نصیرمهرین
بررسی حکومت ها در افغانستان
برگرفته از
درادامۀ بررسی حکومت های افغانستان، در این نوشته، "حکومت ببرک کارمل" به بررسی اجمالی گرفته می شود. حکومت های پیشین افغانستان قبلاً بررسی شده اند. این نوشتار ادامه دارد.
حکومت ببرک کارمل
(در پناه سپاه شوروی)
6جدی 1358- ثور 1365
27 دسامبر 1979- می 1986
مقام های حزبی و دولتی شوروی که تصمیم گیرندگان تهاجم به افغانستان بودند، هرگز نگفتند که فرستادن ببرک کارمل از شوروی به کابل، جزء برنامۀ تهاجم بود. برخلاف گفتند که "شورای انقلابی ج.د.ا"خواهش فرستادن قوای نظامی را برای رفع تجاوز بر کشور شان نمود.
آن استدلال بازتاب رسوا آمیز و ناپذیرفتنی داشت. زیرا به قدر کافی واضح بود که قوای شوروی بازگشت کارمل و تأسیس حکومت او را فراهم نموده اند.
ببرک کارمل کی بود ؟ (1929- 1996)
کارمل در سال 1929 در محلۀ کمری مربوط بگرامی کابل تولد شد. پدرش حسین خان از نظامیانی بود که تا رتبۀ جنرالی رسید. کارمل در مکتب نجات درس خواند، سپس وارد دانشکدۀ حقوق گردید. به عنوان شخص جوان و فعال سیاسی به زندان رفت. بعد از رهایی از زندان تحصیل را به پایان رسانید و در وزارت پلان به کار پرداخت. گویند علایق و تمایلات به سوسیالیسم پیدا کرد که تا اواخر عمرش او راهمراهی کرد. در سال 1964 در تأسیس حزب دموکراتیک خلق سهم فعال داشت.
کارمل در دوره های دوازدهم و سیزدهم شورای ملی از شهر کابل نماینده انتخاب شد. کودتای 26 سرطان را تایید و با آن همکاری کرد. در پیوند با موضوع به خاکسپاری میر اکبر خیبر توقیف شد. پس از کودتای ثور، سمت معاونت صدارت و معاونت شورای انقلابی را عهده دار بود. با تبارز دگربارۀ تنش های خلق و پرچم، به حیث سفیر به جمهوری چکسلواکیای وقت فرستاده شد. اما چندی بعد او و بقیه رفقایش که در سایر کشورها سفیر بودند، در ماسکو گردهم آمدند. با گذشت چند ساعت از قتل حفیظ الله امین به کابل رسید.
سیاست داخلی حکومت ببرک کارمل
کارمل منظور حکومت خویش را "دفاع از دست آوردهای بزرگ انقلاب کبیر و پرجلال ثور" (2) یاد کرد. برای تحقق آن، اقداماتی که به گونۀ عاجل در همان شب 6 جدی عملی شد، رهایی کادرهای پرچم از توقیف بود. تعدادی از فعالان و اعضای رهبری جناح خلق زندانی گردیدند و چند روز بعد زندانیان سیاسی، به استثنای 80 نفر، آزاد شدند (3). حکومت او از طریق جلسات و نشریات دولتی سعی نمود که مظالم تقریبا ًدو ساله را به حفیظ الله امین (که از او به عنوان باند امین یاد می شد) نسبت داده و مژده بدهد که دیگر مردم روی ستمگری را نخواهند دید. نام کام (کارگری استخباراتی مؤسسه) به خاد (خدمات اطلاعات دولتی) تغییر یافت که براساس گفتۀ یک تن از جنرالان روسی "دولتی در میان دولت"بود (4). "جبهۀ پدر وطن"(5) تحت رهبری حزب دموکراتیک خلق ایجاد شد. چندین هزار جوان به منظور جوابگویی نیازهای بعدی و عاجل، به شوروی و کشورهای اروپایی فرستاده شدند. با تبارز دشواری های اقتصادی و جلب اعضای جدید به حزب، برای یک تعداد کوپون های کوپراتیفی داده شد. تحت رهبری حزب نهادهای مانند سازمان دموکراتیک جوانان، سازمان دموکراتیک زنان و .. در جهت تحکیم پایه حزب و کوشش در راه عملی نمودن مرام های کودتای ثور و"مرحلۀ دوم آن" مشغول شدند (6).حکومت او ظاهراً ًخواست جلو بی نظمی هایی را بگیرد که در زمینۀ "اصلاحات ارضی" وجود داشت. با حفظ همان مقاصد، فرمانی در "ضمیمۀ فرمان شماره 8" صادر شد، که عملا ً گونۀ رشوت دهی را داشت تا تعدادی از مردم به صفوف نیروهای مسلح بپیوندند (7).
