[1]   ویل دورانت یونان باستان ، ج سوم ،امپراطوری  اسپارت ، ص 188

[2]   روملو ، احست التواریخ ،به تصحیح نوایی داکتر عبدالحسین،انتشارات بابک، تهران: چاپخانه حیدری1357،جلد دوازرهم ،صص1تا 12.

[3]   حبیبی عبدالحی ، ظهیر الدین محمد بابر شاه ،نشرکرده  انتشارات بیهقی ، طبع مطابغ دولتی کابل:1351.

[4]   تاریخ فرشته ، عمل صالح ،پادشاه نامه ، امبر نامه ، دایرة المعارف  اسلامی ، ترجمه انگلیسی بابر نامه  ، جان لیدن و ویلیمارسکن (John Leyden-W. Erskine)؛ تاریخ رشیدی  خطی  ورق ن95 نسخه  موسسه شرقشناسی سان پطرسبورگ.

[5]   ترجمه انگلیسی  بابر نامه ، جلد اول مقدمه.

[6]   بابر نامه ، برگردان بفارسی  عبدالرحیم خان خانان، طبع بمبئی :1308 ه ،ص2.

[7]   تاریخ   رشیدی  نسخه  خطی  شرق شناسی لیننگراد (سان  پطرسبورگ) ورق 96 .

[8]    حبیبی عبدالحی ،ظهیر الدین  محمد بابر شاه، پیشین ،ص2.

[9]   تزوک  تیموری ، چاپ سنگی ، طبع بمبئی : مطبعه  نول  کشور ، صص 112 تا 114.

[10]   ظفرنامه یزدی ، پیشین ، ج 3،101.

[11]   یاد داشتهای کلاوجو گنزالیس، پیشین.

[12]   بابر نامه ، ص 6.

[13]  حبیبی عبدالحی، ظهیر الدین محمد بابر شاه  ، پیشین ؛ترجمه انگلیسی  تاریخ  رشیدی ، دینسن رایز، ص 55

[14]     بابر نامه یا  توزک بابری به دستخط «ظهیر الدین محمد بابر شاه » در زمان اکبر پادشاه توسط بیرم خان خانان، بدون  تغییر و  تصرف از زبان ترکی به فارسی ترجمه گردیده در مطبعه میرزا محمد  ملک شیرازی در بمبئی چاپ خانه سنگی طبع شده است

ص،5

14 بابر نامه  ، پیشین ، ص1 .

[16]   بابر نامه ،3.

[17]  تزوک بابری ،  پیشین ،ص،53و54؛ حبیبی  عبدالحی ،پیشین،ص،8تا 9.

[18]   تزوک بابر ، پیشین ،ص 69.

[19]   تزوک بابری ، همان ٌ 71.

