دوکتوراحد وفامعصومی

شرمِ سنگ شدن وننگِ سکوت درفرهنگ آزادگان

                  

« سنگ راه من نگردد سختی راه طلب  

                               کوه وصحرا پیش سیل بیقرارمن یکیست»  (صائب)      

 

باآنکه سنگ درهیئت مادی ـ فزیکی وساختاری ـ بنیادی اش در زنده گی روزمرهِ انسانهابه هرشکل وهرمفهومی ازجمله داشته های ضروری حیاتی ، طبیعی وکارا به شمارمیرود اماکاربردش به گونه مثال ازنظرمعنوی وکیفی در فرهنگ عظیم وگرامی فارسی به طورخاص وعبرت انگیزی زبانزد نویسندگان وشعرامیباشد. سنگ ازدید تنه وتوشه ، سختی وتوانایی ازکاربرد ویژه ی برخورداربوده ولی ازسویی دیگرسکوت، عطالت وسنگینی طبیعی ایکه گریبانگیرش گردیده دربرخورد باناملایمات اجتماعی وتقاضایی که انسانهادرسرعت انجام کارها دارند،سنگ راباهمه خواص کارای جسمی اش بی احساس وبی تفاوت به نمایش گذاشته است .ولی ازآنجاییکه انسانها با سنگ وکوه وکمرسروکار همیشگی داشته اند وازاهمیت مادی اش آگاه هستند درحقیقت مقام خوب مادی اش درمقایسه باسکوت مطلق ونبود تحرکِ درخورِ ضرورتهای معنوی، مردم را متوجه حالت ناکارآیی اش ازدید تحرک وتپشهای ضروری ، زمینه را درین راستا به مذمتش درحالت سکون وسکوت دامنگیرش نموده وخواهی نخواهی درین جهت ضرب المثل عام وخاص گردیده است تا دانایان وچیزفهمان جوامع ننگ سکوت را برای عبرت مردمان یک جامعه ازسکوت سنگ بفهمند وبه تغییر وضع خود درین زنده گی پرآشوب کمر همت ببندند وبه پا برخیزند. چونکه بربادیهای جوامع رابارها ناشی ازدستهای زیرالاشه گرفتنِ عطالت زده دیده وغفلت دیده وشنیده اند واز زهر خانمانسوز غفلت وسستی درامور به خوبی آگاه بوده اند. بنابران سنگ به عبرتگاه پرآوازه ی مبدل شده است وکیست که در سراسر گستره فرهنگ کبیر فارسی هزاران بار در روز ازآن یاد نکند وبه این وسیله مردم راازغفلت وعطالت ، عدم تحرک وتن پروری نپرهیزانندکه درمقابله ومقایسه با ضرورت رستاخیزهای معنوی ومبارزاتی، عطالت ، سنگینی وپا درگل بودن سنگ گونهِ خلقها باعث نابودی جوامع وسوختن شان را درآتش بیداد ، فاشیزم  وتباهی شده است. ضرورت تلاش وتپش برای وارستگی ورهایی از قید اسارت وبی عدالتی زمینه ساز نکوهش انسانهاازسنگ ، سکون وسکوت گردیده است. ولی درین راستااین دیگرنه تنها سنگ است که برای انسانهامثل شده است بل ازدیگراشیا گرفته تا حیوان وانسان درمقایسه بادیگر انسانهابرای عبرت ازبی احساسی وبرده گی درپدیدآوردن تغییرمفید وتلاشِ به موقع درهمنوع  به امثال تبدیل شده اند که کاملأ طبیعی وضروری بوده ونمایندگی ازچگونگی زنده گی انسانها دربرخورد باناهنجاریها وبی عدالتیهای اجتماع وماحول آنهامی نماید.

 ازجا تکان نخوردن، به هیچ عمل وخیانتی عکس العمل نشان ندادن مانند کلوخ چشمداردیدن وسکوت ننگین اختیارکردن، درمقابله با خطرات وتهاجماتِ زنده گی واکنش نشان ندادنها بوده است که سنگ ومانندآنرادر اذهان مردم به مثل مبدل نموده است.

 « سنگین نمیشد این همه خواب ستمگران    گر میشد از شکستن دل ها صدا بلند »

 باآنکه ازنقش سنگ بادرک ازخاصیتش از دید معنوی باخبراند،ومیدانند که بعضی ازسنگها زینت بخش تاج شاهان ، وزیبایی زیبارویان بوده واز قیمتهای بالایی هم برخوردارمیباشد وحتی بعضی از سنگهارا دارای خواص شفایی دانسته اند.