خط مشی حکومت کارمل در "اصول اساسی جمهوری دموکراتیک افغانستان" مطرح شد که مطابق آن، افغانستان باید راهی را تعقیب می کرد که کشورهای حوزۀ تسلط شوروی ناگزیز به تعقیب آن بودند. گنجانیدن برخی مواد مصلحتی در "خطوط اساسی" هم هیچ نفعی به رژیم او نرساند. دو نمونه را نگاه کنیم:
1- در زمینۀ دین اسلام چنین نوشتند: "با پیروی قاطعانه از دین مبین اسلام" (8) در حالی که همه آگاه بودند که اعضای حزب دموکراتیک خلق از نظر عقاید از دین گسسته و باورداشت های ماتریالیستی دارند. ولی حکومت او برای جلوگیری از تجرید مزید حزب و مشاهدۀ شکاف و فاصله یی که بین حزب با اکثریت عظیم مردم از نظرعقیده وجود داشت، تظاهر به اسلام نمود. این بود که نه آن ادعا و نه حرکات نمایشی مانند سهم گیری رهبران حزب در مساجد و محافل مذهبی و غیره، مردم را به مسلمان بودن آنها قانع نکرد. از سوی دیگر مردم اعمال جفاآمیز حکومت، ناروایی های قوای شوروی و اشغال کشور شان را می دیدند و نیاز داشتند که با آن مقابله کنند.
2- رژیم کارمل مدعی شد که "مجازات مخالف کرامت انسانی، شکنجه و تعذیب مجاز نیست" (9). اما عملاً در رژیم کارمل مانند دورۀ پیشین شکنجه، اعتراف گیری اجباری همراه با آزار و اذیت گوناگون و نقض آشکار حقوق بشر، به دار آویختن و تیرباران مخالفین وجود داشت.
معارف و کلیه نهادهای فرهنگی از اهداف تجاوز و حکومت کارمل متأثر بود. همه ملزم به تبلیغ در جهت ایدیولوژیی حزب بودند. در "اصول اساسی" رژیم کارمل برای فعالیت های علمی و هنری و ... چنین چارچوبی تعیین شده بود: "آزادی فعالیت های علمی، تخنیکی، کلتوری و هنری مطابق به اهداف انقلاب ثور." (10) از آنرو بود که سطح کیفی معارف تنزل نمود. فروپاشی تعلیمات ابتدایی به ویژه در مناطق روستایی افزایش یافت. اکرام اندیشمند در تحقیق جامع خویش از وضع معارف آن دوره چنین می نویسد: "این انحطاط پس از تجاوز نظامی شوروی در افغانستان گسترش یافت ..." (11)
استادان دانشگاه، معلمین مکاتب و شاگردان غیرحزبی فاقد مصؤنیت بودند. تعدادی از آنها که به مخالفت روی آوردند، روانۀ زندان شدند. جوانان بی شماری مجبور بودند به جبهات جنگ بروند. به این لحاظ مردم می کوشیدند که جوانان شان از افغانستان خارج شوند. با وجود رقم درشت مهاجرت وبازتاب های گستردۀ آن به عنوان یکی از ابعاد مخالفت، رژیم کارمل به وجود آن چنان بی اعتنا بود که در احصائیه گیری های خویش از آنها نامی نمی بردند. (12)
خلاصه گفته شود که تعقیب و تلاشی خانه ها، توقیف، شکنجه و اعدام مخالفین، بمباران ها و همه ناروایی هایی اعمال شد که از آن به عنوان اوصاف نکوهیدۀ حکومت خلقی ها نام برده شده بود. این اعمال، کینه توزی و دشمنی ها را به گونۀ روزافزون وسعت بخشید. و این در حالی بود که تنش های همواره موجود پرچمی/ خلقی پایانی نداشت و مقامات شوروی نیز روز تا روز می دیدند که دست آوردی از تجاوز ندارند.
سیاست جهانی
مطابق ماهیت تهاجم، سیاستی که رژیم کارمل از آغاز در پیش گرفت، دقیقاً در راستای همسویی همه جانبه با سیاست منطقه یی و جهانی اتحاد شوروی بود. مقامات دولتی مسکو حتا در تعیین جزییات سیاست های کابل، بسیار حساس بودند. (13)
گرچه نیروهای اتحاد شوروی از میان رفته، در افغانستان حضور داشتند، و در نتیجه غیرمنسلک بودن افغانستان پذیرفتنی نبود، با آنهم کارمل حکومت افغانستان را "از جملۀ کشورهای واقعی عدم تعهد" نامید. در این مورد کارمل به پرسش یک خبرنگار جمهوری فدرال آلمان چنین پاسخ داد: "این یک اصل اوبجکتیف و عینی است که ما برای حفظ استقلال ملی، برای دفاع از حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشور خود با کمک مادی و معنوی اتحاد شوری در جملۀ کشورهای واقعی عدم تعهد قرار گرفته ایم." (14)
به دامنۀ تشنج با پاکستان افزوده شد و در برابر جمهوری اسلامی ایران سعی به عمل آمد سیاستی اتخاذ گردد که پاسخگوی گونه یی همسویی در مقابل امریکا باشد. بر مبنای چنان چشمداشت، کارمل نامه یی عنوانی آیت الله خمینی نوشت، اما جوابی دریافت نکرد.