[20]   سناد وشواهد مدنیت کابل باستان را بالاتر ازدوهزار سال قبل از میلاد نشان داده است. مورخین ومحققین درمورد تاریخ کابل پژوهشهای زیادی را انجام داده اند که مطالعه وجمع آوری آنها کاریست مفید وارزشمند. مورخ شهیر کشورمیرغلام محمد غباردراثرخویش افغانستان در مسیرتاریخ چنین نگاشته اند: «باستان شناسان  تمدنهای جهانی را به هفت کانون  تقسیم بندی کرده اند که کانون پنجم فلات آریان ودوطرفۀ هندوکش ( افغانستان وایران) [امروزی] است. که تاریخ آن ازدو تا سه هزارسال قبل ازمیلاد بر میگردد.» همچنان بنابرروایت مورخ ناموردیگرکشورمان مرحوم عبدالحی حبیبی درجغرافیای تاریخی افغانستان : « کابل وزابل از اسمای معروف تاریخی است که از ازمنۀ بسیارکهن مستعمل بوده ودرصفحات تاریخ نیز حفظ گردیده است» حبیبی متذکر گردیده که هرگاه به کتب وآثار کهن نظر بافگنیم درمی یابیم که سرزمین زیبای کابل در ریک ویدا کتاب باستانی آریائیان بنام” کوبها” ذکرگردیده، اویستا آن را درجملۀ شانزده ناحیه ویا مرزآریائی، وکریته (Vackereta) نامیده وگفته است که نمیتوان بطور دقیق گفت که نام کابل بصورت کنونی خویش درکدام عصرشهرت یافته است. وی برخی مناطق مجاورکابل را بنامهای ارگردا ( ارغنده) لوکرنا ( لوگر یا لهوگرد) بگردا ( وردک) یاد میکند. علامه غبار درمجلۀ کابل منتشرۀ سال ۱۳۱۰ هجری- شمسی می نویسد که شهرکابل درسال ۷۷۰ قبل ازمیلاد ازطرف پادشاه آثور(سال ماناسار دوم) بنا گردیده است. درنقشه های تاریخی دیده میشود که امپراتوری آسور و یا آشور ( Assyrian ) ازحوزۀ سند تا مدیترانه امتداد داشت. تمدن آثوریها درمنطقۀ آریانای کبیربه محیط دجله وفرات وفراتر از آن منتقل گردیده است. محمد آصف آهنگ ، درکتاب یاد داشتها وبرداشتهای ازکابل قدیم ، ذکرنموده اند که: برخی مورخین چون ابن اثیر وطبری، کابلستان را جزء ولایت سیستان دانسته که ازولایت خراسان بزرگتر بوده است. سیستان بزرگ به شانزده ولایت که مشهورترین آنها کابلستان، زابلستان ونیمروز بوده، منقسم گردیده که این ولایات بازهم شهرها وایالاتی وسیعتری داشته مانند بلوچستان وغیره. کابل مرکزکابلستان بیشتر ازهرولایت دیگرسیستان با دیوارهای مستحکم وپایدارخود همواره درمقابل هجوم بیگانگانی چون اعراب، مغول ها وبعدآ انگلیسها، ازخود مقاومت وپایداری نشان داده است. هرچند موقعیت سیاسی کابل ازازمنۀ قبل ازاسلام کاملآ روشن نیست، ولی ازشواهد وقراین معلوم گردیده که این شهر دراعصارگذشته حتی زمان اسکندرمقدونی درصحنۀ حیات سیاسی موجود بوده ودرصفحات تاریخ وجغرافیای سیاسی کهن، مقام وجایگاه با اهمیتی را دارا بوده است. مورخین یونانی این شهررا شامل ولایت مرکزی پاروپامیزاد شمرده اند وازدره های کابل بنام کپین ( Khphen ) یاد کرده اند. درجغرافیای بطلیموس ازکابل بنام کابولیتاس یا کابورا ( Kabylitac) و از باشندگان آن بنام کابولی تیت ( Kabilitate) ذکربعمل آورده شده است. کابل امروز که درعصرقدیم ” کارورا” یا ” کابورا ” یاد میگردید، دریکی ازحوزه های مسطح ومرتفع جنوب هندوکش قرارداشته ونظربه تحقیقات جیولوجیکی بعمل آمده، به سلسله جبال هندوکش تعلق دارد. به اساس همین مطالعات زمین شناسی، معلوم گردیده که سلسله کوه ها وتپه های که بالاثرذوب یخچال سوم درشهرکابل بوجود آمده است، کوههای آسمایی وشیردروازه میباشد. تپۀ مرنجان، تپۀ زمرد (بالاحصار ) تپۀ قلعۀ بلند، تپۀ بی بی مهرو وتپۀ کلوله پشته تمامی درعهد سوم جیولوجیکی، بمیان آمده است. بعد ازدورۀ یخچال، کابل به تدریج به فلات وساحات زراعتی مبدل گردیده وترسبات مواد عضوی ، مساعدت های را برای ایجاد معادن سودمند، منحیث ذخایر با ارزش مادی درنواحی آن موجب گردیده است. کابل ازقدیم الایام نسبت موقعیت جیوپولیتیک آن، پیوسته درمرکز تهاجم وجهان گشایی قدرتهای بزرگ آزمند قرارگرفته وبنابرهمین اهمیت استراتیژیکی اش ، حیثیت معبررا دراین راه گشایی ها، دارا بوده است. چنانچه نفوذ یونان، اعراب وآسیای میانه را به هندوستان ونفوذ هند و چین وقدرتهای دیگرجنوب وجنوب شرق آسیا را به کشورهای همجوار و دوردست خود عزیمت داده است. کابل نظر به موقعیت مکانی اش بمثابۀ مرکزتجارتی بین دوبخشی ازقارۀ آسیا یعنی هندوستان وترکستان نیز ازاهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. بقول هیرودت مورخ یونانی، مال التجارۀ کابل درتمامی بازارهای یونان و روم مشتری داشته وممکن است لاجورد افغانستان که برای تزئینات ونقش ونگارسازی کاخ ها وقصورسلطنتی فراعنۀ مصربکار رفته، بعضآ ازتجارتگاه کابل ازطریق کاروانها به آن جا منتقل گردیده باشد. مطالعۀ حوادث ورویدادهای تاریخی کشورمان مبین این حقیقت است که موقعیت سیاسی وجغرافیایی این خطۀ باستانی بمثابۀ قلب پرتپش آسیا وقرارداشتن شهرکابل بحیث یکی ازمراکزبا اهمیت این محدوده، همیشه توجه جهان گشایان وقدرتهای منطقوی وجهانی استعمارگررا بخود جلب ومعطوف داشته است. چنانچه تاریخ گذ شته های کشورمان پیوسته نشان داد ه که گاهی یک قدرت خارجی با استیلا واستقرارسلطۀ درازمدت خویش دراین سرزمین، تمدنی را نیز با خود بهمراه آورده اند که با اختلاط وامتزاج آن درنهادهای مدنی جامعۀ ما، تمدن غنی تری را بمیان آورده اند که حکومتهای نیمه مستقل ومستقل کشورما دردوره های بعدی ازآن بهره وسود جسته وزمانی هم تمدن چند صد سالۀ این مرز وبوم، دراثر تهاجم وآتش سوزی و غارت فرمانروایان وسلاطین بیگانه، بیرحمانه نابود وبخاک یکسان گردیده که درنتیجۀ آن سوابق درخشان وگنجینه های پرباروغنامند مادی ومعنوی گذشتۀ مان نیز ازمیان برداشته شده وتاریخ آن الی تکوین وبرپایی یک تمدن جدید درفواصل زمانی بعدی دوباره ازنوآغاز گردیده است..  درعهد یونانیان حدود دونیم قرن قبل ازمیلاد، بعد ازمرگ اسکندر وعهد دولتهای یونانی- باختر ( بلخ ) اقتصاد ومدنیت کابل روبه عروج وترقی گذاشته و این تمدن درکشورپهناورهندوستان نیزنفوذ ورسوخ نمود. بعدازآغازقرن اول قبل ازمیلاد که دولت یونانیان بلخ، بواسطۀ حملات میدیا ازشمال وپارت ها ازغرب داخل انحطاط وانقراض گردیده ودرنتیجه این دولت بشکل کوچکترآن درصفحات هندوکش مستقرگردید که این امر بازهم به ترقیات ومدنیت کابل تأثیرمثبتی بجا گذاشته ، این تمدن تا بلاد غزنی وبست (گرشک ) وسیستان وسواحل سند امتداد یافت. بعد ازتحقیق وحفریات میسوفوشۀ فرانسوی درافغانستان ، مسکوکات نقرئین ومسین (هرمایوس) آخرین شاه یونانی کابل، بدست آمده ودانه های آن درسال ۱۹۲۸ مسیحی به موزیم نفیسۀ کابل تحویل داده شد. این پادشاه درآغازسدۀ اول میلادی درشهرکابل سلطنت نموده است. همینگونه درعهد یونانیان نه تنها کابل ، بلکه مجموع سرزمین پهناور آریاناویجه درمنتهای عروج وترقی قرارداشته است. ازآن به بعد مسکوکات یونانی آریا نا نشان میدهد که برخلاف اوایل حکمرانی یونانیان، دریک روی سکه ها حروف یونانی ودرروی دیگرآن حروف آریایی ویجه ثبت گردیده است . این مطلب نشان دهندۀ آنست، که تمدن یونان آهسته آهسته باتمدن آریانا ممزوج وآمیخته گردیده است. ازمطالعۀعهد یونانیان ، این موضوع مسلم میگردد که کابل نام شهری، قبل ازورود آنان دراین خطۀ باستانی، وجود داشته است. کابل درعهد کوشا نیا ن بعد از زوال یونانیان دراریاناویجه (خراسان) تاظهوراسلام، مراحل فراز وفرودی را طی دوره های دولتهای مختلف، سپری کرده است. بعد از انقراض یونانیان ، سلسلۀ دیگری بنام کوشانیان ازطایفۀ ( تخارستان- قطغن وبدخشان ) ازشمال کابل نشأت نموده وتا قسمتهای عمدۀ هندوستان را مسخرنموده اند. سلسلۀ کوشانی ها هریک خود را حامی دین بودا میدانستند. چنانچه در جغرافیای تاریخی فارس، تألیف استاد بارتولد مستشرق شهیرروسی، شرحی دراین زمینه بمیان آمده است. کابل تا قرن پنجم میلادی تحت ادارۀ سلطنت کوشانیها قرارداشته است. مسکوکات ( تابیکی مالیک ) پادشاه کوشانی کابل درقرن پنجم میلا دی، درموزیم کابل موجود بوده است. درزمان کوشانیها علاوه ازترقی و مدنیت، شهرکابل یکنوع مرکزیت مذهبی نیزپیدانمود وارتباط مذهبی بلخ، بامیان وهده بامرکزکابل استقرار یافت واین خود به ترقی وجلال این شهربیفزود. کابل درعصریفتلی ها بعد ازقرن پنحم میلادی سلسلۀ کوشانیها ازهندوستان و غالبآ ازبلاد جنوبی هندوکش بجانب بلخ طرد ورانده شده اند ودرهمین وقت سلسلۀ دیگری بنام” یفاتله ” که مورخین عرب آن را هیاطله میخواندند، به ظهور رسیده ودربلخ به تشکیل دولت پرداختند. یفتلی ها متعاقبآ صفحات جنوبی هندوکش را نیز استیلا نمودند و کابل تانیمۀ قرن ششم میلادی درزمرۀ بلاد مشهور یفاتله امرارحیات مینمود. درنیمۀ قرن ششم میلادی ترکان با ساسانیان فارس متفقآ دولت یفاتله را منقرض ومنفصل گردانیدند. بعدازسقوط یفتلی ها ترکان برمملکت تخارستان که مشتمل بر۲۷ ولایت بود، تسلط یافتند واین سلسله تا ظهور اسلام ادامه یافت. کابل وسلطنت های بومی زمانی که ترکان برتخارستان مسلط شدند، درکابل سلطنت مستقل ونیمه مستقل بنام ” کابل شاهان، ترکی شاهان ویا رتبیل شاهان” تشکیل گردید. عمراین سلطنت ازظهور اسلام تاظهورصفاریان سیستانی امتدادیافت. البیرونی، کابل شاهان را بنام ترکی شاهان که مخلوطی ازاقوام کوشانی ویفتلی میباشند، میداند. فردوسی بزرگ نیزکوشانی ها ویفتلی ها را ترک میداند وسلسلۀ دیگرکابل شاهان را، برهمن شاهان میخواند که خود داستانی دارد بدین گونه که: چون وزیرترکی شاهان یکنفربرهمنی وازباشندگان بومی کابل بود، شهرت ودارایی بسیاری پیداکرد. لکه تورمان شاه ترک مرد ظالم وخشنی بود، مردم ازاو آزرده شده وروی گشتانده وبا وزیر همدست شدند ودر “کلر” ( لکه تورمان) را گرفتار وزندانی نمودند، که درنتیجۀ آن پادشاهی ترکی شاهان سقوط وبرهمنی شاهی بوجود آمد. دامنۀ حکمرانی کابل شاهان گاهی