خدامیگوید :       « بنده دیگری مباش چونکه خداترا آزاد آفریده است »

 

1ــ استعمال کلمه سنگ درضرب الامثال مردم :

   سنگ آمد وسخت آمد.

   سنگ بزرگ را برداشتن علامت نزدن اس.

   سنگ به پای لنگ اس.

   سنگ دَ جای خود سنگین اس.

   سنگ ندارم که به سرخودبزنم.

   سنگ هم دلی دارد.

   سنگ چشم بودن.

   سنگ دان.

   سنگ پلخمان کردن.

   سنگه بالاانداختن وسرخوده زیرش گرفتن.

   سنگ دَجای خود سنگین اس.

   سنگ سنگه میشکنه، سنگ شکن هردورا.

   سنگِ کمه به یاد بقال دادن.

   سنگ اگه خورد هم باشه سر بزرگه میشکنه.

   سنگک شدن (به درختان میوه داریکه میوه اش باهمه تلاش آسان نریزد میگویند سنگک شده).

   سنگ نمک بود محکِ اهل روزگار     نامرد ومرد را به همان میتوان شناخت

   سنگ کلانه آب برده نمیتانه. 

   سنگه اگه بالاکرده نتانی ، ماچِش کن وبه جایش بگذار

   سنگ کلانه آب برده نمیتانه

   سنگ کسی را به سینه زدن (معمولأ ازکسی بی دلیل دفاع کردن)

   سنگ واری لنگر انداختن

   سنگ واری چُپ بودن

   سنگ به پای کسی زدن

   سنگ راه کسی شدن

   سنگ اگر مرد است ، جای شیشه سنگدان بشکند

   سنگ واری سخت بودن ،

   سنگ واری دل سیه بودن

   سنگ واری سنگین نشستن  

وبه همین ردیف از یاد ما نرود:  سنگ صبور،سنگ سیاه یاحجرالاسود، سنگتراش ، سنگ پرست، سنگ پشت ،سنگ شکن ، سنگ چین ، سنگدان (سندان)، سنگر، سنگ نشان،سنگ دل، سفیدسنگ ، سنگ خارا ، سنگ هفت قلم، سنگ نبشته، سنگ چقمق، سنگلاخ ، سنگواره، چغل سنگ، سنگ ریشه، سنگ آسیه، سنگ واره ، سنگ گونه ، سنگین ، سنگ چشم ، سنگ سرمه ، سنگ ذغال ، خرسنگ( سنگ بزرگ )،سنگ پا یا سنگ خاز ویا سنگ سودا بودن، سنگ دوله (گرد باد)

سنگ روی ( بیشرم) ، سنگ محک، سنگ زن ( ترازویی که یک کفه آن سبک ترباشد)، سنگسار

سنگ سبو( که هردانه آن مانند سنگ سخت باشد)، سنگستان ،سنگ سماک( سنگی که خوب لشم میشود)،سنگلک ( سنگ ریزه)، سنگ مرداریا مردارسنگ،گران سنگ، سبک سنگ.

2 ــ میگویند که بعضی ازسنگها ارزش هویدای شفایی دارند ودر چین و آریانای قدیم تداوی با بعضی ازسنگها مروج بوده است.مثلأ:

  ـــ  زمرد ادراکات شهودی راتقویت می بخشد ونبوغ هنرمندی را افزایش میدهد.

  ـــ فیروزه را سنگ امنیت  وحمایت در روزگاران سفر نامیده اند.

  ـــ یاقوت قرمز پیوندهای زناشویی رامحکم مینماید.

  ـــ سنگ کوارتز باعث آرامی اعصاب میگردد.

 

خطاب به مردمیکه با کمال بی احساسی تن به ذلت وبرده گی میدهندوبه امید روزیکه سنگ شده هابرای رفع تبعیض وبی عدالتی دست به فتوای برحق ومساوات طلب بزنند.

