  آنها شخص او ،از شیوه  تقیه بسیار منضبطی  پیروی  میکردند و عقاید شان را بکلی از  غیر خودیها مخفی نگاه  میداشتند  که اوزون  حسن  هیچ اطلاعی از  عقاید شیخ  حیدر نداشت ، و او را بر  عقیده  نیاکانش  میپنداشت . وفتی شیخ  حیدر به سن  جوانی رسید ، اوزون  حسن  دختر خویش مارتا را که از کاترینای مسیحی  امپراطور طرابوزان تولد یافته بود بعقد ازدواج او  در آورد ه او را داماد  خود ساخت .این  وصلت  وضع شیخ  حیدر را بکلی تغییر داده و  مستحکم  گردانید از این رو در اجرای مقاصد  پنهانی خود ازقدرت بی نظیر و دست باز برخوردار شد .

فضل الله روزبهان خنجی که معاصر این  جریانات در  تبریز بوده  است ، درباره فعالیتهای شیخ حیدردر اردبیل  چنین  می  نویسد:

اکثر اوقاتش در تهیه  مقدمات  لشکر کشی از  نیزه ساختن و تیغ  پرداختن مصروف بود ...در ساختن طعن  وضرب یگانه زمان بود . شنیده ام  که  چند  هزار شمشیر  وسر نیزه و جوشن و شمشیر و سپر مهیا کرد بی آنکه بدستیاری صانعان محتاج گرددچه  بنفس خویش  تمام  انها را تکفل مینمودی و مریدان را به  حسن ارشاد در ساختن آنها تعلیم فرمودی .[9]      

اوزون  حسن در زمستان سال 856 ه ش. در گذشت و بعد از در گیری  های مصلحانه بین  پسران  اوزون  حسن  که در این  جریان  ملکه  کاترینا بدست  خلیل  پسرش  خفه   گردید و بعد  از  برخورد  های مسلحانه   یعقوب  پسر اوزون  حسن پادشاه بلا منازعه  ایران  گردید  و بر خلاف پدرش پادشاهی صلح دوست بود  وبا بایزید دوم پسر سلطان  محمد فاتح   مناسبات  دوستانه بر قرار نمود  مدارس را که  در عهد  اوزون  حسن  تعطیل شده بود واپس باز گشایی کرد .او  صلح طلب بود و اندیشه   کشور کشائی را نداشت .

گشایش  آموزشگاه هابه احیای فکر دینی منجر شد و در اثر فعالیتهای  تبلیغی علما  و فقها ، خانقاهایی  «اهل  حق» از رونق افتاد  و کار و بار این  دسته  از شیوخ  که  پیش از  این بازار  گرمی داشتند  از رونق افتاد . نزاع  بین  شریعت  اهل  تسنن و طریقت احل حق که در صفحات قبل   شرح شد  در زمان سلطان یعقوب  تغییر یافت  و فقه  ها و علما مورد  حمایت  دولت قرار گرفتند . از همه بیشتر خانقاه اردبیل که هزینه زندگی شان  از طریق حملات غارتگرانه  به آبادیهای اطراف آزربایجان  بخصوص  حمله به سرزمین  چرکسان  تامین  میگردید از نتیجه  سیاست  صلح طلبانه  یعقوب متضرر  گردید و راه در آمد شان بسته شد .، خانقاه اردبیل به  نفع  مدارس دینی اکثر موقوفات  خود را از دست  داد و شیخ  حیدر از این  ناحیه زیاد تر   متضرر میگردید .