پاورقی صفحه قبل:

ازجنوب شرقی هندوکش گرفته تا جوارهند امتداد می یافت. اززمانی که سلاطین بومی کابل به تشکیل سلطنت پرداختند دربعضی حالات اعراب تنها به گرفتن خراج ازشاهان کابل اکتفاء ورزیده اند. تنها یعقوب لیث صفاری بانی سلسلۀ صفاریان درقرن نهم میلادی ، درنتیجۀ محاربات سنگین توانست، تا زابلستان را لگد کوب، شارستان غزنی را تخریب ونوشاربلخ را منهدم وپادشاهی کابل را ضمیمۀ ممالک اسلامی سازد. اما بمجرد سقوط سلسلۀ صفاریه، در شهر کابل دوباره سلطنت بومی تشکیل وبرقرارگردید. به تعقیب آن در کوهستانات مشرقی کابل قوم دیگری قوت یافت که مذهب برهما داشتند و سرکردۀ آنان ( کالاله ) نامی بود که به تأسیس سلسلۀ شاهی جدیدی در کابل موفق گردید. درزمان سلطنت این سلسله درکابل مذهب برهما رواج یافت وآخرین پادشاه آنان موسوم به ( جایا پا یا ) است. تاریخ حصارهای کوههای کابل خوب معلوم نیست که مربوط به کدام زمان میباشد، اما بعضی ازمورخین گفته اند که این حصارها به دورۀ کابل شاهان یا رتبیل شاهان قرن پنجم میلادی، یعنی قبل ازظهوراسلام مربوط میگردد که برای دفاع ازکابل دربرابرتجاوزات بیرونی دراطراف شهر و برتیغه های کوه آسمایی و شیردروازه، اعمارگردیده بود و بالاحصار که دربالای تپۀ زمرد قراردارد، مرکزفرماندهی وارگ شاهان کابل بود. وجای شبهه ای نیست که این حصارها ازخود دروازه ای هم داشته بودند، ولی امروز ازآن بخشهای دیوارهای شهر که درسطوح هموارقرارداشتند، نشانی هم بجا نمانده است. همچنان دیوارهای کوه آسمایی که تا چندی پیش نموداردفاع ومقاومت نیاکان مان دربرابرتهاجم اشغالگران بود، نیز بکلی ازبین رفته که تنها درقسمت گذرگاه وبالای کوه شیردروازه وبالاحصار نشانی های ازآن قلعۀ مستحکم ودژاستوارباقی مانده است. کابل درسنۀ ۳۶۶ هجری مطابق ۹۷۷ میلادی داخل فتوحات سبکتگین شاه غزنی شد وازآن به بعد اهمیت مرکزیت کابل به غزنی انتقال یافت. درسنۀ ۵۴۷ هجری علاء الدین غوری غزنی را مستأصل گردانید وکابل نیز بدست غوریان درآمد. درسنۀ ۶۱۸ هجری که چنکیز به غزنی رسید، کابل بدست شاه مغل درآمد. سپس امیرتیمور گورگانی که حرص جهانگیری را پیشه کرده بود، درپهلوی دیگرمتصرفات خویش کابل را نیزفتح نمود. بعد ازفوت تیمور درسال ۸۰۷ هجری میرزا پیرمحمد پسر میرزا جهانگیردرکابل پادشاه شد. بعد ازتداوم وانتقال حکمرانی وسلطنت کابل ازدستی بد سی مربوط به شاهان این سلسله، سرانجام ظهیرالدین محمد بابر درآخرربیع الثانی ۹۱۰ هجری کابل را تسخیرنمود که ازآن به بعد کابل درعهد مغولیۀ هند ازشهرهای زیبای کشورمان جایگاهش را احراز وشکارگاه شاهان مغولیه وپایتخت تابستانی بابرمؤسس دولت مغولیۀ هند بود. بابرکتابی را تألیف نموده که درواقع بذات خود دایرة المعارفی است، که ازمطالب تاریخی، جغرافیایی وسیاسی گرفته تاموضوعات اد بی، زبانی، فولکلور، عرف وعنعنات ودرمجموع همه دانشی را که به شکلی با جامعه پیوند بهم میرساند، دربردارد. دربخش دوم کتاب بابرنامه مطالب دلچسب وارزنده ای درارتباط شهرکابل ونواحی اطراف آن ارقام یافته است. بابرزمانی که موقعیت جغرافیایی شهرکابل را ترسیم میکند، میگوید: « کابل ازاقلیم چهارم است ودرمیان معموره قراردارد. طرف شرق آن لمفانات، پشاور وهشنغر و د یگر ولایات هند است. طرف غرب آن کوهستانی است که درآن گزیو وغورقراردارد وفعلآ ملجأ ومسکن اقوام هزاره ونکدری درهمین کوهستانات است. کوههای هندوکش درمیان آنان قرار دارد. طرف جنوب آن فرمل، نفر وبنو وافغانستان (پختیا)است.» ازتعریف بابر برمی آید که افغانستان (پختیا آن روزعبارت بوده ازد رۀ اسماعیل خان، بنو، میرانشاه، وانه وخاک های دیگر این منطقه که بعدآ به مناطق وسیع دیگری اطلاق شده است. بابر درتوصیف شهرکابل ازباغات تنگی ده یعقوب یاد میکند و میگوید که درزمان عمش الوغ بیگ میرزا مربی وی ویس اتکه ، جوی بزرگی در دامنۀ تنگی ده یعقوب حفرکرد که همۀ منطقه را سیراب می ساخت. همچنین درفصل تابستان ازوزیدن باد گوارایی ازطرف شمال بنام باد پروان تعریف زیاد میکند ومیگوید که ملا محمد طالب معمایی، این بیت را دربارۀ ارگ کابل چنین سروده است: بخور درارگ کابل می ، بگردان کاسه پی در پی که هم کوه است وهم دریا وهم شهراست وهم صحرا زمانی شاعرتوانا وبلند مرتبت حضرت صائب تبریزی که بنابردعوت شاه مغول ازطریق کابل بصوب هند رهسپار گردید ، درکابل توقفی فرموده وقصیدۀ غرایی را دروصف کابل سروده اند .بابرهمچنین ازموقعیت استراتیژیکی پنجشیر وزیبایی های غوربند که درکوههای آن نقره ولاجورد یافت میشد وتابستانها محل اقامت ایماقها وترکان بوده است، گفتنی های دقیق وجالبی دارد، لیکن وی استالف را به عالیترین وجهه توصیف میدارد وانگور آن را بطورخاص می ستاید. باغهای سبز وآبهای سرد وچنارهای بلند استالف اثرات عمیق به احساس بابربجا گذاشته است. روی همین علاقه مندی بابر جویی را که درمیان باغ بشکل نامنظمی وجود داشته بود، امرکرده است که به آن نظم ونسقی بخشیده شود. چنانچه این کاربرزیبایی استالف تأثیر شایانی بجا گذاشته است. چشمۀ خواجه سیاران وباغ های سرسبز استالف نیز ازنظربابر بدور نمانده است. بابر میگوید، که دروسط چشمه درختان انبوه چنار، در اطراف چشمه درختان انبوه بلوط ودرمقابل چشمه ارغوان زار قراردارد، که این سه نوع درخت، کرامت سه انسان بزرگ است وازاین سبب به خواجه سیاران مسمی گردیده است. بنا برامروهدایت بابراطراف چشمه سنگ کاری گردیده که درنتیجه آن نمای چشمه زیبا ترشده است. باتوصیف ازاقلیم فرحت بخش وآب وهوای گوارای کابل واطراف آن که توسط بابربعمل آمده، افکارم را قطعه شعرزیبای که شاعرمعاصر کشور مان زنده یاد ضیاء قاری زاده سروده وبعد آن را دریک کمپوزعالی با صدای گیرای خویش بشکل آهنگی ازوراء موسیقی پخش نموده ، بخود معطوف گردانید.