امریکا در سیاست خارجی حکومت کارمل در نقش دشمن شماره یک، بیشتر آماج حملات بود. همچنان در تبلیغات سیاسی بر مصر و چین می تاخت.
عکس العمل ها
1 - داخلی
آنچه مردم افغانستان را پس از کودتای ثور به مخالفت برانگیخته بود، در زمان ریاست کارمل و حضور قوای شوروی بیشتر شد. در حالی که سران شوروی چنان پنداشته بودند که با برکناری امین و رفتن کارمل و حضور قوای نظامی، از بار دشواری ها کاسته شده و رژیم دارای پایه های مردمی خواهد شد. اما منظور جلب مردم نه تنها اندکی هم متحقق نگردید، بلکه تشنجات و تنش ها بیشتر گردید. زیرا حکومت مستبدانۀ حزبی، اهدافی را دنبال می نمود که در تقابل با اهداف بقیه اجزای جامعه بود. بنابرآن برعلاوۀ پخش شبنامه ها، مظاهرات مردم شهر کابل در سوم حوت 1358و متعاقب آن مظاهرات محصلان دانشگاه و مکاتب پسران و دختران کابل تبارز یافت، و جبهات مسلح نیز خود را برای جنگیدن بیشتر آماده نمودند.
فرار مامورین نظامی و غیرنظامی، جوانان و خانواده های بیشمار از افغانستان افزایش یافت. در نتیجه جنگی که منظورهای چون مطیع سازی، غلبه بر دشمنان و مخالفین شوروی و روسی کردن جامعه را بایست تحقق می بخشید، در برابر انبوهی از مخالفت ها رو به رو شد. توسل شوروی و حکومت کارمل به ابزار سرکوب مانند خاد و بمباران ها و ایجاد فضای مختنق سیاسی، مخالفت بیشتررا برانگیخت.
2 - خارجی
تهاجم اتحاد شوروی چنان در گسترۀ جهانی واکنش برانگیز شد که شاید میزان آن برای سران کرملن قابل پیش بینی نبود. بسا از مؤسسات و کشورهای جهانی علیه آن تهاجم موضع گرفتند که شامل حال رژیم کارمل نیز می شد. در این میان ایالات متحدۀ امریکا متأثر از مبارزه یی که با شوروی داشت، در سمت و سو دادن روند مبارزه با شوروی، جدی تر شد. اهمیت توجه امریکا به آن تهاجم به اندازه یی بود که جیمی کارتر در 8 جنوری 1980، آن را به عنوان بزرگترین تهدید صلح از زمان جنگ دوم جهانی به این طرف یاد کرد (15). پاره یی از تعزیرات اعمال شد، مانند منع ارسال گندم، تحریم بازی های المپیک، انصراف ازعقد پیمان مرحلۀ دوم تحدید اسلحۀ استراتژیک ( سالت 2) وغیره. اما زمینه های اقدامات جدی چنان در اختیار امریکا قرار گرفت که هدف شکستن کمر شوروی را در جنگ فرسایشی افغانستان در قبال داشت.
مخالفت امریکا در زمان حکومت رونالد ریگان با جدیت بیشتر دنبال گردید. کمک روزافزون به مجاهدین به وسیلۀ حکومت پاکستان و مبارزات دیپلوماتیک، نظامی و جاسوسی که در این پیوند، میان ابرقدرت های وقت آغاز یافت،جالبترین برگ های وقایع و حوادث را بار آورد.
تهاجم شوروی و دورۀ حکومت کارمل دو کشور پاکستان و چین را بیش از دیگران کمک رسانید. به قول یک تن از نویسندگان تحلیلگر آن جریان ها، "باید اعتراف نمود که مداخلۀ نظامی شوروی در افغانستان جنرال ضیأ الحق را که در سال 1977 قدرت را غصب نمود، نجات داده است. این واقعه پشتیبانی سیاسی و کمک مالی واشنگتن را برای وی به آرمغان آورد" (16).
تقویۀ نظامی پاکستان، سعی ضیأالحق با پندارهای خاص خودش در جهت "اسلامیزه کردن" پاکستان، تسلط او بر بخش وسیعی از سازمان های جهادی و تعقیب سیاست سلطه جویانه در افغانستان، بازتاب اعلام جهاد علیه کفاردر کشورهای عربی و گسیل جنگجویان غربی به سوی پاکستان و جبهات جنگ داخل افغانستان، عکس العمل ها و فصل های جالب برای بررسی رویدادهای آن دوره است.
چین توفیق بیشتر برای بهبود مناسبات با کشورهای غربی و ایالات متحدۀ امریکا یافت. جمهوری مردم چین که شوروی را قدرتی خطرناک و دارای اشتهای بیشتر در سلطه جویی می پنداشت، جنگ ضد شوروی را با پاکستان و امریکا هماهنگ کرد.
جمهوری اسلامی ایران که در پی صدور انقلاب بود، بیرون از حوزۀ هماهنگی با امریکا، و با وجود کرنش های رژیم کارمل، جبهۀ مخالفت را نگهداشت.
