نگارنده : دکتراندس م. نبی هیکل

 

تخصصگرایی و اخلاق مسلکی

 

تخصصگرایی و اخلاق مسلکی دو کیفیت مهمی اند که همه بدون استثناء به آن نیازداریم. انسان‌ها یا در شغل و رشته ای تخصص علمی یا تجربی دارند  یا به آن کیفیت و مهارت ارج میگذارند.  ممکن است افرادی وجود داشته باشند که  در دسته سومی قرار داشته باشند. خشتمال وقتی بیمار است در نهایت به پزشک مراجعه میکند و پزشک به خشتمال یا  آشپز یا پزشک هم مسلک نیاز دارد. این کاریست که در زندگی روزانه با سواد و بی‌سواد آن را تجربه میکند. در گذشته ها نیز چنین بوده است: برای تداوی نزد حکیم یا طبیب میرفتند، برای دانستن مساله شرعی نزد امام مسجد و برای نوشتن نامه نزد  یک میرزا یا آدم باسواد. فکر میکنم که اخلاق مسلکی باید شامل دو بخش کار مسلکی و برخورد مسلکی باشد. کار مسلکی همان است که از کار انجام شده توسط یک فرد غیر مسلکی به سادگی متمایز میگردد و برخورد مسلکی میتواند در این از کار مسلکی متفاوت باشد که  جهات معنوی و ذهنی کارمسلکی را بازتاب میدهد. به عبارت دیگر  ریتوریک مسلکی را احتوا میکند. نجاری که خوب نجاری میکند اما رویه نا مناسب دارد  دارای کار مسکلی و برخورد غیر مسلکی میباشد. کار و برخورد مسلکی دو مشخصه مهم  مشترک دارند که عبارت اند از صداقت  در کار مسلکی و معیاری بودن خدمات مسلکی.

در حالیکه مردم عادی بیشتر اوقات در مواردیکه حیاتی و مهم‌اند به این قاعده توجه دارند،  در بسا از موارد دیگر بر دانش خویش تکیه میکنند. آن‌ها نه تنها به دانستنیهای خویش بلکه به نزدیکان خویش نیز تکیه دارند. این دو شیوه برخورد از دو  جامعه متفاوت نمایندگی مینمایند. اولی از جامعه عصری و دومی از جامعه سنتی. مهمتر این است که  بسیاری  از رو شنفکران و متخصصان امور نیز از این جهات  در همان  دسته سنتی قرار میگیرند، شاید هم به دلیل اینکه به این شیوه عادت کرده اند. ایمیلی دورکهایم این دو جامعه را به ترتیب  به نامهای جامعه ارگانیک و میکانیک  نامگذاری کرده و پتنام با توجه به اعتماد  در این جوامع  از اعتماد غلیظ  در جامعه سنتی و اعتماد رقیق در جامعه عصری سخن میگوید. در حالیکه از نظر سلطه بر جامعه ممکن است اعتماد غلیظ در جامعه سنتی بیشتر مسلط باشد و اعتماد رقیق در جامعه عصری، اما هیچکدام از این جوامع فاقد این دو نیستند و هرد به درجه های متفاوت و با اهمیت متناوب در همه ی جوامع حضور دارند. همزیستی و توامیت هردو اعتماد را در مواردی که امنیت در سرمد توجه قرار دارد به خوبی میتوان دید.  بطور مثال کود یا  شفر سیف یا درهای امنیتی بدست افراد اعتمادی قراردارند. تخصصگرایی و اخلاق مسلکی برای قشر روشنفکر جامعه (بخصوص جامعه افغانی) که بحیث دماغ جامعه فعالیت مینماید دارای اهمیت حیاتی میباشد. ممکن است خنده آور پنداشته شود  اگر گفته شود که ترقی و پیشرفت  هر جامعه‌ای به این مساله بستگی دارد.اما  این  یکی از حقایق تلخ جامعه ی ما است.

تخصص باید بر دو بنیاد یا حد اقل بر یکی از آنها استوار باشد:  اساس تجربه و تحصیلا ت علمی یا هردوی آن را داشته باشد .

 مثالهای عمده  در این  بحث  را از تازه ترین بحث‌ها ی شایع بر میگزینم: بحث پیرامون » از کارل مارکس تا کارل پوپر؟!. . .۱«  و »حل عادلانه مسایل اقوام. . .۲« . نقد نوشته‌های متذکره هدف نیست، بلکه هدف این است تا  نمونه هایی از تخصصگرایی و اخلاق مسلکی را به مدد این مثالها بنمایانم. موارد دیگری نیز جسته و گریخته یاددهانی خواهد شد.

