نقش هاي جاودانه درنگين تاريخ
تهيه وترتيب “جانبازنبرد ” ازشهرپلخمري
)قسمت چهارم)
بزرگترين امپراتورشرق زمين
سلطا ن محمو د غزنو ی مر دشجاعت ودرايت
محمو د پسر بز رگ سبکتکین د ر شب د هم محر م 361 هه مطا بق نو مبر 961 م پا به عر صه و جود گذ ا شت و ما د ر ش د ختر یکی ا ز نجیبای ز ا بلستا ن بو د . سلطا ن محمو د ز یر نظرپد رنا مور و ما در با عطو فت پر و ر ش یا فت- تر بیه ما در د ر ا حسا سا ت ملی و وطنی ا و تا ثیر گذ ا شت . سلطا ن د ر ا و ا یل جو ا نی علوم متد ا و ل آ نوقت ر ا بخو بی فر ا گر فته د ر علو م مذ هبی نیزمعلو ما ت ر ا تا سطح که قر آ ن شر یف ر ا حفظ نمو د. د ر ا د بیا ت هم مها ر ت بسز ا ی د ا شت – ا ز ا ول جو ا نی د و ستد ا ر شعر و شا عر ی بو د ه د ر سیا ست و مملکت د ا ر ی سبکتگین شخصا ا ستا د ا و بو د.
پدر ش تعلیما ت سیا سی و نظر یا ت خو یش ر ا د ر ر سا له نگا شته به محمو د د ر س مید ا د – علا وه بر آ ن د ر فنو ن ا د ا ر ی تحت نظر پد ربه کما ل ر سید ه و عملا متصد ی ا مو ر گر د ید و د ر جنگها و مجا د لا ت حصه گر فت . سلطا ن محمو د د ر ا مو ر نظا می نبو غ خا ر ق ا لعا د ه د ا شت – جنگها و فتو حا ت ا و به همه ر و شن ا ست . سلطا ن د ر جو ا نی کفا لت پد ر ر ا د ر امو ر د و لت د ا ر ی ا نجا م مید ا د و همین کا ر د ا نیش بو د که پد ر ش حکو مت ز مین د ا و ر ر ا بر ا یش سپر د .
د ر شمشیر و نیز ه با ز ی و تیر ا ند ا ز ی بی ما نند ر و زگا ر خو یش گر د ید . د ر جنگ با ا مر ا ی غو ر ی سهم گر فت و د ر جنگ با جیپا ل با و جو د که پا نز د ه سا له بو ده رول مهمی بازی کرد. 384 هه(994 م) محمود در محاربه فایق ودر سیمجور با پدر خود شرکت ورزیده ثابت نمود که قوماندانان و جنرال لایقی است. دولت سامانی و سبکتگین او را به سیف الدوله ملقب گردانده ،فرماندهی ایالت و سپهسالاری قشون خراسان را باو دادند . محمود قبل از سلطنت برای عزل عبدالله بت محمد وزیحه سامانی که همدست ایلک خان ترکی محسوب میگردید و در برهم زدن مناسبات بخارا و غزنه می کوشید به همراهی بیست هزار عسکر تا بخارا رفت و چندین بار در حفظ نیشاپور و خراسان غربی بمبارزات پرداخته خطرات دشمنان آریانا را دفع نمود.پس از وفات سبکتگین محمود بسن بیست و هفت به سلطنت رسید .
