شادروان استاد احــمد عــلی کـهـزاد
لغمان
بنیاد فرهنگی کهزاد
در شمال غرب جلال آباد که مرکز ولایت ننگرهار است، در سواحل چپ رودخانۀ کابل ساحه ئی شاداب و حاصل خیزی افتاده که بنام لغمان یاد میشود. لغمان یک ساحۀ جغرافیائی دارد که دو طرف آنرا کوه ها و دو طرف آنرا فلات فرا گرفته. در شمال کوه های نورستان و در جنوب رشته کوه های سیاه کوه جلب نظر میکند و در شرق و غرب آن دشت (گمبیری) و دشت (شیطان) منبسط است که هر دوی آن شکل فلات دارند.
جلگه لغمان از نظر طبقات الارضی از مرسوبات رودخانۀ کابل و معاونان آن (الیشنگ) و (الینگار) تشکیل شده و بدین لحاظ حاصل خیز است. این جلگه از شمال بطرف جنوب یعنی از مدخل دره ها رخ بطرف مسیر رودخانه کابل نشیب قابل ملاحظه ئی دارد و مرتبه های کشتزارها بصورت محسوس معلوم میشود. دره های معروف (الینگار) و (الیشنگ) که هر کدام از خود دره های کوچک و فرعی زیادی دارند، در گوشه های شمال شرقی و شمال غربی افتاده و هر کدام آن بالاخره در نقاط علیای خود به جدار پر برف کوه های نورستان که عبارت از دامنه های هندوکش باشد، منتهی میشوند.
از الینگار راهی به درۀ (پیچ) رفته که موازی با درۀ معروف کنر بطرف شمال شرق ممتد است و در (چغه سرای) به درۀ اخیرالذکر باز میشود. از الیشنگ راه هائی به دره های (فرچغان) و (پچغان) موجود است که یکی به نجرو (نجراب) و دیگری از راه کوتل (باد آسیا) به درۀ علیای پنجشیر منتهی میشود و راه کوتل (باد پیچ) یا (بادپش) راهی است که از طریق (نغلو) به درۀ تگو (تگاب) ختم میشود.
اسم لغمان در روزگاران باستان به ضبط های مختلف آمده است. کـننگهم انگلیسی به این نظریه بود که شکل سانسکریت این اسم لمپاکه بود، بطلیموس جغرافیه نگار یونانی مصری در قرن دوم مسیحی باشندگان لغمان را بنام (لمبکی) یا (لمپاکی) یا (لمباتی) یاد کرده. هیوان تسنگ زایر چینی از نیمۀ اول قرن 7 مسیحی تحت عنوان (لان پو) از لغمان صحبت میکند. (لمپک)، (لمبک)، (لمک)، (لمکان)، (لمقان) و (لغمان) همه صورت های مختلف ضبط یک کلمه است. چون به اساس نوشته آئین اکبری مردم اینجا (ک) را (غ) تلفظ میکنند، کلمۀ مذکور به تدریج به شکل لغمان درآمده است.
آنچه از همه مهمتر راجع به این کلمه میخواهم تذکر دهم، این است که این نام در اصل صور قدیم و اصلی خود اول یک کلمۀ جامد بوده و بعد ترکیبی شده و تمام این تحول را میتوان در لهجه پشه ئی که در اینجا و سائر دره های جنوب هندوکش از درۀ شتل گلبهار تا درۀ نور در کنرها منبسط است، پیدا نمود. ریشۀ اصلی نام لغمان (لام) یا (لم) بوده که در زبان پشه ئی (ده) و (دهکده) معنی دارد و مثال هائی این مطلب را روشن میکند مانند (کونه لام) یعنی (ده کهنه) و (نونه لام) یعنی (ده نو) و (مهترلام) یعنی (ده کلان). اگر (ک) اخیر کدام معنی دیگری نداشته باشد، صرف تصغیر محسوب شده میتواند و بدین ترتیب (لام)، (لمک) شده که (ده کوچک) آنرا ترجمه میتوانیم.
