تاریخ ادبیات افغانستان
داکتر فریار کهزاد
بنیاد فرهنگی کهزاد
تاریخ ادبیات افغانستان نام کتابیست که از طرف ریاست دارالتالیف وزارت معارف در سال 1330 انتشار یافت. کار تحقیق این کتاب در سال 1322 به خواهش وزارت معارف آغاز شد. وزارت معارف از دانشمندان کشور در آن زمان خواست تا کتابی برای دانش آموزان مکاتب عالی در مورد تاریخ ادبیات کشور تحقیق نموده و آنرا به نشر برسانند. دانشمندانی که از آنها برای تحقیق و نوشتن این کتاب دعوت شد، عبارت بودند از استاد احمد علی کهزاد، استاد کریم نزیهی، استاد علی احمد نعیمی، استاد ابراهیم صفا و استاد غلام محمد غبار. پسانتر استاد علی محمد زهما به عوض استاد نزیهی عهده دار قسمت دوم شد. جهت معلومات بیشتر پیشگفتار این کتاب را که بنام (عرض مرام) یاد شده است و از طرف ریاست دارالتالیف آن زمان نوشته شده است، اقتباس میکنیم:
"کتابی که بنام (تاریخ ادبیات افغانستان) خدمت قارئین و جهت استفادۀ متعلمین و معلمین تقدیم میشود ، تدوین و تالیف آن چند سال قبل (1322) به آقایان احمد عـلی کهزاد، محمد کریم نزیهی، علی احمد نعیمی، محمد ابراهیم صفا و میر غلام محمد غبار سپرده شده بود. حضرات محترم به استثنای آقای محترم کریم نزیهی قسمت های متذکره را یکی بعد دیگری تالیف نمودند. آقای محمد کریم نزیهی نسبت گرفتاری ها نتوانست قسمت مربوطه خویش را تمام کند و بنابرین ریاست دارالتالیف آن قسمت را به آقای محترم علی محمد زهما سپرد. بعد از مدتی این قسمت هم تالیف و قسمت های پنجگانه تکمیل گردید. این کتاب اقدام نخستین در تدوین تاریخ ادبیات افغانستان است. مولفین این کتاب از نویسندگان برجسته و با صلاحیت کشور اند. دارالتالیف قسمت های پنجگانه را بدون تصرف و تعدیل با عین شکل برای نشر و جهت استفادۀ شاگردان آماده نمود.
مدون و نویسندگان محترم مخصوصأ از حضرات معلمین که این کتاب را تدریس مینمایند، خواهشمند اند تا نظرات خود را در بارۀ کتاب به ریاست دارالتالیف بسپارند تا در طبع ثانی مورد غور و مد نظر گرفته شود."
این کتاب دارای پنج قسمت به قرار ذیل است:
قسمت اول- از قدیمترین زمانه تا ظهور دین مقدس اسلام. مولف: احمد علی کهزاد
قسمت دوم- از ظهور دین اسلام تا دورۀ مغل. مولف: علی محمد زهما
قسمت سوم- از دورۀ مغل تا دورۀ تیموری های هرات. مولف: علی احمد نعیمی
قسمت چهارم- از سقوط بدیع الزمان تا ظهور محمدزائی ها. مولف: محمد ابراهیم صفا
قسمت پنجم- از دورۀ محمد زائی ها تا دوره امان اله. مولف: میر غلام محمد غبار
برعلاوه تحقیق و نوشتن قسمت اول، تدوین این کتاب هم به عهده استاد احمد علی کهزاد سپرده شده بود. قسمیکه در عرض مرام ریاست دارالتالیف هم ذکر شده است، این کتاب اولین کتابی است که در مورد تاریخ ادبیات افغانستان تتبع و نوشته شده است. تحقیق و تتبع و انتظار تکمیل قسمت های این کتاب مدت هشت سال را در بر گرفته است و نویسندگان آن همه موأخذ و مراجع تحقیق خود را ذکر نموده اند. بدین ترتیب این کتاب نه تنها یک کتاب پیش آهنگ در این عرصه تحقیقات علمی در کشور میباشد بلکه یکی از کتابهای علمی و تحقیقاتی بسیار مهم نیز به شمار میرود.
