+

 

پوهنیاربشيرمومن

 

جامعه شناسی آب

                     
انسان برای بقاء  زنده گی خود، نیازمند خوراکِ است که از محصولات زراعتی، میوه‌های درختان و نیز از دام و ماهیگری تشکیل می‌شود. همان‌ گونه که  معلوم است، بشر به دلیل نیازمندی به غذا و آب، همواره در طول تاریخ ، نقش و تأثیر آب را در همه شئون حیات خود به روشنی احساس کرده و به آب با دیده قدر می‌نگریست. از این رو، سازمان ملل متحد  22  مارچ  را، به عنوان روز جهانی آب نام‌ گذاری نموده است. اهمیت آب از این ناشی میگردد، که در گذشته های نه چندان دور، دست رسی به آب  و در نتیجه  ادامه حیات  بنابر موقعیت ویژه در اثر خشکی  و گرمی بیابانی، با مشقت  و داشواریها  همراه بود، ازین رو آب را مقدس میدانند  و در اساطیر خویش از آن به اشکال مختلف  وصف نموده اند. از جمله در اساطیر آریایی ها آمده،  که  ناهید فر شته  آب بود و به این  منوال آب را در جایگاه تقدس قرار دادند، برایش فرشته مقرر کردند. تا کنون ما در بخش جامعه شناسی و مطالعات  فرهنگی مسئله آب  را اصلاً مورد توجه  خاص قرار نداده ایم،  تا هنوز نتوانستیم آن قداستِ که آب در فرهنگ ما داشته و به عنوان یک ارزش آنرا به یک اصل اجتماعی مبدل نمایم. اساساً برای اولین بار روان شاد داکتر اکرم عثمان در تقریظ بر کتاب «جامعه شناسی افغانی »، برایم توصیه  نموده بود،  که مسئله آب را توجه بیشتر نمایم. او انسان بزرگِ بود، پیوسته مرا نوازش میکرد! ای کاش حیات میبود و باز صحبت های تیلفونی اش روحم را مساژ میداد(!)  من کوتاهی کرده! یاد شان جاویدان باد.  امروز طرح که داکتر اشرف غنی نموده می بینیم که  آب چقدر حائز اهمیت  است،  چنین به نظر میرسد، اگر  حسن روحانی، رئيس جمهور ايران، نسبت به احداث بندها در کشورما احتجاج نمیکرد، بسیاری  از ماها نمی دانسیم، كه رئیس جمهور غنی چه گام براشته است.  فِغانِ آخوندها را در آورده (!)   این در حالیست، که بخشی از اختلاف ‌نظرها بین افغانستان و کشورهای همسایه  ما بر سر آب پا برجا است. افغانستان  تنها با ایران  قراد داد دارد، که آن هم  چندان عملی نمیگردد، با پاکستان  و قسماً با کشورهای آسیای میانه توافقنامه‌های مشخصی در مورد آب وجود ندارد.  نباید فراموش کرد، که یکی پرابلم عصر ما  جنگ بر سر آب است، زیرا که آب مانند پترول هنوز بدیل ندارد. با درک این مسئله رئیس جمهور غنی میگوید،  «امروز یکی از موضوعات عمده، عدم عدالت در توزیع آب است. نظام عنعنه وی ما، که نهایت عادلانه بود با خطرات روبرو است و باید در این کنفرانس به تقسیم آب بر اساس شریعت تأکید گردد».(1)  