شیخ  حیدر در سال 858  ه ش. بر آن شد  تا بهر  ترتیبی که شود  موقعیت  خانقاه اردبیل را در مقابل متشرعان و فقیهان  حفظ  کند . او  خواست تا مبارزات را به  شیوه  شیخ بدر الدین   احیا ء کند واز این سبب بمریدانش  لباس  متحد الشکل  پواشد و کلاه  نمدی سرخ رنگ  دوازده ترک بر سرآنها گذارید .  در این زمان تمام  خلیفگان شیخ بدر الدین  در اناتولی (ترکیه  عثمانی)فعال بودند  که انها  نیز به  دستور شیخ  حیدر کلاه سرخ دوازده ترکه بر سر نهادند . در همین سال شیخ  حیدر در آذربایجان  که مردم  ان  سنی مذهب بودند جهاد با سنی ها را آغاز نموده ضمن یک فتوای صریح اعلام داشت : که همه اهل سنت  در حکم  کفارند، و فقیهان سنی دشمنان خدا بشمار میروند  و هر که  از آنها تیعیت  و تقلید  کند از دین  خارج شده  به کافران  ملحق  می شود  وقتلش واجب  میگردد.» [10]      او  در  این فتوا اعلام  کرد  که جهاد با اهل سنت یک واجب شرعی است و  غارت اموال و فروختن زنان  وفرزندان  آنان ثواب  عظیم دارد . او  عقاید شیخ بدر الدین را مو بمو اجرا کرد و همان  عقیده افراطی تاتار  های بکتاشی اناتولی  که علی بن ابوطالب را تا مقام الوهی بالابرده  وی را  مورد  پرستش قرار میدادند به صراحت  تبلیغ کرد . مریدان او که  از آن لحظه کلیه واجبات شرعی از قبیل نماز روزه  ، ذکات و حج از گردن  انها نظر با تاویل شیخ  حیدر ساقط بود ، بطور رسمی نیز لقب قزلباش (سرخ کلاه  ها) یافتند در دستجات  مسلح  ومنضبط جهادی  متشکل شدند، آبادیهای شروان ، داغستان .  مناطقی  از قفقاز را که  عموماً سنی مذهب بودند ، تحت  عنوان جهاد با کافران  مورد  حمله  غارتگرانه  قراردادند.مریدان شیخ حیدر در اردبیل و روستا  های اطراف دست به غارت  و تاراج  کشودند و شیوه  های ارعاب آمیز همراه با  خشونت  های شدید ی را در  پیش  گرفتند تا مخالفان را در ارعاب دایم  نگاه دارند و از فکر  هر گونه  مقابله  آنها را باز دارند.آنها تمام اقدامات ارعابی شان را که در حقیقت برای تحکیم قدرت خود شان و بخاطر اخاذی از مردم اردبیل انجام میدادند را برای سلطان یعقوب  بصورت تلاش برای نابود سازی مخالفان سلطان وانمود  میکردند تا همواره  حمایت او را باخود  داشته باشند .آنان برای ارعاب مخالفان شان  چنان شیوه  های  خشونت باری را احمال میکردندکه شنیدن آنها مورا بر اندام راست  میکند.فضل الله روز بهان  خنجی  درذکر یک  مورد  از  این شیوه  ها ی رعب انگیز چنین  مینویسد:

او  در اردبیل بخاطر آسیب رساندن به  مخالفانش بهر وسیله ای متشبث میشد . از  جمله سگ زنده را الوده به  نفت  میکردو شب هنگام  که همه در خواب میبود ند، به  آتش  می  کشید و در سرای  مخالفش رها میکرد . سگ زنده زنده  در میان شعله  های آتش  میسوخت و از شدت سوزش بهرطرف خانه  میدوید وخانه را شعله  های آن  آتش بکام خود  میکشید و  هستی فرد  مخالف را به نابودی می  کشاند . [11]

اما زمانیکه  از اثر استغاثه مظلومین سلطان یعقوب میخواست او را مورد باز خاست و مواخذه قرار دهد از جانب  مادرش که  عمه  شیخ  حیدر بود  مورد  حمایت  قرار می  گرفت و  خود شیخ  حیدر هم با در نظر داشت اصل تقیه  میکوشید  تا کلیه اعمال شوم  خودش را پوشیده  نگاه دارد .او بار  ها  در  حضور سلطان قسم یاد  کرده  است که به مال و ناموس  هیچ  مسلمانی دست  درازی نکرده است و از آن  پس  هم نخواهد  کرد ، و هر چه در باره  اش شنیده اند شایعاتی  است  که دشمنان خاندان او رواج داده اند .ولی او به سلطان  گفت  که  جهاد  در برابر مسیحیان  چرکسی وظیفه شرعی مریدان اوست و او نمیتواند  حکم خدا را رها  سازد  ولی سلطان  وی را از اینگونه جهاد  منع کرد،او برای سلطان به قرآن سوگند یاد  کرد  که  از این  پس مریدانش را به  جهاد  نمی فرستدو در گوشه زاویه شیخ صفی به  عبادت  خواهد  پرداخت .