در کنار مواضع این دولت ها که مصالح ملی خودشان را در نظر داشتند، موضعگیری کشورهای غیرمنسلک، کنفرانس اسلامی، اسامبلۀ ملل متحد و برخی از احزاب کمونیست اروپایی نیز عکس العمل نامناسب برای شوروی و حکومت کارمل بود.
پایان رژیم ببرک کارمل
جمهوری دموکراتیک خلق افغانستان تحت ریاست ببرک کارمل از دریافت هیچ گونه کمکی که به منظور استقرار آن مطرح بود، بی نصیب نماند. اتحاد شوروی و کشورهای هم پیمان آن همه وسایل، امکانات و مشوره ها را در اختیار رژیم نهادند. ازهیچ نوع سعی و تلاش و کاربرد همه امکانات و وسایل، حتا ارتکاب جنایات،(17) برای مطیع گردانیدن مردم دریغ نکرد. اما هیچ کدام ره به خانۀ مقصود نبرد. در رابطه با افغانستان، رهبری شوروی را بحرانی فرا گرفت که چشم اندازی برای نجات از آن در نظر نمی آمد. چنان بود که مانند موارد مشابه، پیام راه دیگر یا راه تعویض سیاست چندین ساله از ماسکو شنیده شد. این بود که باری گرومیکو وزیرخارجۀ شوروی گفت: "ما در آنجا (افغانستان) حمایت داخلی به دست نیاوریم". نمایندگان تجدید نظر بر سیاست های پیشینه، تا آنجا پیش رفتند که شواردنازه وزیر خارجۀ گورباچف گفت: "ما علیه ارزش های انسانی قرار گرفتیم"، و یا "دیگر نبرد به خاطر خلق افغانستان را باخته ایم". پس "نشستن ببرک کارمل به کرسی رهبری حزب و دولت سودی نداشت. از این رو گام های در جهت کنار گذاشتن او برداشته شد." آنگاه این پرسش مطرح گردید: "چه کسی به جای ببرک کارمل خواهد آمد؟". (18)
در نتیجه، ناقوسِ پایان حکومت شکست یافتۀ ببرک کارمل از همان جایی به صدا درآمد که او را فرستاده بودند. نـماد حکومتی که با تجاوز آمد، در پناه تجاوز و مشاهدۀ آتش و خون ناشی از آن زیست، به رغم ناخشنودی هایش در سال 1986، نخست از رهبری حزب و سپس از ریاست حکومت برکنار گردید. کارمل پس از سرگردانی های مختلف در سال 1996 در مسکو فوت کرد.
نویسنده: نصیر مهرین
ویراستار: فرهمند
توضیحات و رویکردها
1 - لیونید برژنف گفت: "خلق افغانستان تحت رهبری ح.د.خ.ا به زعامت ببرک کارمل علیه امین مستبد دست به قیام زدند." مصاحبۀ مطبوعاتی ل. برژنف با پراودا.12جنوری 1980. ص 16 وزارت اطلاعات و کلتور. مطبعۀ دولتی.
2- سالنامۀ افغانستان، شمارۀ 45/46 ص 8 ، مطبعۀ دولتی، کابل.
3- جنرال عمرزی، شب های کابل، ص 376 چاپ دوم.
4- الکساند لیافسکی، توفان در افغانستان، ترجمۀ ع. آریانفر، ص 5 توفان، به نقل از یک گزارش محرمانه.
5- کنگره "جبهۀ ملی پدروطن" که تأسیس آن یکی از آرزوهای کارمل بود، در سال 1980 دایر شد و شروع کار جبهه از سال1981بود. آن نهاد هیچ گونه دست آوری برای نجات رژیم از بحران و پیوند دهی حزب با بخش های غیرحزبی جامعه نداشت.
6- در مورد عضویت در آن نهادها نتیجۀ تحقیقات نشان می دهند که جز تعداد معدود، بقیه به اجبار و از روی ناگزیری به آنها پیوستند.
7- فرمان 18/5/ 1360 هیأت رئیسۀ شورای انقلابی. این نمونۀ رشوت آمیز را در مادۀ دهم آن نگاه کنیم: "دهقانان بی زمین و کم زمین که فرزندان شان در صفوف قوای مسلح وبه صورت داوطلبانه در قطعات مربوط وزارت داخله خدمت می کنند، براساس تائید وزارت های مربوط برای اخذ زمین دارای حق اولیت می باشند."
8- اعلامیۀ تاریخی شورای انقلابی ج.د. ا. مبنی بر تصویب و اعلام اصول اساسی ج.د.ا، 25 حمل 1359. بحث این مسأله در حوزۀ بررسی فعالیت افراد سیاسی لائیک در کشورهای اسلامی مانند افغانستان فراختر دامن می کشد. اما آن چه ادعای پیروی از اسلام از طرف کسانی که از آن گسسته بودند، درعمل بار آورد حاکی ازعادت به اخلاق دوگانه است. یعنی هنگام تماس با مردم مسلمان چنان وانمود می کنند که مسلمان هستند، اما هنگامی که با دوستان خود و در چارچوب عقاید خودی اند، پیروی از دین اسلام را فراموش می کنند. در واقع چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند.