پیش از این هیچ کسی با این عنوان کتابی ننوشته و نشر نکرده بود. پس از این کتاب به همین عنوان کتابی توسط شادروان محمد حیدر ژوبل در سال 1336 نشر شده که در سال 1379 تجدید چاپ شده است. یک مقدار زیاد معلومات کتاب آقای ژوبل عین معلوماتی است که در کتاب تاریخ ادبیات افغانستان (1330)، تدوین کهزاد قیل از آن وجود داشته اما متاسفانه منابع و موأخذ کتاب شادروان ژوبل قطعاّ ذکر نشده است.
همچنان در چند سال اخیر کتابی بنام (تاریخ ادبیات افغانستان) اثر استاد میر غلام محمد غبار که صرف دورۀ محمدزائی ها را احتوا میکند، به نشر رسیده است. این اثر شادروان غبار قسمیکه در بالا ذکر شده است، فصل پنجم کتاب (تاریخ ادبیات افغانستان) تدوین کهزاد میباشد که بصورت جداگانه نشر شده است. برای مغشوش نساختن خوانندگان، این فصل نباید از طرف ناشر محترم آن بنام تاریخ ادبیات افغانستان یاد میشد. اگر استاد غبار زنده میبود به چنین کاری اجازه نمیداد.
البته در موضوع تاریخ ادبیات افغانستان بعد از دهۀ 1330 آثار زیادی بصورت مقاله ها و رساله ها و کتابها نوشته شده است اما کتابی که مثل کتاب مورد بحث همه دوره ها را احتوا کند تا حال نشر نشده است.
جهت معلومات بیشتر خوانندگان بسیار ارجمند اینک فهرست کتاب (تاریخ ادبیات افغانستان) تدوین احمد علی کهزاد تقدیم میگردد:
فهرست مندرجات
قسمت اول
از قدیمترین زمانه تا ظهور دین مقدس اسلام
احمد علی کهزاد
بخش اول - السنه هند و اروپائی
زبانهای هند و آریائی
سانسکریت ویدی
زند یا زبان اوستائی
پشتو
سائر لهجه های آریائی
اورمری
پشه ئی
بخش دوم – ادب ویدی
عمومیات
سرودهای معلوم و سرودهای گمشده
ریشی ها
ریگوید
محل ظهور سرودهای ویدی
بخش سوم – زبان و ادب اوستائی
اوستا
گاتها
اوستای قدیم و جدید
مبدأ داستانها و ادب حماسی
تذکار و منشأ اسمای محل
بخدی
مورو
هیتومنت
سپیته گونا گیری
سیامکه
پورانا
ستیرا ویترا
داسیتیا
بخش چهارم – رسم الخط
مبدأ ظهور آن
رسم الخط خروشتی
کتیبه بیماران
کتیبه هده
کتیبه خوات
کتیبه جلال آباد
کتیبه بگرام
برهمی و شارادا
خط پهلوی
الفبای دین وپیری
بخش پنجم – نفوذ تهذیبی و ادبی یونان در آریانا
اسطوره ها
رسم الخط و زبان یونانی
بخش ششم – زبان و ادب پرثوی یا پهلوی
پرثوی یا پهلوی خراسانی
زبان و ادب پرثوی
ایاتکار زریران
بخش هفتم – ادبیات کوشانو بودائی
فضای ادبی معاصر کوشانی ها
سانسکریت و ادب بودائی
کنیشکا و ادبا و علمأ
کتاب خانه ها ی معابد
اشکائی، تخاری، سغدی
بحش هشتم – پهلوی ساسانی
منشأ پهلوی ساسانی
آثار پهلوی ساسانی
پهلوی و افغانستان
بخش نهم – زبان دری
عمومیات
زبان دری
مبدأ و پرورشگاه زبان دری
انتشار زبان دری از خراسان (افغانستان) به فارس (ایران)
*****************************************************
قسمت دوم
از ظهور دین اسلام تا دورۀ مغل