در مفهوم وسیع این کلمات، لمپاکا یا لغمان قدیم از نظر موقعیت جغرافیائی و اعلام تاریخی ناحیه ئی بود معین بین ننگرهار و کاپیسا که عبارت از علاقه جلال آباد فعلی و حوزۀ کوهدامن و کوهستان باشد. شبه ئی نیست که لغمان همانطوریکه امروز از نظر مراتب اداری و ممیزات اقلیمی و آب و هوا مربوط به جلال آباد و جزوه ولایت ننگرهار است، در زمان های سابق هم چنین بوده و اگر به یاداشت های ظهیر الدین محمد بابر توجه شود، واضح میگردد که حتی 400 سال قبل هم این تعلق برقرار بوده. هکذا تاریخ نشان میدهد که همین ارتباط از نظر اداری گاهی با کاپیسا هم قایم میشد و گاهی امرای محلی در خود لغمان هم حکمفرمائی داشتند. هیوان تسنگ زایر چینی حین عبور خود در قرن هفتم مسیحی از این ناحیه متذکر میشود که سلسلۀ امرای محلی در (لان پو) یعنی لغمان از بین رفته و روئسای محلی چون بیکدیگر تمکین نمیکنند، ادارۀ آن ناحیه به امرای کاپیسا تعلق پیدا کرده است.
دند لغمان جلگه ایست هموار و شاداب و حاصل خیز و دو درۀ عمده آن الینگار و الیشنگ نام دارد و باغ قلعته السراج در مدخل دو درۀ مذکور احداث شده است. لغمان دو بازار دارد یکی (تیگری) در شمال و دیگری (مندره ور) در جنوب. مرکز حکومت کلان لغمان در تیگری متصل باغ قلعته السراج است. درۀ الینگار مهمترین دره لغمان میباشد. مرکز این دره (شاهی) نام دارد که از مرکز لغمان 27 کیلومتر فاصله دارد. آخرین نقطه درۀ الینگار معروف به ننگراج است که مرکز زمستانی نورستان لغمان هم محسوب میشود. مرکز بهاری نورستان لغمان (جونیا) است که از ننگراج تا آنجا راه موتررو نیست و پیاده دو روز و دو شب را در بر میگیرد. ننگراج دهکده خوردیست و از 20 خانه وار بیشتر جمعیت ندارد و اکثراُ پشه ئی هستند. هکذا مردمان (جونیا) بیشتر پشه ئی هستند و بدین زبان حرف میزنند. کله گوش از شاهی 21 کیلومتر واز ننگراج 3 کیلومتر فاصله دارد.
درۀ الیشنگ از درۀ الینگار کوتاه تر است ولی دهکده های آباد در آن بیشتر به نظر میخورد. اسلام آباد یکی از دهکده های معروف آنست که به فاصله 12 کیلومتری قلعته السراج در کرانه های راست رودخانه الیشنگ افتاده و در زمان محمد حکیم میرزا نواسه بابر آباد شده است.
لغمان در ازمنۀ قدیم پیش از اسلام و در دوره های اسلامی تا عصر مغل های کورگانی به علت اینکه سر راه مراودات کاروانی قرار داشت، اهمیت زیادی داشت. چون راه قدیم کاپیسا در امتداد رودخانه پنجشیر از راه نجرو و تگاو از شمال علاقه نغلو و سروبی از راه کوتل (باد پیچ) و دشت شیطان به مندرور وصل میشد، بیشتر کاروان های تجارتی از آنجا میگذشتند.
با نقشه های وسیع عمرانی که در علاقه ننگرهار روی دست است، با احداث پل های جدید و سرک های نو آینده لغمان خیلی درخشان تر به نظر میخورد. آب و هوای لغمان در حصص علیای دره های الیشنگ و الینگار بسیار گوارا و لطیف میباشد و میوه های لذیذ بار میدهد. طبیعی برنج لغمان از روزگاران قدیم شهرت دارد. 29 قوس 1341./
[این نوشته قبل از تقسیمات ولایات افغانستان به 29 ولایت بود که هنوز مرکز لغمان بنام مهترلام یاد نمیشد. بنیاد فرهنگی کهزاد.]
بالا
بازگشت