شیخ  حیدر  که  خود را قوی میدیدخود را آماده یک رویارویی  در867ه.ش.میدید به  این  منظور با چند تن از مریدانش از اردبیل خارج شد و در شمال آذربایجان درکناررود کُر اقامت  گرفت.او از آنجا خلیفه  هایش را به اناتولی فرستاد  تا  جوانان تاتار را  گرد  آوری کرده بنزد او بفرستند.در خلال دو ما بیش  از شش هزار  جنگجوی تاتار از اطراف و اکناف اناتولی به  آذربایجان رفته به او  ملحق شدند .او در اوسط  تابستان همان سال به روستاهای سنی مذهب  بردع و محمود  آباد یورش برده روستا ها را به باد  غارت داد و شمار بسیار زیاد ی از ساکنان این روستا ها بخصوص علمای روستا ها را قتل عام  کرد و سپس  متوجه شماخی شد و شروانشاه را که برای دفاع از شماخی لشکر اراسته بود شکست  وفراری داده وارد شهر شماخی شد .او به قصاص آنکه برخی ازموقوفات  خانقاه اردبیل را سلطان یعقوب بنفع  مدارس  دینی آذر بایجان مصادره  کرده بود ، تمامی فقهیان و مدرسان و ائمۀ مساجد شماخی را دستگیر کرده به قتل آورد ، واموال  مردم شهر را بکلی  غارت  کرد و شهر را به  اتش  کشید .

شروانشاه  در بعد از شکست  از قزلباشان  در قلعۀ گلستان موضع  گرفت  واز سلطان  یعقوب استمداد طلبید که سلطان بی درنگ  نیروئی به منطقه  اعزام  و در ناحیۀ تبسران  همان  موضعی که قبلاً شیخ  جنید بقتل رسیده بود دو  نیروی سلطان  یعقوب و شروان شاه بهم  پیوستند . در تیرماه  همان سال  جنگ سختی    رخ داد قزلباشان در اول  تلفات سنگینی بر نیرو های سلطان یعقوب و شروانشاه وارد ساخت  ولی در  حینیکه  نیروی  مشترک در آستانه شکست  قرار داشت ، شیخ  حیدر  تیر خورد ه و  کشته شد و مریدان تاتارش  که بی فرمانده شده بودند سراسیمه  پا بفرار نهادند و بسیاری از آنها در هنگام فرار کشته شدند .فرمانده  سپاه سلطان یعقوب سر شیخ  حیدر را از تن  جدا کرده به  تبریز برد . سلطان  یعقوب  که  از ناحیه  اعمال شنیع  شیخ  حیدر که  مردم  تبریز ، شروان  وسایر مناطق پادشاهی او را به ستوه  آورده بود و به  نسبت  مناسبت فامیلی ایکه با شیخ  حیدر داشت  برای تبرئه  خود  امر فرمود  تا بخاطر فرو  نشاندن  خشم  مردم ،  سر شیخ  حیدر را در خیابانهای تبریز گردانده  در معرض تماشای  عموم  نهادند و سپس آنرا  پیش سگان انداختند .

بعد از این قضایا  خانقاه اردبیل به   دستور سلطان  یعقوب  تعطیل گردید  واملاکات  آن  مصادره شد  همسر شیخ  حیدر یعنی مارتا – خواهر اندر  سلطان یعقوب با سه فرزندس علی و ابراهیم و  اسماعیل  به  تبریز برده شدند     و سلطان یعقوب برای اینکه  آنها  از دسترسی  تاتار  ها بدور باشند  از تبریز به شیراز فرستاد  و به  حاکم فارس دستور داد  که  آنها را در دژ  استخر اقامت  دهد .

سلطان  علی :

سلطان یعقوب در وبایا طاعون سال 869   مبتلا و در  بهمن ماه  همان سال   در گذشت .  پس از او  جنگ  خانگی  میان  مدعیان  تاج و تخت اوج  گرفت . ده سال تمام سراسر ایران  را   شورش و اغتشاش فرا گرفت .ابتدا بایسنقر  پسر ارشد سلطان   در تبریز بر تخت  نشست . و در این  گیرودار مسیح  میرزا بایندر که  برای  تصاحب تاج و تخت  قیام  کرده بود   کشته شد . محمو د بیگ  برادر زاده سلطان یعقوب  نیز در  همین سودا در نزدیکی همدان  کشته شد . سلیمان بیک بایندر حاکم ماردین  و کردستان بایسنقر را در آذربایجان شکست داد و تبریز را  گرفت و خود را شاه  ایران  خواند .رستم بیک فرزند  مقصود  نواده اوزون  حسن یکی دیگر از مدعیان  تاج و تخت بر ضد  سلیمان بیک سر به شورش  نهاده او را مغلوب و مقتول  ساخت . محمدی بیک  والوند بیک نوادگان دیگر اوزون  حسن  نیز هر کدام بدون ارتباط با دیگری  مشغول در این بازیها ی قدرت  بودند .  کشور سراسر نا امن شده راه  های  بازرگانی . تدارکاتی بسته شد و  کشاورزی  نقصان  پیدا کرد . در این  گیر و دار بود  که قزلباشان به  ایران باز  گشت  نمودند . رستم بیک  پس از استقرارش به  تبریز   به امید  اینکه  از نیروی معنوی فرزندان شیخ  حیدر به  نفع  خود  استفاده  کند نیروی مریدان  تاتار شیخ  حیدر را بخدمت  گرفته در جنگ  علیه رقبای خود  استفاده  نماید ، لذا  عمه  اش  مارتا را با فرزندانش از شیراز به  تبریز  آوردند او  سلطان  علی فرزند ارشد  شیخ  حیدر را بر مسند  خانقاه اردبیل نشاند و دستور اعاده املاک  خانقاه اردبیل را صادر کرد .