                                    

                             فتوای سنگ     

 

 سرمهِ غفلت ربوده قــــوتِ غوغای سنگ        پنــــجهِ ذلـــت شـــکسته همـــتِ والای سنگ

 بی زبانیهاست امروز سنگ راهتکِ غرور      موج کوبد طعنه سان هرلحظه برسیمای سنگ

از به سر کوبیدن وتبعیض سنگ شد قرنها       حالیـــا بایـــد قیــــامت ها کنند ابنـــای سنـگ

از سرِعزم وعمل گوهــر جـــدا ازسنگ شد       سر کشید از سر فرازی آتش از رگهای سنگ

سنگ وسندان میشکست باچنگ ودندان ملتی     حسـرتا اندرشکست خویشـندامروزجای سنگ

شرط هستی سنگ هارا همت وایستادگیست       برمی ایستند سنگها، من دیده ام بتهای سنگ

این زمان دوران رستاخیز سنگین سنگهاست     سنگ ها برپا شــــوند در ماتم کبرای سنگ

کاش بودند سنگ ها اگه ز زور وقدرتش          تا به قیــــصرها ندادی لوءلوی لالای سنگ

درنهاد سنگ وپولاد هستی یک گوهر نهاد        سنگ آهن بشکند گرنیست سنگین پای سنگ

مرتبت بگرفت دل،درخاطر ازجوش وتپش         از عطالت نیست کسراهیچ جا ،پروای سنگ

سرفرازی ها زعلوهمت وخود باوریست           شیشه بیرون آمد ازسنگ ونشد همپای سنگ

نیست هستی رابه جز جنب وجهش نام دگر        می زند این هرروز باد در گوش های سنگ

گر نتــــــابد خود سرازننگ حقارت سنگها        میکند امواج پامال سنگ ها، درلای سنگ

از سرپیکار وکاراست زشت وزیبا درجهان      سنگ اگرمردی کند چون گل بود سیمای سنگ

آهـــــن وپولاد بیرون آورند از قلب سنگ         هـــان همین آهـــن فروریزند براعضای سنگ

ازدل ورگ های سنگ دزدید گوهر اهرمن         تاکند تسخیر خلق و زیور و ماوای سنگ

سنگ ها خواهند اگر ازشرم خفت وارهند         گـــــو روِِِیــــد در آسیا تا بشنویدآوای سنگ

سرزند همت اگر از عادتِ سنگ صبور           قصرها پاشان کنند از ناله ونینای سنگ

سنگ ها گرخود شناسند عاملان دردسنگ        دست وپابندند به زنجیرها همه اعدای سنگ

«سنگ هم بی انتقامی نیست درمیزان عدل»     تخت ها ازپافتند از هیبتِ دنیای سنگ

گیرند آخر سنگ هاروزی رهِ سنگ افگنان      سنگ ها آن روز دانند قوتِ اعلای سنگ

می رسد سنگین قیام روزِ رستاخیزسنگ         تا ببارد جای باران آسمان دریای سنگ

میشوند چون اژدهاپایین ز کوه هاسنگ ها       تا ستانند انتقامِ ظلم و واویلای سنگ

                        روزرستاخیز سنگ آید(وفا)غمگین مباش      

                       میرسد آن دم که بینی هرطرف فتوای سنگ   

       

 

   سنگ درمفاهیم مختلف ازدید آموزگاران زبان فارسی :

 

باسختی ایام درشتی مفروشید    ای بی خبران سنگ به دندان که شکستست

*****

تاراه سلامت سپری محو عدم باش      آسودگی شیشه همان دردل سنگ است

******

ازطینت زنگی نبردغازه سیاهی      سنگ محکی تابه کجا زر شده باشد

******

ازقضا برخوان ممسک گرکسی نان بشکند   تاقیامت منتش بیسنگ دندان بشکند

*****

بسکه درمیزان هستی سنگِ قدرم بیش بود     درعدم باکوه می سنجند اعمال مرا

*****

نی زمینت عافیت گاه است نی چرخ بلند  تاچه خواهی طرف بست آخر دوسنگ است آسیا

دیدهِ بیدار را خواب گران زیبنده نیست        ای شرر تاچند خواهی کردبالین سنگ را

*****

ساز این کهسار غیراز ناله آهنگی نداشت     آرمیدن اینقدرها کرد سنگین سنگ را

 

 (ابوالمعانی بیدل)

                              

سنگ وگِل راکند ازیمن نظر لعل وعقیق       هرکه قدرنفس باد یمانی دانست

********

گرجان بدهد سنگ سیه لعل نگردد          با طینت اصلی چه کند بدگوهرافتاد

********

گویند سنگ لعل شود درمقام صبر         آری شود ولیک به خون جگر شود

********

آنکو ترا به سنگ دلی کرد رهنمون        ای کاشکی ، پاش به سنگی برآمدی

           (حافظ) 