مرحوم قاری زاده کابل را این گونه وصف می نماید: مشک تازه میبارد، ابربهمن کابل + موج سبزه میکارد، کوه وبرزن کابل ابرچشم تردارد، سبزه بال وپردارد+ نگهت دگردارد، سرو وسوسن کابل آسمان نیلی کار،ازستاره چشمک دار+ تاسحربود بیدار،چشم روشن کابل آب سرد پغمانش، تاک وتوت پروانش+ زنده میکند جانش، طرفه مأمن کابل بابرمیگوید که هندوستانی، غیرهندوستانی را خراسانی میگویند، چنانچه اعراب، غیر اعراب را عجم گویند. اقوامی که درولایت کابل میزیسته اند وبه زبانهای که دراین ولایت سخن زده میشد، ازنظرانتروپولوجی وزبان شناسی خیلی ها حایزاهمیت بوده است، که دراین رابطه بابرمیگوید: « درولایت کابل اقوام مختلف وجود دارد. درجلکه ها واراضی هموار ترکها، ایماقها واعراب اند. درشهرودربعضی ازدهات سارت ها زندگی میکنند. دربعضی ازقریه ها واطراف شهر پشایی و پراچی وتاجیک وبره کی وافغان(پختون) اند. درکوهستانات غربی هزاره ونکدری است ودرمیان هزاره ونکد ری، بعضآ به زبان مغولی صحبت میکنند. درکوهستانان شمال شرق کافرستان است. به یازده، دوازده زبان درولایت کابل سخن میزنند چون عربی، فارسی، ترکی، مغولی ،هندی، افغانی(پشتو)، پشایی، پراچی، گبری، بره کی، لمفانی . معلوم نیست که درهیچ ولایت اینقدر اقوام مختلف وزبانهای متغیر وجود داشته باشد.» واما حکومت گورگانیان ( شاهان مغولی) درهند، در اثرتهاجم انگلیسها برکشورهندوستان، ازهستی قدرت ساقط گردید وبه تعقیب آن درسنه ۱۱۵۱ هجری نادرشاه ترکمان درهندکی ( چهل ستون) وارد وکابل را تصرف نمود. درسال ۱۱۶۰هجری که احمد شاه درانی پادشاه افغانستان گردید، بخاطر این که کابل تقریبآ دروسط افغانستان موقعیت داشت، وی خواست تا مرکزیت را به کابل انتقال داده وروی همین ملحوظ درسال ۱۱۶۶ هجری احمدشاه امراعمار یک دیواربزرگ حلقوی را درشهرکابل به اهتمام سپهسالارسردارجانخان پوپلزایی صادرنمود. سردارمذکوراین دیواررا طی چهارماه دراطراف شهرکابل اعمار وبه اختتام رسانید. یک ضلع دیوارمذکوردرحد ماشین خانۀ اندرابی الی آخرگلستان سرای وضلع دیگرش حدود سلام خانۀ خاص وبالای زیارت بابه کیدانی را عبور نموده وبه همین ترتیب درکدام حدی کج شده تا دروازۀ لاهوری میرسیده است. همچنان قسمت دیگرآن با پیچ وتاب بالای چنداول را عبورکرده ودرحدود ماشین خانه تمام میگردید ودروازه های این محوطۀ بزرگ ازاین قراربود: دروازۀ قندهاری ، درده مزنگ دروازۀ سفید ، درحد سلام خانۀ خاص دروازۀ سردارجانخان ، درحد بابه کیدانی دروازۀ پیت ، درحد و انتهای مسجد عید گاه گویند که این محوطۀ بزرگ یازده مهره داشت وتا شش، هفت دهه قبل هم یک حصۀ آن که دریک گوشۀ اندرابی داخل عمارت است، بعرض سه ونیم متر باقی مانده بود وگوشۀ دیگر آن در مندوی خربوزه فروشی داخل خانقا تا یک مدتی هم دیده میشد. با انتقال پایتخت ازقندهار به کابل درسال ۱۷۷۳ میلادی بوسیلۀ تیمورشاه ، کابل رسمآ مرکز(خراسان) وسلطنت قرارداده شد وبا این تغییر درمرکزیت کشور، بالاحصارکابل حیثیت ارگ شاهی را بخود گرفت. هرچند بالا حصار ودیوارهای اعمارشده دربلندی کوهها وبرروی زمین هموار، درزمان مغولیۀ هند ترمیم شده و بعدها بوسیلۀ احمدشاه وتیمورشاه ودیگران تا عصرامیر شیرعلی خان، منحیث پایتخت وارگ شاهی به دفعات ترمیم وآباد واعمارگردیده است، ولی با تأسف که این ساختمان با ارزش تاریخی ای که قلب کابل شمرده میشد، درسال ۱۲۹۶ هجری به سبب قتل کیوناری سفیرانگلیس، ویران ومنهدم گردید وبعد از انتقال ارگ شاهی منحیث پایتخت ازبالاحصار به ساحه ومقرامروزی آن، این تعمیرتاریخی دیگر ازخاطره ها فراموش گردید ودرزمان. واما انتقال پایتخت ازقندهار به کابل که درزمان تیمورشاه صورت پذیرفت، دلایلی را نیزبه همراه داشت: نخست ازهمه این بود، که تیمورشاه خواست تا با انتقال پایتخت خودرا اززیرتأثیرقیود قبیلوی ونفوذ فیودالهای آن مناطق وبرخی ازروحانیون وسرکردگانی که درامورحکومتی د خالت ودست درازی میکردند، رها سازد. دوم این که باموقعیت مساعدتر جغرافیایی کابل، نه تنها اراضی کشور، بلکه مستعمراتی که درزمان پدرش احمدشاه ابدالی تاساحات دوردست هند بدست آورده بود، به گونۀ بهترحفظ وحراست گردد که البته شرایط اقلیمی وامکانات دیگری که شهرکابل منحیث یکی ازشهرها و مراکز مشهور وبا اهمیت تاریخی دردوره های گذشته دارا بوده، نیزدر اتخاذ چنین تصمیم بی تأثیر نبوده است. شهرکابل مرکزمشترک تمام ملیت ها واقوامی که قبلآ ازآنان نام برده شد، نیزمیباشد. زمانی که تیمورشاه کابل را پایتخت خود قرارداد، خوانین وسرکردگان اقوام ، شخصیتهای ملی ومردان سلحشورآنان را توأم با شماری از کاردانان واهل حرفه ، درشهرکابل جا داده ومحلات وگذرهارا بنامهای ایشان مسمی نمود. این شخصیتها که تاحدودی از اقوام، قبایل، ملیت ها واقشار بخشهای بیشترکشورمان نمایندگی می نمودند، بمرورزمان کرکتر، اخلاق، عادات وخواص آنان با همدیگراختلاط وآمیزش پیدانموده و گامهایی را درجهت ساختن فرهنگ مشترک وزبان رسمی پربار