قزلباشان  اناتولی بدور خلفای  شیخ  حیدر جمع شده راهی  اردبیل  گردیدند تا پیرامون  سلطان علی جمع گردند .رستم بیک این  نیرو را برای مقابله  با دشمنانش  بکار گرفت  از این رو  سلطان علی را با  طرفدارانش برای مقابل با بایسنقر به  شروان  گسیل کرد  که در نتیجه قزلباشان  در این  جنگ برنده شدند که بایسنقر بقتل رسید و  این  جریان باعث آن شد تا قزلباشان در نواحی  اردبیل دست باز بیابند تا بتوانند  همان شیوه  های دیرینه خود را  از سر  گیرند .قزلباشان  در اردبیل و روستا های اطراف  ان  دست  تعدی به  جان ومال  مردم  گشودند و جهاد با سنی  ها را   سر لوحه  کار خود  گردانیده علمای آزربایجان را به شیوه  های  مختلف  ترور نمودند و مدارس را به  آتش  کشیدند . علی و برادرانش به  دستور  رستم بیک، به  تبریز برده شد و تحت  مراقبت شدید  در اقامت اجباری شان قرار  گرفتند . ولی  چندی نگذشته بود  که  علی و دو برادرش را شبانه  چندتن از فدائیان قزلباش از محل اقامت شان ربوده در سال 873 ه ش. از تبریز خارج ساختند . روز بعد رستم بیک یک دسته  پانصد  نفری را به  تعقیب شان فرستاد . این دسته  در نزدیک روستای شماسبی  نزدیک اردبیل  به قزلباشان رسیدند ؛ ولی قزلباشان  گویا در دفاع  از  علی و برادرانش با این  گروه بجنگ برخاستند  و چند تن را  کشت وبقیه را فراری دادند . در این  میان  علی بطور اسرار امیزی سر به  نیست  شد . پس از او  ابراهیم  واسماعیل را  قزلباشان به اردبیل برده در خانۀ امنی  پنهان نمودند .ولی مامورین رستم بیک   به  جستجوی شان بودند،؛قزلباشان چند  روز بعد  آنها را مخفیانه  از اردبیل خارج ساخته به رشت  منتقل کردند . این دو برادر را   چند روز  در  یک مسجد نزدیک  خانه  زرگری بنام  نجم نهان نمودندو سپس آنها را از رشد به لاریجان منتقل نمودند . در آنجا اسماعیل را به کارکیا میرزا علی  حاکم زیدی مذهب  لاهیجان سپردند  که از مریدان شیخ صفی الدین بود  و به نوادگان او  ارادت  می ورزید ؛ و در عین  حال به  علت دور بودن  از آذر بایجان  هیچگونه  معلوماتی  از  عقیده قزلباشان نداشت .از این  هنگام  از ابراهیم  خبری در دست  نیامد.[12] 

سایر مآخذ:

1-    (تاریخ  ایران  ،تالف  سر جان مالکم خان )این  وقایع را  در تاریخ  ایران در باب چهاردهم سلاطین صفوی و پیدایش شان  با ذکر  مشایخ صوفیه و قزلباشان  را بتفصیل شرح  داده  است . رجوع شود به (تاریخ  ایران  ، تالیف جان  مالکم  خان چاپ قلمی )

2-    حبیب السیر تالف  غیاث الدین  پسر همام الدین  معروف به  خواند  میر  که  به اهتمام  داکتر عبدالحسین  نوایی و  مقدم  ای از استاد  جلال الدین همایی سال49 13 توسط بناه  تر جمه و نشر کتب به شمارگان دو هزار نسخه  انتشار یافته  است  در این اثر استفاده  شده  است .