علی محمد زهما
بخش اول - مقدمه
نحستین شعر وشاعری در پارسی امروزی
آغاز استقلال خراسان و تشکیل ادبیات فارسی
ابو معشر بلخی
بخش دوم - صفاریان
بسام گرد خارجی
محمد بن مخلد سکزی
بخش سوم - ادب و آل سامان
ابو شکور بلخی
ابو مؤید بلخی
ابو شعیب هروی
لوگری
ابو زرعه
کمال الدین خاطری
صالح ولوالجی
دقیقی بلخی
رودکی
کسائی مروزی
ایضاح نظری بر روش و ادب سامان
بخش چهارم - غزنویان
شعرای دورۀ غزنوی
عنصری
عسجدی مروزی
فرخی سیستانی
مسعود سعد سلمان
ابو حنیفه اسکافی غزنوی
بهرامی
بوزر جمهر قائینی
زینتی علوی
منثوری
شاه ابو رجا
سید حسن غزنوی
مسعودی
راشدی
ابوالفرج لهوری "رونی"
سنائی غزنوی
عثمان مختاری
فردوسی طوسی
فضلای دورۀ آل ناصر
ابو ریحان بیرونی
عبدالحی ضحاک گردیزی
شمگیر و قابوس
نظری به ادبیات عصر غزنویان
بخش پنجم - سلجوقیان
اوحد الدین انوری
ارزقی هروی
امیر معزی
ادیب صابر ترمزی
حکیم عمر خیام
ظهیر فاریابی
کمالی
ناصر حسرو بلخی
جبلی غرجستانی
عبدالعزیز
سلیمان شاه
خواجه عبداله انصاری
بخش ششم - خوارزم شاهیان – تهاجم مغل
رشید الدین وطواط
بهأالدین محمد بن مؤید
بخش هفتم - غوریان
مللک الجبال سلطان حسین غوری
عروضی سمرقندی
ابو نصر بدرالدین محمود
ضیأ الدین عبدالرفع
فهرست موأخذ قسمت دوم
*****************************************************
قسمت سوم
از دورۀ مغل ها تا دورۀ تیمری های هرات
علی احمد نعیمی
بخش اول - ادبیات در عصر چغتائیان
شعرا
ضیأ الدین بلخی
محمد کاتب بلخی
ابوبکر بلخی واعظی
ازهری هروی
شمس طیسی
سعید هروی
پور بهای جامی
مولوی جلال الدین بلخی معروف به رومی
امیر خسرو بلخی معروف به دهلوی
امیر حسن سیستانی
علی لالا
زین الدین محمود هروی
محمد خواری
حسین دهستانی
رکن صاین هروی
قاضی منهاج السراج جوزجانی
عطا ملک جوینی خراسانی
بخش دوم- ادبیات در عهد ملوک کرت
ربیعی پوشنگی
مظفر هروی
امامی هروی
ابن حسام هروی
ابن یمین فریومدی
حسن متکلم
خواجه قطب الدین یحی
قاضی جمال الدین محمود امامی
خواجه معین الدین محمد جامی
خواجه ضیأ الدین یوسف
وجیه الدین نسفی
امیر حسین حسینی
مولانا سعد الدین تفتازانی
سیفی هروی
شیخ زین الدین تایباوی
بخش سوم - ادبیات در دورۀ تیموریان
مولانا یحیی سیبک
سید شرف الدین رضا سبزوار
کاتبی نیشاپوری
بابا سودائی
عارفی هروی
مولانا بدخشی
امیر شاهی سبزواری
عبدالرحمن جامی
میر حسین معمائی
شیخ احمد سهیلی
عبداله هاتفی
هلالی هروی
شهاب الدین حقیری
حافظ علی غوریانی
امیر علی شیر نوائی
بنائی هروی
ابو محمد سیستانی
ملا حسین واعظ کاشفی
صفی کاشفی
خواجه محمد پارسا
قاضی نظام الدین فراهی
مولانا محمد بدخشی
مولانا معین الدین محمد اسفزاری
ناصر الدین ابو نصر
مهنه
حافظ ابرو
میر خاوند شاه
خواند میر
فهرست مأخذ و مدارک
*****************************************************
قسمت چهارم