محمود در ماه ربیع الاول 388 هه مطابق ماه مارچ 998 م بر تخت غزنه جلوس نمود و لقب سلطان را اختیار کرد . سلطان محمود در اوایل سلطنت سیاست پدر را نسبت به امرای سامانی تعقیب نموده ر وا بط د و ستا نه با بخا ر ا قا یم کر دو پس ا زسقوط آ ن د و لت آ ر یا نا ر ا ا ز خطر ا یلک خا نیها حفظ کر د. د ر سا ل 999میلا دی ا یا لت غر جستا ن و د ر سا ل 1002 م ا یا لت سیستا ن ر ا به سلطنت خو یش ضمیمه گر د ا نید . سلطا ن محمو د ر سما مر کز یت آ ر یا نا ر ا د ر غز نه ا علا ن نمو دو از خلیفه عبا سی و حکو مت بغد ا د تقا ضا کر د که ا و ر ا بحیث شا هنشاه آ ر یا نا بشنا سد . ا لقا در با لله خلیفه عبا سی به محمو د خلعت فر ستا د ه بعد ها لقب یمین ا لد و له را به وی عطا کر د . محمو د تصمیم گر فت که بر ا ی تسخیر هند و ستا ن یو ر ش ببر د که بر د و هفده با رلشکر کشید و هر با ر به تسخیر ا ر ا ضی و حصو ل غنا یم مو فق شد. وی تما م پنجا ب وقسمتهای شما لی و غر بی ر ا تصرف نمو ده و سلطه ا فغا نستا ن را ما نند عصر یو نا ن با ختری – کو شا نی و هفتا لی د ر هند و ستا ن ا حیا کر د .
در سا ل 1001میلا دی محمو د جیپا ل ر ا شکست د ا د ه شهز پشا و ررا که یکی ا زمر ا کز مهم و شر قی آ ر یا نا محسو ب میگرد یدتسخیرو جیپا ل ر ا محبو س کر د ه و وی بو سیله پر د ا ختن با ج ر ها ی یا فت و لی خو د ر ا از ر و ی تعصب و غیر ت به آ تش سو ختا ند . محمو د د ر ین سا لها ملتا ن را فتح کرد. ا یلک خا ن کاشغر ی با قو ا ی تر ک با ا ستفا د ه ا زمصر و فیتها ی محمو د د ر هند بر ا ی بر ا ند ا ز ی ا ر یا نا و سلطه تر کها به بلخ لشکر کشید - د رمقا بل سلطا ن محمو دبا قو ا ی بز ر گ ا فغا نی بر عسا کر وی حمله نمو ده د ر سا ل ( 1107م) شهر ز یبا ی بلخ ا ین گهو ا ر ه آ ر یا نا ی کهن ر ا ا ز د ست تر کها بیر و ن ا و ر د و قو ا ی تر کها ر ا بیر و ن کشید ا ین فتح به ا یلک خا ن ثا بت کر د که تسخیر آ ر یانا ما نند ما و را ا لنهر سهل نیست و د یگر د ست به چنین ا شتبا ه نز د .
د ر سا ل ( 1007م) یکعد ه را جا ها ی هند و ستا ن به قیا د ت ( آ نند پا ل ) فر ز ند جیپا ل متحد گر د ید تا پشا و ر ر ا ا ز چنگا ل غز نو ی ها نجا ت بد هند – لشکر کشی ر ا آ غا ز نمو د و د ر مقا بل سپا ه محمو د بعد ا ز نبر د ها ی سنگین د شمن ر ا شکست بز ر گی د ا د ه قلعه کا نگر ا ر ا نیز بد ست آ و ر د ند و یکبا رد یگر محمو د شکست نا پذ یر ی خو یش را ثا بت گر د ا نید . محمو د د ر سا ل ( 1013م) کا بل و قصد ا رر ا ا شغا ل کر د . در سا ل ( 1018م) خو ا ر زم ر ا نیز قبضه نمو د ه و د ر همین سا ل شهر متر ه ر ا به تصر ف خو یش د ر ا و رد .
سلطا ن محمو د ا ز ا همیت مذ هبی سو منا ت که مهمتر ین مر کز هند ویز م بو د ا طلا ع د ا شت وی بر ای فتح آ ن د ر سا ل ( 1024م ) از راه ملتا ن ر هسپا ر آ نجا شد و بعد ا ز ا ند ک مد ت به تسخیر ا ن موفق شده و در بها ر سا ل ( 1026 م) د و با ره به غز نه مو ا صلت نمو د و ا ین آ خر ین لشکر کشی محمو د به آ نجا بو د .سلطا ن بز رگ سر ا نجا م د ر سا ل ( 1031 م ) و فا ت نمو د و ثا بت کر د که یکی ا ز بز ر گتر ین پا د شا ه عا لم و مقتد ر تر ین پا د شا ه ا فغا نستا ن ا ست . محمو د ا مپر ا طو ر ی بز ر گ آ ر یا نار ا تشکیل د ا د ه و مو قعیت ا ین کشو ر را در جها ن با لا بر د .