9- " اصول اساسی . . ." مادۀ سی ام.
10- اصول اساسی. مادۀ بیست و نهم، بند 6.
11- اکرام اندیشمند، معارف عصری افغانستان، ص 158.
12- در صفحۀ 5 احصائیۀ سال 1363، زیرعنوان نفوس و قوای بشری، و در چند جای دیگر، در حالی که به گونۀ من درآوردی و تخمینی از نفوس افغانستان صحبت می شود، هیچ اشاره یی به نفوس مهاجر نشده است.
13- افزون بر حضور مشاورین و در واقع صلاحیتداران اصلی در کنار وزرا و در ادارات دولتی افغانستان، دستورهایی که گرومیکو برای شاه محمد دوست وزیرخارجۀ رژیم کارمل می داد، نمونۀ نظارت شدیدتر است. مراجعه شود به کتاب ارتش سرخ در افغانستان.تألیف: گروموف، ترجمۀ عزیزآرینفر، صص 75/80.
14- مصاحبه های مطبوعاتی ببرک کارمل. (شمارۀ3) با ژورنالیستان داخلی و خارجی، 25 جدی 1358.
15- هنری برادشر، افغانستان: تجاوز شوروی و مقاومت مجاهدین. ترجمۀ شورای ثقافتی جهاد افغانستان، ص 190، 1376 پشاور.
16- پییرمیژ، مناسبات شوروی با افغانستان از همکاری تا اشغال نظامی (1947/1984)، ص27 ترجمه و انتشار: داکتر سید اکبر بریالی. اکتبر 2033،هامبورگ، آلمان.
17- رقم جنایات طی سال های تجاوز بسیار است. نشان دادن بخشی از آنها مستلزم تهیۀ کتاب ویژه است. نمونه یی را ازمنابع روسیه می آوریم 1- « بلی من جنایت کرده ام، آدم کشته ام مگر چرا زمینه سازان این جنایت را به دادگاه نمی کشانید.؟ . . .» 2- "دو نوجوان افغان به نام های قالب گل 14 ساله و آقا شرین 13 ساله به دستور و.گ. کوزمین به این علت تیرباران شدند که شاهد دزدی او بودند . . . کوزمین گفت: جنایت من در متن آن جنایاتی که در آن هنگام در افغانستان صورت می گرفت، رخ داد. صص 285 286 جنگ در افغانستان. نوشتۀ گروهی از دانشمندان انستیتوی تاریخ نظامی فدراسیون روسیه،1991. ترجمه: ع.آریانفر.
18- ا. لیافسکی، توفان در افغانستان، ص 4.
++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++
بررسی حکومت صد روزۀ حفیظ الله امین
ح
در سلسله بررسی حکومت های افغانستان، در این نوشته، "حکومت صد روزه حفیظ الله امین" به بررسی اجمالی گرفته می شود. حکومت های پیشین افغانستان قبلاً بررسی شده اند و این سلسله نوشتار ادامه دارد.
حفیظ الله امین پس از قتل نور محمد تره کی، خط مشی را اعلام کرد که در آن هیچ مطلب تازه یی وجود نداشت. اعلام خط مشی او با چند شعار و چند انتقاد چندش آور از تره کی همراه بود و اشاره یی به کیش شخصیت بدون نام بردن از تره کی به پایان رسید. در کابینه تغییراتی ایجاد شد.
امین صد روز در آن مسند بماند و سرانجام در شش جدی 1358 به وسیلۀ کوماندوهای شوروی به قتل رسید. سرگذشت و سرنوشت حکومت او، عبرت های بسیاری را گوش آویز تاریخ می نماید. به شرط آن که آن گونه که بود نگریسته شود.
حفیظ الله امین کی بود؟
حفیظ الله امین در سال 1929 خورشیدی در پغمان تولد شد. درس های مقدماتی را در مکاتب پغمان و کابل فرا گرفت. به منظور تحصیل بیشتر به ایالات متحدۀ امریکا فرستاده شد.اما درجۀ تحصیلی دکترای خویش را به دست نیاورد و از امریکا اخراج شد. دلیلش را در شرح حال او "مبارزات طبقاتی مترقی و انقلابی" گفتند. (1)
در سال 1344عضویت حزب دموکراتیک خلق افغانستان را حاصل کرد. پس از انشعاب ببرک کارمل و رفقایش، جانب نور محمد تره کی را گرفت. در دور سیزدهم شورای ملی از پغمان به عنوان نماینده تعیین شد و تبارز بیشتر سیاسی پیدا نمود. مسوول امور سازمان نظامیان "خلق" درارتش بود. هنگام وحدت خلق و پرچم عضویت بیروی سیاسی را گرفت. پس از توقیف برخی رهبران حزب از طرف محمد داوود خان، با استفاده از فرصت ها و امکانات، رهنمودهایی را داد که پیروزی کودتای ثور را در قبال داشت. با اعلام اعضای کابینۀ نور محمد تره کی، امین سِمت معاونت دوم شورای انقلابی، معاونت دوم صدارت و وزیر خارجه را به عهده گرفت. در ثور سال 1358 مقام صدارت را نیز به دست آورد.