در یکی از دو مقاله که در همین هفته در سایت آریایی منتشر گردید یاد دهانی کردم که تعصب فکری و تفکر گروپی دو خصیصه  ای اند که همه ی ما صرفنظر از تفاوتهای عمده باهم شریک داریم. در حالیکه نخستی زیانبارتر از دومی  است ، بیشر از دومی معمول است، زیرا در افراد نیز دیده میشود. اما تفکر گروپی تمایلات مثبت نیز دارد. تعصب فکری با   همه ی بدیهایی که دارد، موردی نیز وجود دارد که عاری از خوبی نمیباشد.  زشت ترین خصیصه تفکر گروپی این است که گروپ خود را برتر یا  صحیحتر میداند. و این حالتی است که تفکر گروپی خود را به تعصب فکری میچسپاند. وقتی تعصب گروپی در گروپها  طبیعی باشد، توجه به خصایص منفی تفکر گروپی ضروری میگردد.   وقتی سازمان عبارت از بسیج جانبداری باشد به گفته سخات شنایدر ، تفکر گروپی یک پدیده معمولی میباشد، اما این پدیده میتوانددر منفی بودن و درجه منفی بودن خود از همدیگر متفاوت باشد.

از سالیان دراز بدینسو جدالی در مورد علمی بودن و علمی شدن علوم اجتماعی  در جریان است. در حالیکه این جدال مانند مسابقات ورزشی کدام برنده و قهرمانی را معرفی نکرده است، توانسته  سختی و نرمی حدود تعصب و تفکر گروپی را نشان دهد. بحث علمی بودن و غیر علمی بودن را در مباحثات موافقان و مخالفان در رابطه با » گوهر اصیل آدمی. . .« نیز میتوان یافت. تفاوت بحث دانشمندان با این بحث در این است که در بحث دانشمندان علمی بودن و نبودن با وصف صراحت آن از نظر ایپیستیمولوژیک مورد منازعه قرار داد، و در بحث  افغانی  هنوز فکر می‌شود که در این  رابطه توافق نظر وجود ندارد. تفاوت دیگر این است که در بحث دانشمندان تخصص و اخلاق مسلکی تاحد لازمی صراحت دارند، در حالیکه در بحث افغانی نویسندگان و منتقدان از همه چیز باخبر اند، هم فلسفه میدانند و هم ریاضی و هم روانشناسی و هم طبابت.  این بحث‌ها را نباید خصمانه  ساخت. ممکن است طرف‌های بحث به درجات متفاوت در موارد متفاوت حق به جانب باشند و این  بزرگواری را داشته باشند تا حد تخصص و اخلاق مسلکی  خود و دیگران را رعایت کنند. تنها در این صورت است که میتوان همدیگر را در کار مسلکی و در پیشرفت آن یاری رساند.

تجریه ثابت کرده و  اکثریت دانشمندان نیز به این معترف اند که دانش طی زمان تغییر میکند. اما در یک دوره واحد به قول یکی از دانشمندان (که هم‌اکنون اسمش به یادم نیست )در حالیکه پارادگمهای متفاوت وجود میداشته باشند، یک پارادگم معیین  تسلط میداشته باشد. و در  طی همین دوران بسیاری از مسایل بصورت قطعی صراحت

۳

نمیداشته باشند، زیرا مستلزم کاربیشتر یا دانش بیشتر میباشد. اتکا بر تخصص و اخلاق تخصصی در چنین شرایط

 روشنفکر و دانشمند را وامیدارد تا به اظهاراتی بپردازد که از تعصب فکری  فاصله دارند.  دادن معلومات نادرست یا انجام قضاوت نادرست   مانند ادعاهایی برخی ها مبنی بر اینکه  با تغییر نام افغانستان  همه چیز خوب می‌شود یا  همه  جامعه و بشر محصول سیکس اند یا فیدرالیزم  علاج   بسیاری  از دشواریهای افغانسنتان است ؛کاریست غیر مسلکی و در تناقض با اخلاق 

مسلکی. یک مثال از چنین مورد را از مقاله » از کارل مارکس تا کارل پوپر؟!«  به یاد میاورم.

مشکل نخست این است که تقریباً هیچ فیلسوف مؤثر و در خور اعتنا نداریم که معرفت نسبت به فرد و جامعهء بشری را از اعماق و از»« ریشه های واقعی پیگیری نموده و به بالا آمده باشد. همه؛ زمانی به سر وقت فرد و جامعهء بشری میرسند که سوژه ها؛ «عاقل و بالغ و نافذ جمیع تصرفات امور شرعیه»ء خود شده باشند .

نویسنده معلوم نیست چه  نوع فیلسوفی میخواهد و یا تنها میخواهد عمق  فکری خود را به نمایش گذارد.