از سقوط بدیع الزمان تا ظهور محمدزائی ها
محمد ابراهیم صفا
بخش اول- ادبیات
بخش دوم - شعرا و فضلا در قرن دهم
ذکأ
وفائی
صبوحی بدخشی
مولانا رونقی
مولانا عبدالصمد
مولانای خودی
مولانا ابتری
شمس الدین داعی
دبیر
موجی
مولانا مظفر الدین
مدامی
شیدای بلخی
میر اللهی
مولانا بابای بلخی
الف ابدال
امیر مسیب رازی
قاسم خان موجی بدخشی
بخش سوم - مدرسین و علمأ
ابولخیر
میر عابد
میر قاسم شبیه
قاضی صالح
مولانا جلمه
میر زادۀ مفلس
مولانا جار اله
مولانا محی الدین هروی
مولانا عبد اله
مولانا هاتفی
بدیع الزمان
ضیأ الدین یوسف
فخری کاشفی
مولانا نور اله
دوست محمد کوشوان
مولانا آصفی
مولانا بنائی
شهاب معمائی
حفظ سلطان علی اوبهی
مولانا میر مخمود بیهقی
زلامی هروی
شیخ محمد طاهر
مولانا یاری
قاسم مرموز
حیدر کلیچه
مولانا دائمی
وصفی هراتی
مولانا نگاهی
غزالی هراتی
مولانا عالم هروی
نجم الدین مسعود هروی
اهلی شیرازی
شیخ ابولواجد
فنائی هروی
ویسی هروی
ساغری
واصفی
میر علی
مجنون چپ نویس
انسی
میر جنوبی
مولانا قاسم کاهی
سروری کابلی
فیروز کابلی
خواجه زاده کابلی
بخش چهارم - قرن یازدهم هجری—بدخشان و بلخ
ابوالفیضی حضرت
ملا سیلی مستقیم بلخی
ملا نظمی
حکیم لایق بلخی
زایر
میر حوجک جوزجانی
میر کجک
مولانا خِرگاهی
مولانا صالح رشحی
شیخ نزعی
عوض بیگ تالقانی
مولانا شریف واله
مولانا سعد الدین
مولانا رضای طعنی
مولانا شاه محمد
ملا صالح بدخشانی
مولانا شاه قلی شبرغانی
خواجه میرک
میر امین
مولانا نیاز
مولانا بزمی
مولانا رحما
مولانا ادرعی
میر فخر الدین واقف
مولانا درویش
مولانا میر شاهم
مولانا تیمور علی
مولانا حسن قبادیانی
خواجه ملا قاضی
ملا میرک بلخی
عاملای بلخی
ابوالمجد
مولانا کاشفی
والا
سیف خان
هدایت
همت خان
هرات
اعجاز
میر محمد یوسف گارزونی
قیصر هروی
ناظم هراتی
خیالی هروی
رضای هراتی
ملا وفای هراتی
میرزا منصور هراتی
عتاب الدین منصور هراتی
واصب قندهاری
وهمی قندهاری
فراقی کابلی
مهابت خان
بخش پنجم - ادبیات در قرن 12 و اوائل 13
بلخ و بدخشان
میر غیاث الدین
افضل ثابت
عظیم ثبات
خلیفه ابراهیم فرخاری
بینوای فرخاری
میر محتشم حشمت
خواجه محمد هاشم
ایوب مجدت
قبول
گرامی
نظیر بیگ
میرزا کامل
فانی بلخی
میرزا صالح شهادت
محمد علی عارف
هرات
میر محمد سعید سید
ارشد
جواد هروی
وجهی هروی
احمد شاه درانی
تیمور شاه
شاه شجاع
شهزاده نادر
شهزاده نادر
سعد الدین احمد انصاری
میر هوتک افغان
حاجی محمد عمر خان
میرزا خان کابلی
علی عسکر کابلی
علی نقی کابلی
میرزا لعل محمد عاجز
میرزا محمد واصل فروغی اصفهانی
عایشه درانی
ولی رام
*****************************************************
قسمت پنجم
از شروع دورۀ محمدزائی ها تا امان اله
میر غلام محمد غبار
بخش اول – ادبیات در دورۀ محمدزائی ها
اوضاع علمی و ادبی دورۀ محمدزائی ها