نه تنها در د و را ن ا و افغا نستا ن ازنقطه نظرسیا سی – حر بی و اقتصا دی پیشر فته و متمد ن بو د بلکه ز ما ن آ ر یا یی ها به علو م بسیا ر ی د ست یا فته بو د . د ردربا روی علما – د ا نشمند ا ن و شعرا ی ز یا دی وجود د ا شت . عد ا لت و قضا و ت در دستگاه ا د ا ری ا ور نیز حا کم بو د . با و جو د عظمت و و قا رشخصی سلطا ن – همه ا فر ا د مملکت میتو ا نست با کما ل جر هت و با د ر شترین کلما ت د ر حضو ر ش ا عتر ا ض نما ید . محمو د غز نو ی بز ر گتر ین و شجا ع تر ین ز ما مد ار ا فغا نستا ن محسو ب می شود .
دولت تنومندى كه ترك زاده قدرتمند رهبرى مى كرد، دولت مستحكمى بود كه گاهى آل ناصر نيز ناميده مى شد. خلافت بغداد اين دولت را حامى بى چون و چراى ماهيت خويش مى انگاشت؛ وجه تسميه لقب ناصر نيز كه در واقع به سبكتكين يكى از نامداران اين دولت داده شده بود، از همين باور ريشه و سرچشمه مى گرفت. غزنويان موفق شده بودند آل بويه خطرناك و يكه تاز را تا مرز اضمحلال پيش برانند؛ آنها يعنى بوييان، همان كسانى بودند كه خليفه اى را خلع و خليفه اى دست نشانده و منفعل را نصب كردند تا آرام آرام اين نهاد ديرينه سال را از پيكره دنياى سياسى اسلام بزدايند؛ فرمانروايانى شيعه كه مى كوشيدند مذهب خود را بيش از پيش نهادينه كنند. وقتى آلپتكين، غلام سرباز قدرتمند وابسته به سامانيان، خود را از دربار بخارا كنار كشيد، غزنه عملاً به تختگاه سلاله اى نوظهور بدل شد. سال ها بعد، وقتى اين تختگاه كوچك تحت فرمانروايى ناصرالدين سبكتكين _ داماد البتكين _ در آمد، عملاً به يك پايگاه نظامى برجسته تغيير چهره داد.
اين پايتخت البته براى شاهان اين سلاله، سرزمين دوست داشتنى اى بود كه با آن علقه هايى عاطفى نيز داشتند؛ چنانكه در تاريخ بيهقى از زبان حره ختلى _ خواهر محمود _ و از زبان مسعود پسر وى نقل شده است، پادشاهان اين سلسله از تمام اين گستره واقع در داخل و خارج افغانستان ، «غزنه» را اصل بلاد و ديگر نواحى را فرع مى شمردند. سبب اينكه آنان را غزنويان خوانده اند نيز تا حدى از همين روست. به هر حال، اين مسئله ارتباط قلبى آنان را با اين پايتخت ديرين نشان مى دهد يعنى همان پايگاه نظامى برجسته اى كه مبداء حملاتى شورانگيز به سرزمين كفار، هندوستان رويايى بود. عجيب است مردى اين حملات را فرماندهى مى كرد كه درويشى بزرگ، در او حالاتى از عرفان و درويش مسلكى را نيز ديده بود: «چون (سلطان محمود غزنوى) از در صومعه درآمد و سلام كرد، شيخ (ابوالحسن خرقانى ) جواب داد، اما برپا نخاست. پس روى به محمود كرد و در اياز ننگريد، محمود گفت: برپا نخاستى سلطان را و اين همه دام بود، شيخ گفت: دام است اما مرغش تو نه اى؛ پس دست محمود بگرفت و گفت:
فرا پيش آى، چون ترا فراپيش داشته اند. گفت مرا پندى ده. گفت: چهار چيز نگه دار. اول پرهيز از مناهى و نماز به جماعت، سخاوت و شفقت بر خلق خدا. محمود گفت: مرا دعا كن؛ گفت: خود در اين گه دعا مى كنم «اللهم اغفر للمومنين و المومنات» گفت: دعاء خاص بگو.گفت: اى محمود عاقبتت محمود باد. پس محمود بدره اى زر پيش شيخ نهاد. شيخ قرص جوين پيش نهاد و گفت: بخور! محمود همى خاويد و در گلويش مى گرفت. شيخ گفت: مگر حلقت مى گيرد؟ گفت: آرى. گفت: مى خواهى كه ما را اين بدره زر تو گلوى بگيرد؟ برگير كه اين را «اشاره به زر» سه طلاق داده ايم. محمود گفت:
در چيزى كن، البته. گفت: نكنم. گفت: پس مرا از آن خود يادگارى بده، شيخ پيراهن عودى از آن خود بدو داد. محمود چون باز همى گشت گفت: شيخا خوش صومعه اى دارى، گفت: آن همه دارى، اين نيز همى بايدت؟ پس در وقت رفتن شيخ او را برپا خاست. محمود گفت: اول كه آمدم التفات نكردى، اكنون بر پاى مى خيزى. اين همه كرامت از چيست؟ آن چه بود؟ شيخ گفت: اول در رعونت پادشاهى و امتحان درآمدى، و به آخر در انكسار و درويشى مى روى كه آفتاب دولت درويشى بر تو تافته است. اول براى پادشاهى تو برنخاستم، اكنون براى درويشى تو برمى خيزم«.
البته پيدا
نيست كه اين درويش مسلكى سلطان دوام و بقايى هم داشت يا نه، اما آنچه پيداست و
مسلم به نظر مى رسد اين كه او تا آخر عمر خود را سلطانى غازى و جنگنده
مى پنداشت كه رسالتى الهى او را ناچار به نبرد مى كند؛ مردى به نام سلطان محمود
غزنوى با لقبى كه خليفه جهان اسلام بر او سنجاق كرده بود، يعنى يمين الدوله،
فرمانرواى بلامنازع پهنه اى گسترده بود. واژه فرمانروا را برگزيدم چرا كه بر
اساس برخى شواهد جسته و گريخته نام سلطان كه بر محمود سوار بود، تنها لقبى صورى
بود و بس؛ توضيح آن كه برخى اين لقب را لقبى غيررسمى مى شمارند و معتقدند عنوان
سلطان كه در مورد يمين الدوله محمود مشهور به خلف بن احمد صفارى به كار مى رفت،
از روى تملق در حق وى به كار رفت و جنبه رسمى نداشت و بعد از وى به پسرش
شهاب الدوله مسعود اول نيز رسيد.
به هر حال تاريخ نگاران او را با سلسله لشكركشى هاى متناوبش به هندوستان
افسانه اى بازمى شناسند؛ چيزى كه رمز واقعى شناخت ماهيت سلسله اى است كه به نام
شهرى در دوردست ها، يعنى غزنه، مقر فرمانروايى ترك، شناخته مى شود. اگر مجموعه
غنايمى را كه سلطان غازى از اين لشكركشى ها به ارمغان آورده است، فراموش كنيم
شايد هيچ چيز بارز ديگرى براى معرفى شخصيت او و حتى سلسله حكومتى اش باقى
نماند. شاعران اما نگاه ديگرى داشته اند؛ آنها سلطان غازى را فراوان ستوده اند
و از خود اشعارى در توصيف جبروت شاه بزرگى كه براى ايمان مذهبى اش سپاه
مى آراييد و مى جنگيد، به يادگار نهاده اند. برخى از مورخان تعداد اين شاعران
را دردربارش تا چهارصد نفر نيز برشمرده اند. سلطان ترك، معناى اشعار پرطمطراق
اين خيل عظيم شاعران را به خوبى درك نمى كرد اما مى كوشيد با پاسدارى از سنت
نمادين شاعرپرورى، نام خود را در تاريخ ماندگار كند، تلاشى كه از سوى شاهان به
كرات در تاريخ، باز توليد شد. سلطان اين شاعران را صله و هديه مى داد گرچه آنها
خود را چنان غرق در جبروت شاه جلوه مى دادند كه اين صله ها را ناچيز و بى اهميت
انگارند؛ فرخى در همين زمينه چنين مى سرايد:
دينار چنان بخشد ما را كه بر ما
پيوسته بود خوارترين چيزى، دينار
در خانه هاى ما ز عطاهاى ملك او
زر عزيز خوارتر از خاك رايگان
البته سلطان غازى مى كوشيد براى جلب و جذب شاعران و دانشمندان به هر راهى متوسل شود و از جمله ابوعلى سيناى معروف را نيز به سوى دربار خويش فرا مى خواند. داستان اين جست و خيزهاى نمادين در تاريخ فراوان گفته و شنيده شده است؛ در اين ميان برخى از شاعران نامدار براى گذران زندگى و دوام و بقايشان ناچار بودند به سوى سلطان و درگاهش روند؛ از جمله اين مردان نامى، حكيم بزرگ، فردوسى است .