              آنچه وی میخواهد کار خیلی  دشوار است زیرا هم مطالعه ی فرد مستلزم دانستن دانشهای اختصاصی است و هم شناسایی جامعه.

مهمترین مطلب مورد نظر من این است که نگارنده مقاله ( از کارل مارکس تا کارل پوپر؟!) ادعا میکند:

 در حالیکه بشر و جامعهء بشری؛ از لحظه ای آغاز میگردد که دختر و پسری باهم توافق میکنند و قرار همخوابی میگذارند.

آری؛ آری، آری و بازهم آری و هزاران بار و میلیونها بار آری؛ که بشر از سکس آغاز میگردد! همچنانکه کلیه موجودات زنده؛ از وصلت و جفت گیری آغاز میشوند!

کو؛ کیست؛ کجاست آن فیلسوف که این جریان حقیقی تر از واقعیت و واقعی تر از حقیقت را پیگیری نموده و به جایی رسانده باشد؟

کو ؛ کیست؛ کجاست؟؟؟

از اینجا تا اینکه فرد بشری؛ بالغ شده و «عضوی تام الحقوق» جامعه میگردد و مورد توجه کجدار و مریز حضرات فیلسوفان قرار میگیرد؛ مگر کم مسئاله است؛ مگر اساساً همین مسئاله ها اساسی و تعیین کننده نیستند؟؟؟

آیا فیلسوفی تا کنون طفل زایده و کلان کردن طفل را بلاواسطه تجربه کرده است؛ آیا فیلسوفی تا کنون دایه شده و فرد بشری را زایانده؛ بعد؛ تر و خشک کرده ...؟؟؟ تا اینکه او به سخن آمده و نیمه بشر شده است آیا تعقیب کرده که این دورانها حایز چه فعل و انفعالات و کنش ها و واکنش ها و «تجربه های زنده»ء کارل پوپری میباشد؟ و در سمت و سو یابی شخصیت آینده و جامعهء آینده چه اثرات و جبر هایی را خلق مینماید

 اشاعه ی      این طرز تفکر نادرست برای هیچیکی سودمند نیست. جامعه زمانی ایجاد شده بود که دختر و

 پسر مانند امروز توافق به همخوابگی نمیکردند. نه بر اساس داروینیزم و نه هم بر اساس تعالیم اسلامی سیکس

                در ایجاد اولین جامعه نقش ایجاد گرانه و تعیین کننده نداشته است.  ازدواج و همخوابگی زن و مرد شرایط ضروری  تولید نسل اند نه شرایط بسنده، بسیاری را میشناسیم که ازدواج کرده اند  و اما مقاربت جنسی آنها برای سالهای

               متمادی موجب تولید نسل نگردیده است. باز به »جامعه باز« مورد بحث نویسنده ی مقاله در دموکراسی لیبرا ل مینگریم که مقاربت جنسی ( به اصطلای اوشان سیکس) همجنس  بازان به تولید نسل و تشکیل جامعه  منتهی نمیگردد. این اظهار  اساس ایمپیریک یا تجربی ندارد و تنها بر مشاهدات ساده  ناقص استوار است، زیرا نقیصه

۴       

آن را نیز به سادگی در زندگی روزانه  شاهدیم.

 تخصص  را  میتوان همانند  ساحه ی ملکیت دانست که متخصصان  ساحه معیین در آن فعالیت میکنند

  و  تنها میتواند از مقام صلاحیت علمی و با استدلال تجربی و نورماتیف مورد مداخله قرار گیرد.

و یا به مشکل دوم توجه کنید. مسوولیت  اینکه همه فیلسوفان مرد اند بر عهده کیست؟ و یا به افاده » تجربه ها در شعر و ادبیات ...« در نقل ذیل از مقاله متذکره توجه کنید.

 

مشکل دوم؛ مرد بودن همه فیلسوفان عالیمقام میباشد؛ تجربه ها در شعر و ادبیات و روانشناسی نشان داده است که خیلی چیزهای بینهایت مهم و اساسی و تعیین کننده هست که جنس نرینهء بشری به لحاظ بیولوژیک و فیزیولوژیک نمیتواند؛ از عهدهء آنها بدر آید؛ چنانکه نمیتواند بزاید و تولید مثل نماید.

این مساله  را از دیر زمان فیمینستان کشف کرده‌اند و امروز دانشمندان فیمینیست  بخصوص در علوم اجتماعی بسیار اند.

                         برای معلومات مزید در مورد زنان فیلسوف میتوان به ویکی پیدیا (http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_female_philosophers) مراجعه کرد.