دورۀ برادران محمدزائی
امیر دوست محمد خان
امیر شیر علی خان
امیر عبدالرحمن خان
محمد انور مجددی بدخشانی
هبا
ذوقی
سرکار
یاری
طرزی
عندلیب
میر یوسف علی
شرر کابلی
احمد خان میرزا
میرزا محسن مستوفی
احمد خان
میرزا محمود سالک
ابن قاضی
واسع
عباس
مهر دل خان مشرقی
میان عبدالباقی مجددی
ولی طواف کابلی
ملک
مهجور
ادیب پشاوری
میر الفت
عزیز
حیرت
امضأ
حمید کشمیری
قاسم علی
ناظم و شاعر گمنام جنگنامه
شامل
عزت
ناجی
عاری
دروازی
مسلک
آه
ناله
غمگین
عبداله
خان ملا
عاجز
حبیبی
واصل
عشرت
اسیر
مسلم
مخلص
گوهری
نو روز علی
رندی
کندل
مستان شاه
محمد رفیق
مشتری
جبار
غلام
فقیر احمد
میر علی خطیب
سائل
موسی خروتی
میرزا عبدالرحیم
میرزا محمد اکبر
میرزا غلام حسین
نطق علی
محمود
احمد
عارفی
سید
یوسف
شیر احمد
بزم
احمدی
محسن
تاجر
غافل
نادم
ندیم بلخی
مجذوب
فارغ
قتیل
تائب
آزاد
فرحت
شایق
بسمل
فراهی
ندیم کابلی
بیتاب
مستغنی
قاری
گوزک
رسول
محمود طرزی
عبدالرحمن
پریشان
صاحبداد
خواجه محمد
سید حسین
بخش دوم - شاعره ها
فدوی
محجوب هروی
عاجزه
عاجزه
گوهر
محجوبه
ملاله
مخفی
سپینه
بخش سوم - نثر نویس ها
میر احمد اظهر
حسن علی
حبیب اله
عبدالباقی
میر محمد نبی احقر
سید جمال الدین
یعقوب علی
نور محمد قندهاری
میر برهان الدین لاغر
نجم الدین ذاکری
میر یار بیگ
غلام مرتضی
سلطان محمد خالص
فیض محمد
بخش چهارم - مطبوعات در عهد امیر شیر علی خان
روزنامه شمس النهار
عبدالقادر
بخش پنجم - عهد امیر عبدالرحمن خان
بخش ششم - عهد امیر حبیب اله خان
سلطان محمد خالص
فیض محمد
بخش هفتم - مطبوعات در عهد امیر شیر علی خان
*****************************************************
این بود معلومات مفصل در مورد این کتاب مهم که متاسفانه بعضی از بیخبرها و یا شاید بنأ بر تعصبات قصداّ از آن نام نمیبرند و آثار دیگری را بنام اولین کتاب در این موضوع یاد میکنند که یک جعل تاریخ بیش نمیباشد. قابل یاد آوریست که این کتاب از چندی بدینطرف با اضافاتی از طرف بنیاد فرهنگی کهزاد برای تجدید چاپ زیر کار میباشد. باوجودیکه این کتاب یک اثر پیش آهنگ و مهم در این عرصه علمی میباشد اما به هیچ صورت یک کتابی که تمام مسایل مربوط تاریخ ادبیات کشور را مورد بحث قرار دهد، نمیباشد. شاید یکی از دلایل آن این باشد که آنرا جهت استفادۀ دانش آموزان مکاتب عالی مدنظر گرفته بودند، چنانچه به جز از قسمت اول معلومات راجع به زبانهای دیگر وطن کمتر میباشد و همچنان شرح حال شعرا و نویسندگان بیشتر و تحلیل اوضاع ادبی مختصرتر به نظر میرسد. بهر حال این کتاب میتواند یک مؤخذ مهم برای محققین این رشته باشد. در اخیر به روح آن نویسندگان این کتاب که در بین ما نیستند، اتحاف دعا نموده و برای استاد محترم علی محمد زهما که در کشور اطریش بسر میبرند، آرزوی صحت و عافیت میکنیم./
بالا
بازگشت