پژوهشی وریشه دارمشترک ، برداشتند وبا وصلت های که دربین ایشان صورت گرفته، امکان آن وجود داشت تا بامشارکت مساویانۀ همه اقوام ساکن درکشوردرتمام ارگانها و مقامات دولت واعمارجامعۀ نوین ،آرمان دیرینۀ تشکیل یک ملت واحد وآزاد، آباد وشگوفان ، تحقق یابد. مگربادرد و دریغ، که این عشق وآرمان مقدس مردم ما دراثر تحریکات ومداخلات مستقیم قدرتهای استعماری وعملکردهای نفاق افگنانۀ شماری ازحکام مستبد، مرتجع ، منفعت پرست ووابسته به قدرتهای استعماری، که حفظ قدرت، منفعت وبقای خود وخانواده های شان را درایجاد نفاق وخانه جنگی و اختلافات قومی، زبانی ومذهبی دربین مردمان این مرزوبوم جستحو و محاسبه می نمودند،نتوانست تامسیرنهایی اش را بپیماید. ولی با آنهم در مواقعی که وطن مشترک مان ازبیرون مورد خطر وتهدید بیگانگان قرارگرفته، مردم ما کینه و اختلافات داخلی را کنارگذاشته، متحدانه درمقابل تجاوزبیگانگان بپاخاسته اند، که نمونه ها وموارد مختلفی از وحدت وهمبستگی رزمجویانۀ پدران ونیاکان مان ثبت تاریخ کشور ماست. رشادت واستواری سرسپردگان وقهرمانی دلیرمردان کشورمان، چون نایب امین الله خان لوگری، غازی محمدجانخان وردک، میرمسجدی خان کوهستانی، میربچه خان کوهدامنی، عبدالله خان اچکزایی ودیگران در برابرتجاوز انگلیسها، همواره ثبت تاریخ زرین وپرافتخارمیهن مان خواهد ماند. طوری که قبلآ تذکربعمل آمد، تیمورشاه با انتقال وتمرکزپایتخت به کابل، بمنظورانسجام بهتراموراداری دفتری ولشکری وبهبود وارتقاء وضع عمرانی تولیدی، تجارتی ومالی، تعدادی ازمنشیان، قضات، مستوفییان، دبیران، سرداران وبزرگان قومی، متخصصین واهل کسبه وحرفه، پیشه وران، افسران وجنگجویان نظامی، معماران ودیگراقشار وصنوف مختلفی ازمردم را باخود آورده وموقعیت هریک ازآنها را متناسب با مقام، شغل وحرفۀ مربوط شان معین ساخت. به همین منوال برای هرصنف وپیشه وهریک ازشخصیتهای قومی وقبیلوی، محلات مناسبی تعیین نمود که این محلات تا امروز به نام های آنان دردفاتر رسمی ثبت می باشد. محلات عمدتآ بنام های بزرگان قومی، دبیران، منشیان، قضات وبازارها بنام اصناف وپیشه وران مسمی گردیده است، مانند کوچۀ سردارجانخان ، کوچۀ علی رضاخان، گذراچکزایی ها، کوچۀ دیوان بیگی، مرادخانی، گذرشمعریزها، مرده شوی ها ویا بازارمسگرها، بازارسراجی، بازارآهنگران، بازارکاه فروشی وغیره. بعضآ اسم محل یا گذرنیزبنام همان صنف وحرفه یادگردیده، بدین معنی که افراد وفامیل هایی که مشتغل به یک کسب وحرفه بوده ودرعقب همان بازار درمحله زندگی داشته اند، همان محل نیز بنام همان کسب وپیشه یادگردیده ، مانند گذرتنورسازی یا کاه فروشی وغیره. شهرکابل درعهد تیمورشاه تازمان محمدنادرشاه وسعت چندانی نداشت ومحدود بود به بالاحصاردرشرق وچنداول درغرب آن که ازبالاحصارتا ریکاخانه وقلعۀ محمودخان را تالب دریا وبعدآ ازشمال دریا تامرادخانی واندرابی وقلعۀ حیدرخان را دربر میگرفت که همین ساحه بنام شهرکابل یاد میگردید وحتی ده افغانان ودهمزنگ وپوستین دوزها خارج ازشهر شمرده شده وحیثیت ده را دارا بودند. درنتیجۀ انتقال مرکزیت ازقندهاربه کابل تیمورشاه توانست تا قلمرو کشوررا با مستعمرات آن، قسمآ ازتهاجم انگلیسها که درآن زمان به بزرگترین امپراتوری جهان تبدیل وسرزمین پهناورهند را نیز دراشغال درآورده بود، حفظ نماید. تیمورشاه بعد ازوفات، یک خانوادۀ بزرگی را که دارای چندین پسر نیز بود ، ازخود بجا گذاشت. پسران تیمورشاه بدون درنظرداشت مصالح علیای کشور، زمان طولانی ای را بخاطر دستیابی به تاج وتخت شاهی، درجدال ونبرد باهم، سپری نموده وهرآنچه توانستند، درضدیت با یکدیکر انجام نمودند. انگلیسها که پلان استراتیژیکی نفوذ وتسلط درآسیای میانه را ازطریق خاک افغانستان درسرمی پروراندند، ازاختلافات وتضادهای قومی وخانوادگی حکام ، شهزادگان وسلاطین ابدالی ومحمدزایی بهره برداری وسیع نموده وبا دامن زدن وتشدید بخشیدن اختلافات، گاهی در حمایت ازاین پادشاه وزمانی ازآن شهزاده وامیر، درفواصل مختلف ساحات ومناطق کشوررا درشمال وجنوب وشرق غرب، ازبدنه اش مجزا ومنقسم نموده، معاهدات ننگینی مانند گندمک ودیورند را برکشور ما تحمیل نمودند. آزادی وحصول استقلال کشورنیزدرنتیجۀ سه جنگ با انگلیسها که تلفات وخساراتی را به همراه داشته، میسر گردید. درنتیجۀ اوضاع پرآشوب وفضای نا مطمئن وبالاخص برپایی وراه اندازی سه نبرد خونین وپیکارعادلانۀ مردم آزادیخواه ما برضد انگلیسهای اشغالگر، شهرکابل دراین دوره نه تنها از رشد وتکامل قانونمند آن بازداشته شد، بلکه دراثرتجاوزات پیهم غارتگران برتانوی، برخی ازآثار گرانبهای تاریخی آن نیزمنهد م وچپاول گردیده، بخش بزرگی ازهستی مادی ومعنوی کشورمان به تاراج برده شد. با موجودیت ومشاهدۀ اوضاع نابسامان، ناهنجار ورقتباری که طی این دوره درکشورمستولی وچیره گردیده بود، شاعربا احساس وپردردی، دراقتباس واستقبال ازقصیدۀ شورانگیزشاعرتوا نا صائب تبریزی ، قطعه شعری را با مضمون ومحتوای دیگری سروده که ذکرچند بیت آن دراین جا، بجا خواهد بود: خوشا کابل زمین و وصف حالش + نیابی درجهان جایی مثالش نیابی خشک ازخون هرچه بینی + جنوب و مغرب وشرق وشمالش همای آسمایی رفته ازکوه + عقاب کهساری خسته بالش به چاهی سرنگون افتاده رستم + به غار شاهپر، سیمرغ وزالش فشاند بوی خون باد سحرگه + نوایی مرگ خیزد از تلالش درخت پیر پست افتاده