سخنرانی ها و فعالیت عملی او همه و همه گواه باورداشت های او به سوسیالیسم گونۀ برژنفی و وفاداری به اتحاد شوروی است. پس از کودتای ثور، مانند برخی از بقیه اعضای حزب، همواره در مرکز سخنرانی هایش تحقق برنامه های حزب، پایبندی به "اصول حزب پیشاهنگ طبقۀ کاگر"، دورنمای ساختمان جامعۀ سوسیالیستی، شوروی ستایی و حمله به مخالفان افغانی و جهانی شوروی قرار داشت. (2) سال ها فعالیت حزبی و دولتی او نشان داد که شخصی بود جسور، جاه طلب و جانبدار سرکوب مخالفین سیاسی.
پرچمی ها را بد می دید و در راندن برخی رهبران آنها سهم جدی تر داشت. با توجه به سهم او در برپایی کودتا و نقش آشکاری که در سمت و سو دادن اوضاع داشت، به زودی از طرف مخالفین به عنوان یک تن از رهبران ستمگر معرفی شد و آماج حملات قرار گرفت.
توسعه و تشدید بحران ها در جامعه و بازتابی که در رهبری شوروی داشت، کار را به جایی رساند که زمامداران آن وقت اتحاد شوروی از میان رفته، طرح قتل او را با نور محمد تره کی در میان نهادند. طرحی که آشتی مجدد پرچمی ها و خلقی ها را نیز در نظر داشت. اما آن طرح به شکست انجامید، امین زنده ماند وچنانچه در قسمت پیشتر دیدیم، امر هلاکت تره کی را داد. (25سنبله 1358-14 سپتمبر1979)
ویژگی های حکومت امین:
1- از شروع کودتای ثور به بعد، ساحۀ قدرت حزبی، بیشتر در حیطۀ شخصی و فراکسیونی او محدودتر شد. به دنبال راندن برخی اعضای رهبری جناح پرچم و سرکوب آنها، وقتی نور محمد تره کی را زندانی کرد، چند تن از طرفداران او که در حکومت و ارتش نفوذ داشتند، برای حفظ جان به سفارت اتحاد شوروی پناه بردند. امین، برادر، برادرزاده و افراد مطمین خویش رادر پُست های مهم گماشت. (3) در واقع افزون به برانگیخته شدن دشمنی مردمان وسیع در برابر اعمال حزب و دولت، دامنۀ مخالفت های جدی درون حزبی هم به سوی دشمنی با امین سمت یافت.
2- مناسبات با اتحاد شوروی با بی اطمینانی و بی اعتمادی آمیخت. زیرا شوروی طرفدار مرگ تره کی نبود. وحدت و تفاهم پرچم و خلق را می خواست. اما امین به این نتیجه رسیده بود که در پشت طرح توطیۀ قتل او دست اتحاد شوروی و سفیر وقت (پوزانف) نهفته است. همچنان آگاه بود که چند تن از مخالفین او به سفارت شوروی پناه برده اند. این بود که به زودی پوزانف را روانۀ شوروی نمود. عملی که برای مقامات ماسکو و به ویژه شخص برژنف بسیار ناخوشایند و اهانت آمیز تلقی شد. (4)
3- زندگی مردم در حکومت صد روزه:
هنگامی که حفیظ الله امین قدرت را رسما ًبه چنگ آورد، اوضاع افغانستان از حالت نخستین ماه های بعد از کودتای ثور، تفاوت های بسیار کرده بود. زیرا مظالم و ناهنجاری ها و مخالفت های گوناگون دامن گسترده بود. هزاران تن به قتل رسیده بودند، هزاران تن دیگر در زندان ها بودند.عده یی که تعداد شان به شدت رو به افزایش بود، مهاجرت کرده بودند. پس مسلم بود که نه تنها از تحقق برنامه ها و فرمان های ابلاغ شده حتا با همان شیوه های قبلی خبری نبود؛ بلکه جنگ و خونریزی و ابقای قدرت در دستور کار بود.
در چنان اوضاع که شیرازه های پیشین نیز فرو می پاشید، وضعیت معیشتی- اقتصادی، آموزشی و روانی جامعه شاهد یکی از دردآمیزترین لحظات بود. اگر در سال پیش و حتا در اوایل همان سال 1358هنوز بخشی از مکاتب در ولایات به روی شاگردان باز بودند، و برخی مقامات حکومتی امکان و جرئت سخن گفتن از سوادآموزی و یا سروی و اصلاح اراضی را داشتند، در حکومت صده روزۀ امین چنان امکانات از دست رفته بود.
4- ستیز با تلاش هایی که برای براندازی حکومت او طرح می شد و مقابلۀ خونین با توسعه و تشدید مراکز مسلح مخالفین در سرتاسر افغانستان در این مرحله مشغلۀ حکومتداری امین بود.
حفیظ الله امین ابتدا مسموم، بعدا به قتل رسانده شد.