توجه به این مسئله از اهمیت خاص برخوردار است، گرچه اکنون در شرایط درمانده گی و اضطرار به این مسئله وارد شده ایم، با وجود انهم،  اگر رهبران دولت ارادهء سیاسی داشته باشند، می توان این مشکل را حل کرد و در آن باقی نماند. در افغانستان باید آب را به حیث مسئلهء حیاتی اجتماعی و اقتصادی جدی مورد مطالعه قرارداد. آب در کاهش فقر، در پیشرفت و ترقی، جایی خاص دارد.  بخاطریکه  آب در ثبات محصولات زراعتی  و تجارتی، همچنان  در پیشرفت اقتصادی  کشور مؤثر است. آب  بعد از هوا، مهم ترین مادهء مورد نیاز موجودات زنده بشمار میرود،  آب از منابع مهم محیط زیست است. زنده گی و سلامت همهء  موجودات زنده اعم از انسان ها، گیاهان، نباتات و جانوران  به وجود آن بسته گی دارند.  بنابر منابع ویکیپیدیا، بیش از سه چهارم کرهء  زمین را، آب فرا گرفته است. اما، بیشتر این آب ها دارای نمک می باشند و تنها یک درصد کل آب های موجود، آب شیرین و قابل استفاده استند.  تمامی نیازهای انسان ها، نباتات، گیاهان و جانوران ساکن در خشکی و 90%  آب آشاميدنی انسان ها از همین مقدار تأمین می گردد.  با اینکه مقدار آب شیرین  در سطح کرهء زمین بسیار محدود است؛ اما، از همین مقدار هم به درستی استفاده نمی شود. انسان ها با بی توجهی خود، نه تنها آب را بیهوده و بیش از نیازشان مصرف می کنند، بلکه با رفتار ناصحیح خود، باعث آلوده گی آن نیز می شوند.  خشکی در کشور ما یک واقعیت است، اولین عارضهء خشکی سرزمین ما، بی آبی است.  براساس منابع  وزارت آب و برق، افغانستان  دارای چند صد رود کوچک و بیشتر از 25 دریای بزرگ است، که دایم در جریان می باشند و از همه مهمتر اینکه همه آن آبهای ما شیرین استند. مهمترین حوزه های آبی کشور عبارت اند از :

 1ـ حوزهء  رود آمو: متشکل است از، رودهای واخان، کوکچه، کندوز، اندراب، خنجان.

2ـ حوزهء  رود شمال: متشکل است از، رودهای بلخاب و سرپل،

3ـ حوزهء  رود غربی: متشکل است از، رودهای هریرود، مرغاب، شرین تگاب، کشک، ادرسکن، کوشان، قیصار، گلران و خاشرود.

4ـ حوزهء هلمند: متشکل است از، رود های ارغنداب، غزنی، ترنگ، ارغستان و موسی قلعه.

5- حوزهء کابل: متشکل است از، رودهای گلبهار، پنجشیر، کابل، لوگر، کنر، علی شنگ و علینگار می باشد.

بدبختانه  در نبود قراردادها و موافقنتامه‌های مشخص، در مورد آب دریاهای افغانستان، که به کشورهای همسایه سرازیر می‌شوند، بخشی از مشکل آبهای افغانستان است.  آب دریاهای  کنر، هلمند، هریرود و آمو  به پاکستان، ایران و کشورهای آسیای میانه سرازیر می‌شوند. سهم کشورهای همسایه از آبهای افغانستان هنوز مشخص نیست. طبق ارقام مطالعات انیستیتوت بین المللی  مدیریت آب، در حال حاضر این کشور با داشتن 5 حوزه آبی، سالانه دارای 57 میلیارد متر مکعب آبهای جاری و 18 میلیارد متر معکب آبهای زیر زمینی می‌باشد. میزان آبهای کنونی با در نظرداشت جمعیت فعلی افغانستان و نیازهای توسعه‌ای  کشور، میزان قابل توجهی می‌باشد، که در صورت مدیریت مؤثر، می‌تواند محرکِ برای انکشاف بخش زراعت و عاملی برای تسریع روند مصئونیت انرژی در افغانستان باشد.