درباغ + خمیده برلب جو نونهالش نه تاب جلوۀ ماه تمامی + نه مهری بخشد ازگردون هلالش خرامی در خیا بانی نه بینم + شکسته گوئیا پای غزالش به شاه طاووس کرگس خانه کرده + به شیر بیشه میخندد شغالش کنام اهرمن درباغ با لا + به بابرشاه ، ابلیس است وآلش نه درخواجه صفا هرگزصفایی + نه درخضرچشمه را عین الکمالش نه سروی ماند آزاده به گلشن + نه قمری تاکند وصف جمالش خراب ازمارش، چوک وجاده وپل+ بجان شاهین وباز ازکبرغالش غم ودرد ومصیبت رزق وروزش+ به ماتم صرف گردد ماه وسالش دریغ ازدختران غرقه درخون + فسون ازقتل وکشتار رجالش چه نازی برده افغانان که با د ا + زبن برکنده بیخ بد سگالش نه یک قطره بریزد ازسحابش + نه یک لاله بروید درجبالش نگیرد کس به شوربازار کابل + سمرقند وبخارارا به خالش نیابد راه بار کج به منزل + کنند هرچاه کن آخر به چالش به جوی شیرآب آید دگر بار + نه اهریمن بماند نی خیالش دراین هنگامه گوید نای حافظ + خداوندا نگهدار اززوالش ربع دوم قرن بیستم مقارن با سلطنت محمد ظاهرشاه پسر محمد نادر شاه است که بعدازکشته شدن پدرش درحالیکه درعنفوان جوانی قرار داشت، توسط کاکاهایش براریکۀ قدرت نشانده شد. طی این قرن جهان دچار تحولات ژرف وچشمگیری گردید. با رشد وتوسعۀ علم وتکنالوژی فضای کیهان مهار گردید وبشریت به سلاح اتمی دسترسی پیدا نمود. طی تقریبآ نیم سده سلطنت محمد ظاهروخانواده اش که مدت بالنسبه طولانی ای را دربرگرفت، علی رغم استقرارنسبی حاکمیت دولتی وموجودیت صلح وآرامش درکشور ومساعد بودن شرایط ملی وبین المللی برای کار وترقی وپیشرفت، ولی متأسفانه ازاین وضع بسود رشد وانکشاف کشور استفادۀ لازم وشایانی صورت نگرفته است. آهنگ رشد وتکامل جتماعی درهمه عرصه های زندگی کشورما خیلی ها بطی ودرناسازگاری وعدم مطابقت با شرایط وامکانات داخلی و انکشافات وپیشرفتهای منطقوی وجهانی، صورت می پذیرفت. چنانچه ارقام وآمار منتشرشدۀ آن وقت سازمان ملل متحد، افغانستان را درزمرۀ چند کشورعقب افتادۀ ردیف آخر درجهان معرفی داشته بود. هرگاه وضع عمرانی وکلتوری شهرکابل را که حیثیت پایتخت کشور مان را دارا بوده وازتمدن وپیشرفت جامعۀ ما نمایدگی مینماید، دراین دوره مطالعه نماییم می بینیم که : از اوایل سلطنت محمد ظاهرشاه ، شهرکابل بمرورزمان وسعت بیشترپیدا نموده و با احداث جادۀ میوند ودیگرجاده ها، برخی ازبخشهای شهرکهنه تخریب ودرعوض تعداد زیادی منازل بالای کوهها اعمارگردید که بنامهای بالا کوه ده افغانان، بالا کوه چنداول وبالا کوه عاشقان وعارفان مسمی گردید. متعاقبآ شهر کابل دراستقامتهای مختلف وسعت بیشتر پیدا نموده وخانه های جدید ی درشهرنو، کارتۀ چهار، کوتۀ سنگی، ده مزنگ، قلعۀ فتح الله، تایمنی، شاه شهید، شش درک، کارتۀ پروان، افشار، خیرخانه، کارتۀ نو وخوشحال مینه، احداث و برخی دیگرازساحات اطرافی کابل چون قلعۀ شاده ، قلعۀ جواد، قلعۀ زمانخان، قلعۀ موسی، بی بی مهرو، ده دانا، هودخیل، وغیره محلات یکی پی دیگری به شهرکابل ملحق گردید. همزمان با احداث جاده ها ومارکیتها درنقاط مختلف شهرکابل ، بازارهای خرید وفروش کالاها ی مورد نیازمردم نیزگسترش ورونق بهتری بخود گرفت. همچنان تعدادی از موسسات تولیدی، ساختمانی، تعلیمی، آموزشی، فرهنگی وساخمانهای بلند منزل برای دفاتروزارتخانه ها وادارات دولتی اعمارگردید. همینگونه درشرق کابل ساحه ای برای احداث زیربناهای موسسات تولیدی خصوصی بنام پارکهای صنعتی تثبیت ودرآن، ساختمان یکتعداد پروژه های تولیدی رویدست گرفته شده وچند پروژه به بهره برداری آغازنمود. دردهۀ اخیر سلطنت محمدظاهرشاه، با استفاده ازتجارب کشورهای پیشرفته درعرصۀ شهرسازی وخانه سازی، حاکمیت آن زمان با مساعدتهای مالی وتخنیکی اتحادشوروی وقت، که دراین زمینه تجارب خوبی را پیشرو داشتند، درساحۀ زنده بانان به اعمار ساختمانهای مسکونی بلند منزل اقدام ورزید. دراین ساحه بلاکهای رهایشی بشکل عصری اعمار ودرآنها تمامی اساسات وقواعد خانه سازی، مراعات گردیده بود، که مزید بررفع نیازمندیهای بخشی ازشهریان کابل، منظره ونمای شهر نیزبهترگردید. این ساحه بنام مکرورایون مسمی شد وتا اخیر جمهوریت سردارمحمد داوود درحدود ۴۵ بلاک رهایشی درآن ساحه اعمارگردید. با رویدست گرفتن ماسترپلان شهرکابل واحداث جاده ها وسرکهای داخل آن، بعضی خانه هایی که میبایست منحیث آثار وآبدات تاریخی شهر قدیم کابل چون: نقاره خانه، چهارچته وکوتی لند نی ، حفظ میگردید، متأسفانه محو ونابود گردید. چهارچته که توسط علی مردان خان اعمارگردیده بود یکی از بازارهای قابل وصف کابل وشاهکارهای آن عصر شمرده میشد. تمامی کنده کاری وآیینه بندان بوده که درسرمای زمستان ازبرف و باران درامان بوده و درتابستان نیزاثری ازگرما درآن احساس نمیگردید. چته های سرپوشیده وبلند که ازلابلای آیینه ها به درون بازارروشنی آن انعکاس می یافت، خیلی ها تماشایی بود. به همین منوال دولتهای وقت درترمیم وحفظ ونگهداشت بالاحصار پرشکوه وتاریخی شهرکابل نیزاقدامی نه نموده وبیم آن میرود که روزی این ساختمان باعظمت که خاطرات گرانمایه ای را ازگذشته ها درسینه نهان دارد، به سرنوشت چهارچته مبتلا گردد. امروز ماشاهد آنیم که چگونه جهانیان آثار وآبدات تاریخی وداشته های فرهنگی شان را که نمایندگی ازتمدن این جوامع درادوارپیشین مینماید، محافظت نموده وبرای احیاء وتجدید ساختمان آنها حتی همکاری موسسات