با توجه به چنان وضعیت و مشاهدۀ نفرت عمومی، حکومت او همه بیرحمی هایی را که دولت پس از کودتا مرتکب شده بود، به پای تره کی و گروه او انداخت. شعار"مصؤنیت، عدالت و قانونیت " سر داد. کمیسیون 12 نفری برای رسیدگی به احوال زندانیان ایجاد شد. "اگسا " که به شدت منفور و بدنام شده بود، به "کام" ( کارگری استخباراتی مؤسسه ) تغییر نام یافت. اما از آنجایی که مردم شاهداعمال ناروای روزمرۀ حکومت بودند و هیچ تغییری در جهت انصراف از سیاست های مستبدانه و سرکوب های خشونت بار رونما نمی شد. آن شعارها و ادعاها کاملا ً بیهوده و فریبکارانه بودند.
در رابطه با اتحاد شوروی نیز به رغم بی اطمینانی، سعی حکومت امین این بود که بر نیازهایی که شوروی در افغانستان داشت اتکا کند. این بود که تا آخرین لحظۀ حیات نیز از درخواست کمک ابا نورزید. (5) او در واقع بدون توجه به آن بخش از مصالح شوروی که حزب و دولت یک پارچه را برای تحقق اهداف خود در افغانستان می خواست، شوروی را می ستود و پشتیبانی اش را برای خویش مطالبه می نمود. گره اصلی جنجال امین و شوروی در این نکته نهفته بود.
در نتیجه حکومت حفیظ الله امین از پشتیبانی مردم محروم شده بود و شورش ها و مخالفت ها، زمینه های سقوط او را در چشم انداز می نهاد و در خفا سران اتحاد شوروی نیز مشغول کندن قبر او بودند. تلاش های "کی جی بی" و تشبثات سران حزبی و نظامی برای از میان برداشتن امین یکی از ویژگی های دیگر آن صد روز است. این بود که او در حالی که دیگر تکیه گاهی نداشت، چشم دریافت کمک به سوی شوروی داشت. مقامات شوروی هم تا آخر چنان خواست های او را نه نگفتند. ادعای مبنی بر تلاش او برای هم پیمانی و اتکأ به امریکا، با واقعیت آرمان های شوروی گرایی وعملکردهای که او تا شش جدی در معرض نمایش نهاده است، غلط محاسبه می شوند. حکومتی که مخالفت پاکستان و ایران را به شدت برانگیخته بود، نه زمینۀ سیاسی و نه امکان عملی تکیه بر آنها را داشت. (6)
حکومت حفیظ الله امین تکیه گاه دیگری هم نداشت که به آن روی بیاورد.اگر باری حفیظ الله امین، اندکی از سفرۀ دلِ پردرد نزد سفیر کیوبا در کابل گشوده بود، غافل از آن بود که آن سفیر گزارش او را به زودی به گوش مقامات ماسکو می رساند. (8 ) سرانجام امین را از میان برداشتند، اما چگونه:
سرنگونی حکومت حفیظ الله امین
در بسا از منابعی که پسین سال های حیات شوروی و یا پس از اضمحلال آن به نشر رسیده اند، به مشغولیت ها و دغدغه های خاطر ناآرام رهبران شوروی بر می خوریم. هرچند در یک بررسی مفصل، همۀ آن ها نیز شایستۀ نگارش است، اما در این جا به نشان دادن زمینه ها و عوامل قتل امین به گونۀ فشرده بسنده می نماییم.
- زمینه های اصلی را بایسته است در اضمحلال رو به تزاید جمهوری دموکراتیک افغانستان به بررسی گرفت. آن زمینه بود که به درخواست پیهم کمک از شوروی می انجامید. اتحاد شوروی گسیل ساز و برگ نظامی و مشاورین را آزمود؛ اما ثمری در پی نداشت.
- زمینه ها و خواستگاه توسل به تهاجم در شوروی موجود بود. کشوری در حال توسعه طلبی جهانی، درگیر رقابت ها در همۀ جهان، شاهد به دست آمدن افغانستان از طریق ح.د. خ.ا در زیر سلطه اش، در حالی که گواه حیف و میل هزینه های هنگفت نظامی بود، ناگزیر به گزینۀ تجاوز نیز می اندیشد. موجودیت چنان ساختار تک حزبی که تصمیم نهایی را نماد زورگویی یا رهبر حزب می گرفت و ابراز صدای چرا گفتن و موضع مخالفت آمیز محلی از اعراب نداشت، راه مداخلۀ مستقیم می افتد. مداخله یی که از گزینۀ مطمین تری برای جانشینی امین بهره مند بود. ببرک کارمل یا شخصی که هر پیشنهادی از جانب شوروی را با دل و جان می پذیرفت، از پراگ به مسکو رفته و در آنجا برای چنین روزی لحظه شماری می نمود.
برای تحقق چنان برنامه بود که مجبربترین شخصیت های امنیتی، سیاسی و نظامی وارد افغانستان شدند. یکی از وظایف در ماه دسامبر در افغانستان این بود تا تبلیغ شود که گویا کشور دیگری به افغانستان تجاوز می کند. به تاریخ 20 ماه دسامبر مرکز فرماندهی و حکومت امین از ارگ به قصر دارالامان انتقال یافت. در27 دسامبر برنامۀ از پیش در نظرگرفته شده، جامۀ عمل پوشید. امین نخست مسموم و چند ساعت بعدتر به قتل رسید. جسد او را در قالینی پیچیده و درعقب قصر به خاک سپردند.