       

منم مرغیکه چون ،برآشیانم سنگ زد غیرت  

                                               به بال سعی پرواز از زمین تاآسمان کردم

                                               ******

       مشو به سنگ دلیهای خویشتن مغرور     که تیر آه من از سنگِ خاره میگذرد

                                               ******

      چو سنگ تفرقه بخت افگند به راه وصال

                                              سمند سعی درآن سنگلاخ لنگ شود

        (محتشم کاشانی)

     

اندر همه دشتِ، خاوران سنگی نیست       کز خون، دل ودیده بر او رنگی نیست

                                               *******

         در راه وفا چو سنگ وآتش گردم         شاید که رسم به صحبت سوخته ی

         (ابوسعیدابوالخیر)

   

به زیر سنگ لحد استخوان پیکر ما       چو گندمیست که از آسیاب میگذرد

                                                                                      (شهریار)

 

ازسنگ اهرمن نتوان داشت ایمنی         تابر درخت بارورِ زنده گی براست

*******

ازگوهری یاکه زسنگ سیه        دانند که چون، ره بدین کان کنند

******

بود خواب های تو بیگاه وسنگین        بود حمله های قضا ناگهانی

******

گه از دیوار سنگ آمد گه از در          گهم سرپنجه خونین شد ، گه ام سر

  ( پروین اعتصامی)

به ترک دنیا جز مرد،عشق کس نکند

                                          که ارمنی نزند برصلیب قیصر سنگ

                                        ******

    نه پرتو اثر عاشقیست درهر دل       نه معجز حجر موسویست درهر سنگ

 (سیف فرغانی)

سنگ بر سینه لحظه لحظه زنیم      خاک برسر زمان زمان فگنیم

فخرالدین عراقی)

تشنه کام وپابرهنه درتموز وسنگلاخ      ره بریدن بی عصا فرسنگ ها باپای لنگ                                  

  باکفِ زورآورت کوه گران سنگ کاه       با دلِ دُرپرورت بحر جهان چون یک شمر

 ( هاتف)

 

ازگران سنگی نمی جنبم زجای خویشتن

                                         تیغ بران هم اگر بالای سرباشد مرا

                                       *******

   آن آب سبزه ام که سنگ دلی های روزگار

                                       در زیر سنگ نشو نما میدهد مرا

                                      ******

   سنگ راه من نگردد سختی راه طلب

                                       کوه وصحرا پیش سیل بی قرار من یکیست

                                      ******

    تابکی در خواب سنگین روزگارم بگذرد

                                      زنده گی در سنگ خارا چون شرارم بگذرد

                                     ******

      سنگین نمیشد این همه خواب ستمگران

                                      گر میشد از شکستن دلها صدا بلند

                                     *****

     جوی شیر از جگل سنگ بریدن سهل است

                                     هرکه برپای هوس تیشه زند کوهکن است

                                    ******

           جگر سنگ به نومیدی من میسوزد

                                         آب حیوانم وازریگ روان تشنه ترم

( صائب)

 

پیش ازین ،سنگی اگربرمیگرفت از راه خویش

این زمان نتوان که دستش زیر سنگ دیگراست

*******

نیست سنگی کآن زاه آتشین من نسوخت     نیست خاکی کآن زاب دیده من گل نشد

*****

آنکه سنگی می نهد در راه ما       از برای خویش چاهی میکند

 ( اوحدی مراغه ی)

    

صدتیشه بباید زدنش بر دل هرسنگ      تا سایه ِشیرین به سر کوهکن افتد

*******

آنانکه در محبت او سنگ میخورند       خون را به جای بادهِ گل رنگ میخورند

******

گر دل از سنگ جفای تو ننالد چه کند      شیشه هنگام شکستن به صدا می آید

*****

سنگ نالید به حال دل دیوانه من     بس که درکوه غمش ناله وشیون کردم

*****

گرپرم بشکنی از سنگ نخواهم برخاست     من که از سدره به خاک تو نشیمن کردم

*****

گر تو درسینه سیمین دل ِسنگین داری     من هم از دولت عشقت تن رویین دارم

*****

برسرم گر فلک سنگ ببارد غم نیست      زانکه از خشت سرکوی توبالین دارم

******

من از بدعهدی سنگین دلان هرگز نمی نالم     اگر سست است اقبالم ولی سخت است ایمانم

 (فروغی بسطامی)