 

 اشتباه به معنا ی آن نیست که آنکه اشتباه کرده چیزی نمیداند، بلکه تاریخ علم و فلسفه میا موزاند که انسان با همه تیز هوشی و درایت و نبوغ اشتباه میکند. تیوری عقلانیت محدود (limited rationality)  در این زمینه دلایل بیشتر ارایه میکند. به همین دلیل هم میتوان بر تخصصگرایی تأکید کرد. راه ساده این است که آنچه را   نمیدانیم یا در موردش متیقین نیستیم ابزار داریم، زیرا دلایل ندانستن فراوان است و قابل تبریه، بدین ترتیب از ابراز نظر نادرست و غیر تخصصی نیز اجتناب میشود. هدف اظهارات علمی اند که باید از مقام صلاحیت ابراز گردند.چنین اظهارات از جانب فردی که به تبلیغات شایع بسیاری ها وی را دانشمند و  سایت انترنیتی   افغانستان. . . بحیث دانشمند شماره یک  دانسته،  از نظر  نورمهای اخلاقی مورد سؤال قرار میگیرد.

  یک مثال  کوتاه  منازعه در رابطه با باورمندی اساسی تیوری انتخاب عقلی در مورد خود نفعجو بودن انسان است. بسیاری از دانشمندان این باورمندی را مورد سؤال قرار داده و  مدارکی ارایه میکنند که  ناقص بودن آن را نشان میدهند.   نتیجه کار این است که بیانهای معاصر و جدیدتر انتخاب عقلی از بیان سنتی فاصله گرفته اند، در حالیکه به باورمندی خود  استوار اند به وسعت دید و  رعایت انتقاد دیگران  امکان داده اند. این مثال به ساحه ی تخصص مربوط است و بیانگر آن است که چنین اظهارات در  تیوریهای اختصاصی و عمومی وجود دارند. اما تیوری با چنین مسایل سروکار دارد و به  نحوی از آنحا ب اساس علمی دارند و میتوانند رد گردند.  دانش علمی  این مساله را صراحت داده و برآن تأکید کرده است.

تحلیل‌های تخصصی  از یکسو بر بنیاد اساس آن شناخته میشوند: داکتر ... در مورد ... معلومات ارایه میکند. دوم ساختار و محتوای مقاله و استدلال باید  تاحد ممکن حالات ضد و نقیض و مثبت و منفی، آنچه مؤید  اظهار معیین است و آنچه نیست و مستلزم تحقیق بیشتز است و از این‌گونه را احتوا نماید. وخواننده میتواند بر بنیاد استدلال ارایه شده  و کاستی یا قوت آن‌ها قضاوت نماید.

تخصصگرایی میتواند فاقد اساس مستحکم باشد.  مثال زنده آن کسانی اند که  در رشته ی معیین تخصص ندارند اما مدعی آن اند. در کشورما   قرار معلومات تعدادی از افراد درحالیکه دکتور نیستند بحیث دکتور طب فعالیت

میکنند. یا  در متخصصان امور سیاسی چهار دسته را میتوان شناسایی کرد: شخصیتهای سیاسی که ابراز نظر آن‌ها از صلاحیت مقام آن‌ها ناشی میگردد، آنانی که در علوم سیاسی تحصیلات دارند، آنانی که بر اساس تجربه سیاسی  حرف میزنند و آنانی که بر بنیاد مشاهدات و تجربه عام سخن میگویند.تخصص علمی در واقعیت امر به دسته دوم و فعالان سیاسی با تجربه تعلق میگیرد. در حالیکه ابراز نظر ممکن و مجاز است ادعای تخصص و اظهارات علمی مسوولیت بزرگ تلقی میگردد.

گزارش اخیر گروه بحران در مورد افغانستان پس از ۲۰۱۴  و تأثیرات سایکالوژیک آن را  بر جامعه میتوان بحیث مثال در نظر گرفت. چنین  سازمانها و تینک تنکها و  فعالان سیاسی و مبصران سیاسی را میتوان در زمره رهبرا ن افکار عامه حساب کرد که قضاوت آن‌ها در شکل دهی افکار عامه نقش دارند. به همین دلیل مهم است که رهنمایی و رهبری نادرست مسوولیت بزرگ تلقی میگردد. تأثیرات ابراز نظرها و تخصصگرایی ها میتواند بطور مثال در ساحه طبابت به مرگ یا معیوب شدن بیانجامد و یا در موارد دیگر ( مانند اتنوسینتریزم برخی از روشنفکران افغانی) موجب تضاد و خصومت گردد.

تخصصگرایی و اخلاق مسلکی برای  آینده کشور ما دارای اهمیت حیاتی میباشد.

 

در قسمت دوم این بحث مثالهای دیگری از نوشته مقاله‌ای زیر  سرخط »حل عادلانه مسایل اقوام. . .« خواهیم داشت.

 

 

 +++++++++++++++++++++