جهانی را که آنها نیز برای حفظ وبقای چنین آثار منحیث بخشی ازتمدن جهانی علاقه مندی فراوان دارند، بخود جلب ومعطوف داشته اند. واما، ماسترپلان شهرکابل که طی چند مرحله به اجرادرآمده بود، نیز نواقصی را بهمراه داشت. بعضآ دراین پلانها، نورم ها ومعیارهای دقیق شهرسازی وخانه سازی که میبایست براساس سنجشها ومحاسبات علمی ومطابق به ستندردهای بین المللی صورت می پذیرفت، رعایت نگردیده است. چنانچه دیده شد که کارته ها ومحلات نوآباد شهرکابل بعد ازدو، سه دهه دوباره به مناطق کهنه وقابل تخریب مبدل شده اند. اعمار منازل خود سر وبی توجهی، اغماض وسازشکاری مسؤولین مربوط درزمینه، مشکل دیگری بود که جایگاه و نمای شهرکابل را ازدید گاه معیارهای شهرسازی درسطح نهایت نازل قرارداده بود. طوری که قبلآ گفته شد ازقدیم الایام درشهرکابل باغها وپارکهای تفریحی چون شهرارا وجهان آرا وبابر وجود داشته که دراثر بی توجهی ازبین رفته ویا متروک گردیده بودند. درتمامی شهرکابل تنها یک پارک تفریحی بنام زرنگار( گلستان خانه و بوستان خانۀ سابق) احداث گردیده بود که مسئولین امورنه تنها در صفایی وسرسبزی آن توجه مبذول نمیداشتند، بلکه بنابر عدم موجودیت تشنابها ( بیت الخلاء ) برای ضرورت روزمرۀ اهالی داخل شهرکابل ، ازگوشه وکنار این پارک به همین مقصد استفاده بعمل می آمد ، در سرسبزی شهرکابل کوچکترین توجهی صورت نگرفته بود. ازنظرسرسبزی اشجار، بجز ازدرختهای دوطرفۀ سرک دارالامان که درزمان غازی امان الله خان غرس گردیده بود وچند اصله نهال دیگر در باغ بالا ، مجموع شهر وشهریان کابل ازداشتن چنین ضرورت حیاتی محروم بودند. نبود خط آهن وکمبود وسایل ترانسپورتی معضلۀ دیگری بود که با افزایش روزتا روزنفوس شهریان کابل ، زندگی روزانۀ مردم این شهر را مختل میگردانید وبه همین منوال دهها کمبودی دیگردرشهروجود داشت که تک شماری همۀ آنها این نوشته را قطوروازموضوع بدور خواهد نمود. بعد ازقیام نظامی ۷ ثور۱۳۵۷ هه، ش وبعدآ حضورنظامی اتحاد شوروی سابق دراین کشور، اوضاع امنیتی روزتا روز بوخامت گرایید. اکثریت اهالی کشورازمحلات وساحات دوردست نسبت بدترشدن شرایط کار و زندگی وعدم مصئونیت، یا کشوررا ترک ویا درشهرها روی آوردند؛ نفوس شهرکابل نیزروزتا روزافزونتر میگردید ومتناسب با آ ن مساحتش هم وسعت بیشتر می یافت. پروسۀ جنگ تحمیلی برکشورما روال زندگی نورمال جامعه را برهم زده وحرکت آن را درجهت رشد اقتصادی و ترقی اجتماعی، محدود و بطی گردانید. قسمیکه دیده میشد، ازسرگیریی بازسازی ، احیای مجدد، تجدید ساختمان و احداث منازل رهایشی برای شهریان خانه بدوش کابل، الویتهای بیشتری را نسبت به تحقق پلان ۲۵ سالۀ شهر درزمینه تخریب مناطق شهرکهنه و اعمارزیربناهای بزرگ وپارکهای تفریحی که در شرایط امن و آرام ممکن بود، درمقابل دولت آن زمان احرازنموه بود. شهرکابل که درآن تراکم جمعیت روزتا روز بیشتر میگردید، درتهیج، اضطراب وتشنج بسر می برد. مخالفین مسلح دولت آن وقت سعی برآن داشتند تا همزمان با فعالیتهای تخریبی نظامی، بویژه انداخت راکتها از ساحات دوردست واطراف کابل به داخل شهر، پایتخت را درمحاصرۀ اقتصادی قرارداده وازاین طریق تضیقات وفشارهای سیاسی را بردولت وقت وارد سازند. چنانچه جنرال اخترعبدالرحمان رئیس آی. اس. آی پاکستان میگفت: « ماهرگزازین اصل انحراف ننمودیم وهرحمله را درین مقیاس می سنجیدیم که این عمل درتسخیرکابل چه تأثیری بجا خواهد گذاشت. ما میخواستیم شهرکابل ازچهارسمت تحت محاصره قرارداده شده وتحت بمباردمان راکتی قرارگیرد وازاستقامت شمال شرق ازکوه صافی بمیدان هوایی کابل بصورت متواترراکتها پرتاب گردیده میدان هوایی را فلج سازند. دربخش شاهراه سالنگ که شهرکابل را به سرحد اتحاد شوروی وصل می نماید مزاحمت ها ایجادگردد. هدف ومنظوراین تدابیر این بود تا بعد ازخروج عساکرروسی ازافغانستان راه تامینات اقتصادی بکابل قطع گردد ویا شدیدآ صدمه ببیند. »( کتاب خاموش مجاهد ص۹۹ ) درست مطابق همین برنامه، انداخت راکتهای کوردرمحلاتی چون جواروزارت معارف، مخابرات، سینماپامیر، میکرورایون اول، میدان هوایی وبرخی نقاط دیگرشهرهرمراتبه ازیکصد تادوصد کشته وزخمی بجا می گذاشت. دراین دوره ،علی رغم حملات راکتی تنظیم های مقیم پاکستان و تکاثف نفوس شهرکابل ، یکتعداد پروژه های ساختمانی ومنازل رهایشی در ساحات مسکونی جدیدآ اعمار وبه بهره برداری سپرده شد. چنانچه ساحات مسکونی کارتۀ نو وخیرخانه وسعت بیشتریافت وپروژۀ خوشحال مینه تکمیل گردید. هکذا بمنظوررفع پرابلم اسکان درشهرکابل، ساحۀ میکرورایون ازحصۀ اول به قسمت های دوم، سوم وچهارم باکمیت حدود ۲۵۰ بلاک تا استقامت بی بی مهرو ومیدان هوایی خواجه رواش، انکشاف یافت. به همین منوال اعمار بلاکهای پنجصد فامیلی، سره مینه، تهیۀ مسکن ، بلاکهای شهرارا، قصبۀ کارگری وساختمانهای رهایشی برای منسوبین اردو وپولیس نیز رویدست گرفته شد. همین گونه برخی ازموسسات بزرگ تولیدی وساختمانی چون شرکت ساختمانی افغانی، سیلوی مرکز، نساجی بگرامی وغیره برای رهایش کارمندان مربوطۀ خویش به اعماربلاکهای رهایشی مبادرت ورزیدند. علی رغم اینکه، این اقدامات به هیچ وجه نیازمندی روزافزون شهریان کابل را که روزتا روز افزایشی درکمیت شان بعمل می آمد، مرفوع ساخته نمیتوانست، مگرشهرکابل عظمت وشکوه وجایگاهش را ازنظر زیبایی ورعایت کلتورعالی شهروندان ومعیارهای