که بعدازرنجادن وراندن فردوسي واستقبال نکردن ازشاهنامه منجربه تفسيروتفاسيرمتعددگرديد .
در اين ميان خواجه حسن ميمندى، وزير بافرهنگ شاه، مى كوشيد قدر و قيمت شاعر نامدار را به ولى نعمت خويش اثبات كند؛ اين تلاش ها نهايتاً به گونه اى نتيجه داد؛ سلطان محمود پس از ملاحظه هفت مجلد بزرگ شاهنامه، مشتمل بر شصت هزار بيت نغز و دلكش و حماسى، دستور داد معادل همين مقدار در ازاى هر يك بيت يك درهم به شاعر بدهند و فردوسى نهايت شکسته دل ونااميد ازسلطان گرديده بود .
بعد از اين ماجرا، فردوسى مايوس و سرشكسته از دربار سلطان محمود، به گرمابه اى رفت و پس از آن كه بيرون آمد فقاعى خورد و صله سلطان را در كمال بى اعتنايى به حمامى و مرد فقاع فروش بخشيد و در كسوتى ناشناس، از بيم خشم شاه از غزنه گريخت. جاسوسان خبر بخشش صله سلطان را به دو فرومايه، به اطلاع محمود رساندند و در پى شاعر ناسپاس، روانه شدند.
فردوسى نيز كه از خشم سلطان محمود آگاه بود، چندى در هرات اقامت گزيد و سپس از آنجا به نزد شهريار بن شروين حاكم طبرستان رفت و! شهريار حكيم را سخت گرامى داشت. فردوسى سپس رهسپار ديار خود شد و در عزلت و اندوه در سال ۴۱۱ ه. ق بدرود حيات گفت. سلطان محمود پشيمان شده بود و مى كوشيد دل شاعر رانده از دربارش را دوباره به دست آورد؛ معروف است كه هديه پشيمانى سلطان خيلى دير به دست شاعر غمگين رسيد؛ سال ها پس از رانده شدن فردوسى از دربار سلطان محمود غزنوى، شاه در يكى از لشكركشى هاى خود به هندوستان به ياد حكيم نامدار طوس مى افتد و از كرده ناصواب خود احساس ندامت مى كند و دستور مى دهد مبلغ شصت هزار دينار طلا را با احترام فراوان به منزل فردوسى بفرستند ولى اين هديه درست زمانى به دروازه شهر رسيد كه جنازه حكيم را از در ديگر شهر تشييع مى كردند.
صله سلطانى را به تنها يادگار فردوسى دخترش كه همچون پدرش انسانى آزاده و بلندطبع بود، سپردند ولى او آن را نپذيرفت و شصت هزار دينار وقف ساختن عمارت رباط چاهه كه بر سر راه شد. محمود اما كوشيده بود بدنامى را از نام خويش پاك كند؛ او بر اين پندار بود كه همواره به عنوان سلطانى رزمنده و نيرومند در تاريخ معرفى خواهد شد و شايد هرگز كسى اين انگاره را مطرح نسازد كه شاه غزنوى بيش و پيش از آن كه در پى اسلاميزه كردن سرزمين هاى كفر باشد، به دنبال آن بوده كه خزانه اش را از ثروت بى بديل اين سرزمين پر و لبريز كند. سلطان غازى بعد از مرگ به اسطوره اى فراموش شده بدل شد كه هرگز مشخص نشد آيا در درونش به آن عاقبت محمودى كه عارف خسته حال، خرقانى دعا كرده بود، رسيده است يا نه.
بالا
بازگشت