 با وصف این، محیط زیست افغانستان  علاوه بر آب، شامل موارد بسیاری از، خاک، مرتفع، جنگل نیز است. این کمیت و کیفیت جمعیت است که روی محیط زیست اثر میگذارد. اما، آب در طول تاریخ مسئلهء جدی و مطرح بوده است، به اشکال گوناگون و به عناوین مختلف، میزان، شکل، مکانیسم های ایجاد و نگهداری آن و تقسیم آب ، نشان دهنده این امر است. اصطلاحات مانند  بیابان  (بی آبان)، آبیاری (آب بیاوری)   بی یاب ( بی اب یعنی بی آبرو شدن ) نشانگر از همین اهمیت آب در فرهنگ و تمدن ما دارد. اساساً این تمدن بر پایه آب شکل گرفته و همین مسئله نشان دهنده ضرورت و اهمیت بررسی اجتماعی مسئله آب است.  به همین ترتیب در گذشتها برای تقسیم آب، "میرآب باشی" مقرر میکردند. باشی - کلمه ترکی مرکب از باش بمعنی سر و «ی » نسبت، بمعنی مقدم  و رئیس.  در اصطلاح عامه میراَوباشی، یعنی رئیس آب.  

روی این ملحوظ، با مطالعه مسائل بنیادی  مانند ناامنی، آب و در مجموع مسائل محیط زیست است، که میتوان افغانستان امروز را بررسی نمود.  جریان و منوال فرهنگی - سیاسی ما،  همواره یکسان و بر پایه حذف و ناامنی بوده است، زیرا ما اغلباً  و بخصوص در چهار دهه اخیر، دولت پایدار و طولانی ای در افغانستان  نداشته ایم، این خود بیانگر مسئله ناامنی در کشور است.  رئیس جمهور داکتر غنی، با اشاره به این که جنگ های چندین دهه در افغانستان به شدت منابع آبی را صدمه زده گفت، که استفاده درست و علمی از منابع آبی می تواند همکاری های منطقه ای را توسعه داده، به ثبات دایمی برساند و افغانستان از طریق ایجاد طرزالعمل‌ها، قوانین و معاهدات، خواستار دریافت راه حل دوامدار است.
به گفته وی، افغانستان به نسبت موقعیت جغرافیایی، معادن و منابع آبی، چانس بزرگی برای رشد اقتصادی و رهایی از فقر دارد، که باید این منابع درست استفاده و مدیریت شود. استفاده نادرست از این منابع، سبب به وجود آمدن اختلاف و بی ثباتی در کشور شده و استفاده درست باعث ثبات دایمی در افغانستان و منطقه می گردد.  لذا، به این طریق با بررسی تاریخ اجتماعی - سیاسی افغانستان میتوان سر منشأ حوادث کنونی را شناخت و مسائل امروز را طرحه ریزی کرد.  بی کفایتی های صورت گرفته از جمله در همین مسئله آب و تخریب محیط زیست، نهایتاً توسط نهادهایی که وجود داشته و دارند صورت گرفته است. مشکل دیگر ما در پهلوی نبود یک دولت مقتدر و جنگ، بلند بودن کشور ما از سطح بحر است، به این علت است که آب های افغانستان به صورت طبیعی به کشورهای همسایه سرازیر می‌شوند. اما، در این مورد ظرفیت‌های تخنیکی ایجاد شده اند و برای مهار کردن این آبها‌، برنامه‌های جدی طرح شده است.  تنش ها بر تقسیم آب با ایران و پاکستان  افزایش یافته  و افغانستان  نیاز شدید به باز سازی  منابع آب خود دارد.  در محلات وقشلاقها، مردم بنابر نبود امکانات  و بندها های ذخیروی، شاهد هدر رفتن آب به کشورهای همسایه استند.

لذا، تا وقتیکه دربخش جامعه شناسی تاریخی معضلات را شناسایی نکنیم، اصلاً راه بیرون رفت آنرا هم نمی شناسیم، بربنیاد همین اصل است، که باید متخصصین  جامعه شناسی و در کل،  دانشمندان علوم اجتماعی وارد این حوزه گردند.  ببینید، در شهرِ مانند کابل، پدیدهء کم آبی یا بی آبی ناشی از رشد بی اندازه جمعیت،  مهاجرت به کابل و افزایش تقاضا برای آب است. این دیگر پاسخگوی نیاز باشنده گان کابل  نبوده و به ناچار برداشت آب از منابع زیرزمینی رو به افزایش شده، طوریکه در شرایط فعلی تعداد چاه های حفر شده از صدها حلقه فراتر رفته است . موارد استفادهء  اصلی از آب شامل مصارف شهری،  خانه گی، مصارف زراعتی و مصارف صنعتی است.  آقای غنی در کنفرانس آب گفت، که  «کندن چاهای عمیق بدون در نظرداشت معیارهای علمی، آب های زیر زمینی را نابود می کند. در حالی که مردم افغانستان در گذشته از سیستم کانالها و کاریزها که یکی از اساسی ترین استفاده پایدار بود استفاده می کردند و این فرهنگ باید دوباره زنده شود». افغانستان منابع آبی زیادی دارد؛ اما، نسبت عدم مدیریت، نا امنی ها و عدم ظرفیت دولت در احداث بندها تا هنوز به شکل درست از این منابع استفاده  صورت نگرفته است.  