        

کار ما بگذشت از فرهنگ وسنگ     بی دلان عشق را فرهنگ نیست

******

می دان به یقین که در دوعالم       در راه تو نیست جز تو، خرسنگ

******

وگرنه ازگوهر ولعل تا به سنگ وسفال    تفاوتی نکند پیش چشم نابینا

(شیخ افخم عطار)

 

خون شد ز اشک ما دل سنگین کوهسار   وان سست مهر بر دلِ سنگش اثرنکرد

*******

جم اگراهرمنی سنگ زند برجامش       قیمت لعل بدخشان به حجر کم نشود

******

سنگ بدگوهر اگر کاسهِ زرین شکند       قیمت سنگ نیفزاید وزر کم نشود

******

کاروان از پس وره دور وحرامی درپیش     بارما شیشه وشب تار وهمه ره خرسنگ

 ( خواجوی کرمانی)

     

 من همت باز دارم وهم کبر پلنگ     زان روی مرا نشست کوه آمد وسنگ

( مسعودسعدسلمان)

  

سنگ باران شدم ازدست غم دهر وهنوز     بخت سرگشته ام ازخواب نگردد بیدار

آتش سردی که بگدازد در دل سنگ را       هرکرا بودست آه سرد میداند که چیست

******

دهشتم در سنگلاخ عشق فرماید درنگ       ورنه شوقم جز به راه وصل توسن تازنیست

*****

زسنگ تفرقه ایمن نشست  صاف د لی       که رفت وتکیه به دیوار دیر چون خم کرد

*****

کدام سنگ دل از درد من خبر دارد       که با وجود دل سخت گریه هانکند

*****

گو خاک تیره زر کن وسنگ سیاه سیم      آنکس که یافت آگهی از کیمیای عشق

******

زصد فرسنگ ازپشت حریفان جسته پیکانم    مرو نزدیک او وحشی حذراز تیرآهم کن

(وحشی بافقی)

 

عاشقا رو! دیده ازسنگ ودل ازفولاد ساز   کز سویی آمدبیرون آن عشق بازآن یارباز

 (منوچهری)

   

ازسنگ بسی ساخته ام بستر وبالین     واز ابر بسی ساخته ام خیمه وچادر

(ن.قبادیانی)

 

       برآن سایه چو مه دامن فشانم      چو سایه لاجرم بی سنگ ماندم

(نظامی)

 

      ازبهاران کی شود سرسبز سنگ      خاک شو تا گل نمایی رنگ رنگ

( مولانای بلخ)

 

     سنگ برشیشهِ دلهای پریشان نزدم   ایمن از سنگ مکافات بود شیشهِ من

(غیرت همدانی)

 

     سنگین دل است هرکه به ظاهر ملایم است  پنهان درون پنبه نگر پنبه دانه را

(غنی کشمیری)

 

سنگ بدگوهر اگرکاسه زرین بشکست     قیمت سنگ نیفزاید وزرکم نشود

(سعدی)

 

سنگ هاییکه من از یاد تو برسینه زدم    کعبه ی میشد اگرخانه بنا میکردم ( نعمت خان ولی)

 

3 ــ سکوت :

             سکوت معنویان را به یادگار بساز        لباس مدعیان را بسوز ودور انداز

     سکوت معنویان چیست، عجز وخاموشی        لباس مدعیات چیست گفتگوی دراز

   ( سنایی غزنوی)

 

 ما چو برگ بید وقومی از بزرگان درسکوت      دایم اندرعشرتی از خرد برگی چون سُداب

        (انوری)

     

این قلب واین لسان وسکوت وکلام چه؟       این طبع واین مزاج وخیال وبخارچیست؟

      (اوحدی مراغه ی)

        

ز راه تجربه گر هفته ی سکوت کنی       نه خواجه ماند ونه بانو، نه شَکروانبان

******

باحال سکوت وبهت چونی          در عالم انزوا چرایی

(پروین اعتصامی)

گرچه ازهر دوجانب به دهن مُهر سکوت      ناز اورا با نیاز من سخن بسیار بود

     ( محتشم کاشانی)

       سکوت میکنم وعشق در دلم جاریست     که این شگفت ترین نوع خویشتن داریست

                                                 

---

بالا
 
بازگشت