به این ترتیب بساط حکومت مستبدانۀ حزبی و حکومتیی که او دررأسش قرارداشت ،از طرف شوروی برچیده شد.اما بساط تنش ها، ناگواری های طاقت سوز مردم برچیده نشد. با تجاوز شوروی چالش های نوی هم پدید آمد که سالیان دیگر اوضاع افغانستان و حتا جهان را رقم زد. همزمان با آن، صدای ببرک کارمل به گوش ها رسید که او را بار دیگر عضو «سی آی ای» نامید. اما این بار همه فجایعی را که جامعه شاهد آن بود، به دوش شخص امین نهادند. در حالی که مردم آزاری ها خاستگاه فراتر از شخص امین داشت و در اِعمال آن دستان بی شماری سهیم بودند. امین یکی از چهره ها و مجریان فعال سیاست جفاآمیز بود.
امین عضو «سی آی ای» نبود. برای آن اتهام سند و مدرک اندک مقنع هم در دسترس نیست. امامسلم است که او عضو حزب دموکراتیک خلق افغانستان بود و یک تن از فعالترین اعضای رهبری آن . . . (7) و چنان که زمانۀ او و سال های پس از قتلِ آن نماد سفاکی حکایت دارند، عضو نبودن به «سی آی ای» یا به سخن دیگر آنانی که عضو آن سازمان هم نبوده اند، نیز بیرحمانه ترین اعمال ضد بشری را در جامعه به نمایش نهاده اند.
نویسنده: نصیر مهرین
ویراستار: فرهمند
توضیحات و رویکردها
1- مختصر سوانح لومری وزیر( نخست وزیر - صدراعظم ) و وزیر امور خارجه، حفیظ الله امین، سالنامۀ شمارۀ 44 سال 1358، کابل.
2- سخنرانی های حفیظ الله امین، از جمله سخنرانی در 14 همین سال تأسیس حزب د.خ.ا
3- برادرش عبدالله امین در واقع به گونه یی که در پیشینه ها سپه سالار شاه محمود خان در شمال کشور حکمروایی داشت، دارندۀ قدرت بود. و اسدالله برادرزادۀ امین ریاست کام را دارا بود .
4- قتل تره کی به تنهای عامل طرح هجوم به افغانستان و قتل امین نیست. اما این هم پذیرفتنی است که قتل تره کی اسباب جدی شدن برژنف را فراهم نمود. خاطرۀ اناتولی فرزند گرومیکو از پدرش در این باره درست به نظر می آید. گرومیکو به پسر خویش گفته بود که برژنف پس از شنیدن خبر قتل تره کی؛ "سخت تکان خورد." ص85، حقایق پشت. پرده... مؤلفین: دیاگوردویز وسلیک هریسن، ترجمۀ عبدالجبار ثابت، جلد اول 1375، پشاور.
5- هنگامی که معدۀ حفیظ الله امین را در بعد از ظهر 6 جدی شستند و "تهدید مرگ برکنار شد، پیرامون کاخ ( دارالامان) تیراندازی آغاز شد. امین به یاور خود دستور داد به مشاوران (مشاوران شوروی) در این باره اطلاع بدهد و گفت: «شوروی ها کمک می کنند».
یاور هنگامی که گوشی تیلفون را بر می داشت به امین گفت: «این شوروی ها اند که آتش می کنند!» . . . (امین ) انگاه آهسته گفت: «دانستم، درست است». جنگ در افغانستان، نوشتۀ گروهی از دانشمندان انستیتوی تاریخ نظامی فدراسیون روسیه، ترجمۀ عزیز آریانفر، ص 256، سال 1991، پشاور، انتشارات میوند.
6- آرزومندی شاه ولی وزیر خارجۀ حکومت امین برای مسافرت آغا شاهی وزیر خارجۀ پاکستان به کابل و یا ملاقات امین با شارژدافیر سفارت امریکا در کابل نمی توانند دلایلی باشند برای بیرون کردن افغانستان از زیر نفوذ شوروی.
7- (سخن بیشتر در این زمینه زیرعنوان «تأملی بر ادعای "سیا" بودن امین»، از این قلم منتشر می شود.
8- سفیر کیوبا در کابل به معاون شعبۀ روابط بین المللی کمیته مرکزی حزب کمونیست چکوسلواکیا استیفانیک اظهار نمود که :امین سیاست مستقل و مجزا از سیاست های شوروی را تعقیب می کند. بناً "حذف فزیکی امین را نباید منتفی شمرد." ک.ج.ب. در افغانستان . واسیلی میتروخین. مترجم : احمد ضیأ رهگذر. صص164 ک.ج.ب2011 پشاور.. انتشارات میوند.
اين مطلب در سايت دويچه ويله دری به نشر رسيده است
بالا
بازگشت