پروفیسور محمد  اعظم سيستانی، به این باور است که «  همه عرصه های کشور، از اثرِ  جنگ هاى تنظيمى شديداً صدمه ديده اند،  حال يکطرف با دهشت افگنى، تروريزم بنياد گرايان اسلامى و مافياى مواد مخدر،  ازسويى دیگر  با مداخلات آشکار و پنهان همسايه گان مواجه است. ازجانبِ با فقدان امکانات مالى و علمى، توانايى طرح هاى بزرگ اقتصادى را براى ايجاد شغل و رشد سريع کشور درعرصه توليدات کشاورزى ندارد، من امکان دفاع دولت مردان روى صحنه و پشت صحنه سياسى افغانستان را دربرابر مطالبات و مداخلات همسايه گان، چون پاکستان، ايران و ازبکستان تا چندين دهه ديگر بعيد مى بينم».(2)  

با توجه به تغییرات محیط زیست موجود، مانند وقایع تغییر اقلیم، مدیریت منابع آب بسیار اهمیت دارد.  لذا، همین ویژه گی سازگاری یعنی ظرفیت مهارت اجتماعی در کانون توجه قرار می‌گیرد. مشکلات مرتبط با منابع آب افغاستان و تداوم آنها نشان از ضعف ساختار نهادِ موجود در بهبود شرایط دارد.  نتایج نشان دادند، که ظرفیت نهاد رسمی در ساختار حکمرانی منابع آب افغانستان در حلقه‌ء یگانه مدیریت قرار دارد و از این منظر بسیار آسیب ‌پذیر بوده، ظرفیت سازگاری بسیار پایینِ در مقابل تغییرات دارد.  برمبنای نتایج، این ساختار به صورت متمرکز  و رویکرد بالا به پایین در آن غالب است.  با هدف افزایش انعطاف ‌پذیری و سازگاری این ساختار، باید  که قوانین بخش آب و زراعت با تأکید بر ساختمانها و طرزکار مخرب آنها اصلاح شوند، فرآیند تصمیم‌گیری باید به بحث ملی مبدل شود، سکتور خصوصی، جامعه مدنی و مردم در این بحث شامل شوند، نهادهای رسمی متولی بخش آب و زراعت یکپارچه و همگرا شوند.  درنهایت سیاست‌های بزرگ ترقی کشور بر مبنای محدودیت‌های منابع آب کشور بازتعریف گردند. البته، این پرابلم جدید نیست، در یک نگاهی الکی   به تاریخ دیده میشود، که جنگهای بر سر آب  نیز صورت گرفته،  مهمترین این جنگها، درگیری اسرائیل با همسايه گان سرزمين های اشغالی داشته  است،  که  در سالهای 1950 و 1960 بين اسرائیل و کشورهای سوريه و اردن بر سر انتقال آب دریای اردن و يرموک صورت گرفت.   به نقل از گزارش سال 2000  نشریه آمریکایی Fortune، «آب در قرن 21 به یک کالای استراتیژیک بدل خواهد شد، که حمایت آن از سوی قدرت های بین المللی و کنسرن های بزرگ مورد سوء استفاده قرار خواهد گرفت.  در حال حاضر چیره گی بر منابع آب شیرین  یکی از علت های اساسی درگیری‌ها میان اسرائیل و کشور های همسایه اش را تشکیل میدهد.» (3)  علاوه براين، برخی معتقدند که هيچ نقطهء  در دنيا وجود ندارد، که همچون آسيای مرکزی مستعد درگيری بر سر منابع باشد. درهمین رابطه رئیس جمهور داکتر اشرف غنی  اعلان نمود، که میخواهیم  آبهای خود را مهار نماییم  و این مسئله باعث خشم  دولت ایران گردید.

مریم هوتکی  می نویسد که « بدون همکاریهای منطقه یی و کوششهای دیپلوماتیک کشورهای همسایه و اعتراف به نقش  اساسی  و مرکزی  افغانستان در مسئله آب به عنوان منبع  و سرچشمه، همه منطقه  از دشواری های مدیریتی  آب رنج خواهند برد، با چالش های فراوان محیطی، اقتصادی و اجتماعی رو در رو خواهند شد.» (4)

چنانکه در بالا گفتیم،  درگيری ها  و پرخاشهای سياسی  ناشی از بهره برداری از رودخانه های مشترک مرزی  وجود دارد، که در برخی موارد نيز به درگيری نظامی منجر شده است.  ولی،  بسياری از جامعه شناسان  بر اين عقيده اند، که بيشتر روابط بين المللی مرتبط با آب، مشارکتی هستند و آب می تواند به عنوان يک ابزار و يا به صورت يک هدف مشترک برای مشارکت بين دولت ها عمل نمايد.  از جانب دیگر ازدیاد نفوس و افزایش مصرف آب، قطعِ خودسرانه  درختان، جنگلها و تغییر محیط زیست طبیعت، رشد شهرسازی و افزایش صنایع، آلوده کننده آب، شیوه های نامناسب و غیر اصولی کشاورزی، احداث بندهای ذخیروی  و ایجاد دریاچه های مصنوعی، همه گی از عوامل نابودی چرخه منظم آب در سطح جهان است، که نوعی تهدید جدی برای جامعه بشریت محسوب می شوند.

ناگفته نباید  گذاشت، که افغانستان از لحاظ  ذخایر معدنی فقیر نیست. بنابر گزارشات روزنامه نیویارک تایمز(02.10.2017  )، که میزان ذخایر موجود در معادن تازه کشف‌ شدهء  لیتیوم، آهن، مس، کبالت و طلا در جنوب افغانستان به حدی است، که می‌تواند این کشور فقیر را به یکی از مهمترین کشورهای جهان تبدیل کند.

میزان لیتیوم این کشور برابر با نفت عربستان گزارش شده است. گفته می‌شود که تمام کارخانه‌های صنعتی جهان ازجمله اپل، سَمسونگ و حتی ناسا خواهان لیتیوم هستند؛ زیرا لیتیوم در ساخت بتری‌های موبایل و سایر فناوری نوین مورداستفاده قرار می‌گیرد. ذخیره معادن آهن ۲ میلیارد تن برآورده شده است. در زمینه اورانیوم افغانستان یکی از کشورهای ثروتمند به شمار می‌رود، که میزان آن تاکنون ارزش‌گذاری نشده است.  معادن اورانیوم در ولایات هلمند و کنر شناسایی‌ شده‌اند. ذخایر مس افغانستان برابر است با بزرگترین و ارزشمند ترین معدن مس جهان در چیلی.  بزر‌گترین معادن دست‌ نخوردهء طلا در افغانستان انباشته‌ شده‌اند.  مجموع ذخایر گازی آن با ارزش بیش از یک تریلیون دلار، یعنی نصف ارزش مجموع گاز عراق است. افغانستان در زمینه سنگ‌های زینتی مانند زمرد، الماس و... نیز پیشتاز است. افغانستان یک کشور کوهستانی است، که می تواند با داشتن سیاست جامع آب، به ذخایر و تنظیم آب در منطقه مبدل گردد. کوه هندوکش با عظمت قلل پوشیده از برف های دایمی، تقریبا بالاتر از 75 درصد خاک افغانستان را پوشانده است مجموعاً کوه های هندوکش دارای طول 996 کلیومتر می باشد.  این به همه گان آفتابی است که  بیش از 70 فیصد آبهای  افغانستان به کشورهای همسایه سرازیر می‌شوند.  به همین لخاظ کشور های همسایه بخصوص ایران یک نوع جنگ را علیه افغانستان سازمان داده، از ناامنی و بی امنتی افغانستان نفع می برند، هیچ گاه حاضر نیستند تا در ین کشور صلح تأمین گردد، اگر بیابند افغانستان بندهای آبی را اعمار خواهد کرد که بنفع انها نیست و افغانستان ناامن قادر به ساخت بندهای آب و برق نخواهد شد.  در حالیکه رهبری دولت میخواهد، علاوه بر بهره‌ برداری تعداد از بندهای بزرگ آبی، چون بند سلما، بند کجکی، بند سروبی و سایر بندها، حکومت مصمم است که در میان ‌مدت، کار بندهایی چون کمال‌خان، شاه‌عبدالله، شورابه، دهنه، تنگۀ شادیان، خان‌آباد، بخش‌آباد و دیگر بندها، با مقیاس بزرگ، متوسط و کوچک  در حوزه‌های مختلف آبی کشور به پایه اکمال برساند. تا فرآیند مهار آبهای جاری افغانستان، جنبهء  عملی را به خود گیرد.  داکتر اشرف غنی، رئیس جمهور افغانستان در ملاقات اش، به آیت ‌الله خامنه‌ای و حسن روحانی، همتای ایرانی‌اش، اطمینان داده است «که جهت حل و فصل بحران آب بین دو کشور، یک کمیته کاری مشترک را تشکیل دهد، اما در عین حال تأکید کرده است، که آبهای افغانستان بر اساس قوانین بین‌المللی و حق ‌آبی اصلی افغان‌ها، مدیریت خواهد شد.»(5)  با وجود این همه، یکی از عوامل مهم  دیگر در کاهش  و بربادی منابع آب شیرین در جهان، آلوده گی آب است.  آب عامل بنیادی توسعهء  پایدار به حساب می آید و امروزه  مهمترین مؤلف قدرت اقتصادی و سیاسی در جهان است.  در حالیکه پژوهشگران و دانشمندان کشورهای مختلف، به وسیلهء سفینه های فضایی، در کُرهء مریخ  و ماه به دنبال آبِ که همان ماده حیات است، در حال جستجو هستند. زیرا به ارزش واقعی آب پی برده اند و  برای جلوگیری از بحران بی آبی کشورشان اقدام به این کار کردند.

دریغا، بنابر گزارشات رادیو بی بی سی «اداره مرکزی آمار افغانستان اعلام کرده، که براساس ارزیابی که این نهاد از آبهای آشامیدنی در 10 ولایت افغانستان انجام داده، 64 درصد آبها با مدفوع حیوانی و انسانی آلوده است. در مناطق روستایی این آلوده گی به 68 درصد و در مناطق شهری به 52 درصد می‌رسد». روی این دلیل،  هریک ما به سهم خود باید  با احترام گذاشتن به حقوق افراد جامعه ما، بهتر است آب را در حد نیاز ما مصرف  و از آلوده کردن آن جداً بپرهیزیم. جهت رفع ای معضله، رسانه ها  بايد برنامه کارهای آموزشی و هوشدار دهنده را، نسبت به لزوم حفظ الصحیهء محیط و حفاظت کیفی منابع آب، سازمان دهی نمایند.

         

 

منابع:

1-چهارمین کنفرانس مدیریت آب در  کابل  مورخ 5 مارچ 2017.

2-سیستانی محمد اعظم، اهمیت آب و منازعات ملل منطقه، سایت افغان- جرمن.

3-کریستیانو، معامله بیرحمانه با آب، ترجمه مرتضوی نشر لومونددپلوماتیک.

4-هوتکی مریم، آب مدیریت و مشارکت، انتشارات عازم ف ص، 88.

5- ملاقات رئیس جمهور اشرف غنی  با خامنه‌ای، رهبر ایران 19اپریل 2015 تهران.

 

                                                                                              

 

 


بالا
 
بازگشت