زیست جامعۀ مدنی، بمثابۀ پایتخت کشوراحراز نموده بود. اما باسقوط حکومت داکترنجیب الله درماه ثور۱۳۷۱ وبقدرت رسیدن مجاهدین، قسمت بیشترشهرکابل دراثرجنگهای تنظیمی ، فرقه یی ومیان گروهی تخریب گردید. درجملۀ این تخریبات قصردارالامان نیزشامل گردید وقصرچهل ستون آسیب برداشت، که متأسفانه تاهمین اکنون باوصف امکانات دست داشتۀ پولی، درترمیمات این ساختمانهای تاریخی شهر اقدامی بعمل نیامده است. موزیم ملی، ارشیف ملی، کالری ملی، کتابخانه ها وموسسات تولیدی، ساختمانی، ترانسپورتی، بشمول پارکهای صنعتی مربوط سکتور دولتی وخصوصی ودیگرنهادهای فرهنگی واقتصادی شهر کابل، غارت و تاراج گردید. حتی پایه های برق، وسایل ساختمانی، ترانسپورتی ، ماشین آلات فابریکات وتوته پارچه های فلزی وسایل حربی به یغمابرده شده ودرپاکستان انتفال یافت. دراثراین جنگها درحدود ( ۶۵ الی ۷۰ ) هزارتن ازشهریان بی دفاع و مظلوم کابل جام شهادت رانوشیدند و تعداد دیگری خانه وداشته های زندگی شان را فروخته ویا رها کرده به کشورهای دور ونزدیک آواره ومهاجرشدند. همین گونه اقتصاد شهرفلج گشت وزندگی مردم به پایین ترین سطحی تنزل یافت. به همین منوال، برخلاف توقع، امیدواری وآرزومندی مردم برای ایجاد صلح وتأمین امنیت درکشور، این دوره بجزازتخریب، ویرانی، کشتار وفاجعه وبی امنیتی، دستاورد دیگری به ارمغان نیاورده است. بعد ازبقدرت رسیدن طالبان وتسلط کامل آنان برشهرکابل، مرکز حکومت طالبان بنام ” امارت اسلامی افغانستان” به قندهارانتقال گردید و کابل جنگ زده وویران شده باشهریان بی دفاع وداغدیدۀ آن دریأس ونا امیدی وترس و وحشت ازدژخیمان به اصطلاح” امربالمعروف ونهی از منکر” نفس می کشیدند. استدیوم ورزشی کابل که بزرگترین مرکزمسابقات سپورتی جوانان ومحل برگذاری جشن نوروزی وسرورشهریان کابل واطراف آن بود ؛ بادریغ واندوه بی پایان که به مرکزقتل گاه و تطبیق احکام و تصامیم عصر حجرطالبان، درمورد گویا مجرمین ومخالفین سلیقه یی آنان، تبدیل گردید که صحنه های دلخراش ووحشت آور تیرباران زنان مظلوم وبی دفاع درآن جا، اثرات ناگوار روحی عمیقی را برای همیش درروان هر انسان با عاطفه و بالاخص شهریان کابل که خود شاهد آن صحنه های حزن آور بوده اند، بجا گذاشته است. همین طور مجسمۀ بودا دربامیان که یکی ازآثار بزرگ تمدنی جهان محسوب میگردید وازتاریخ باستانی این سرزمین نمایندگی میکرد، متأسفانه درهمین زمان وبدست همین فرهنگ ستیزان عمدآ تخریب گردید. یورش وتهاجم نظامی امریکا ومتحدینش درسال ۲۰۰۱ به افغانستان، به حاکمیت طالبان ومتحدین عربی وپاکستانی شان که خود روزی موجد وولینعمت آنان بود، پایان بخشیده وفصل جدیدی اززندگی برروی مردم افغانستان وشهریان کابل کشوده شد. طی سالهای اخیربعد ازسقوط طالبان ، بنابرعودت دوبارۀ شماری ازمهاجرین ازکشورهای همسایه بوطن و تمرکزآنان درشهرها، بالاخص درشهرکابل و مهاجرت تعداد دیگری ازهم میهنان ما ازمحلات ومناطق دوردست به شهرها، نفوس ومساحت شهرکابل رشد وانکشاف سریع، ناموزون وسرسام آوری نموده که این تراکم نفوس باترکیب نامتجانس آن معضلات دیگری را چون بیکاری، بی خانه گی، عدم دسترسی به مسایل بهداشتی وآموزشی، آلودگی محیط زیست وشیوع بیماری های نأشی ازآن ، انحرافات اخلاقی، جنایات، فحشاء ، فساد ودهها پدیدۀ منفی دیگری را درپی داشته است. اکنون شهرکابل با داشتن نفوس تخمینی چهارتا پنج ملیون دراستقامتهای مختلف وبویژه ازطرف شمال وسعت بیشتری نموده است. چنانچه ساحات خیرخانه مرکزیت دومی را ازلحاظ مارکیتنگ وداد وستد روزمره در شهرکابل حاصل نموده وحدود آن به سمت شمال تا کاریزمیر و بعضی قراء ولسوالی ده سبز انکشاف یافته است. اعمارهوتل های لوکس ومجلل وساختمانهای بلند منزل وفروشگاه های مجهز با تمام وسایل دست داشته درپهلوی صدها ساختمان تخریب شده درجاده های شهرکابل، منظره، سیما وجلوۀ آن را جالب و سؤال برانگیز ساخته است. کشورما وبالاخص شهرکابل وشهروندان آن تحولات، حوادث و اتفاقات بس عظیمی را درادوارمختلف، ازسرگذرانیده ؛ تعویض سلاطین و فرمانروایان ، مراسم تخت نشینی ها و تاج پوشی ها را همراه با یکه تازی، جاه طلبی، جفاکاری، نیرنگ بازی، دسیسه سازی، پیمان شکنی وعهد فراموشی های تعداد زیادی ازآزمندان منفعت پرست، تا درگیری های خونین وسرسخت حریصان تشنه لب بخاطرکسب ویا حفظ قدرت فامیلی وخانوادگی درمیان ایشان، شاهد بوده وزهرتلخ جنگ وویرانی، تجاوز، غارت وبیدادگری، معامله، خیانت وتسلیم طلبی ها رادرگام خود فروبرده وبسا زورگویی ها، حق تلفی ها، بی عدالتی ها وستم روایی ها را درطول تاریخ جبرآ وناگزیرآ متحمل گردیده اند. همزمان با آن تاریخ پرافتخار این میهن باستانی، شخصیتهای پرمقیاس، رادمردان بزرگ، قهرمانان دلیر، نخبگان فرهیخته، متفکران پژوهشگر، دانشمندان ایجادگر وفرهنگیان ادب گستر را درآغوش خود پرورانیده که جامعۀ ما را بسوی پیشرفت وتعالی رهنمون شده اند وکارنامه های جاودانی شان ثبت وزینت بخش اوراق پرافتخارتاریخ میهن مان گردیده است. با آگاهی ازتاریخ باستانی میهن مان ، مبرهن میگردد که این سرزمین، بویژه مرکزآن کابل فراز وفرودهای زیادی را دردرازنای زمان پشت سرگذاشته ، گاهی فتوحات وظفرهای را نصیب شده وزمانی هم شکستها و انقراضات را متقبل گردیده است. این کشورعلی رغم داشتن مراحلی ازعقبگرد و انجماد و بحران، بازهم درپروسۀ حرکت خویش کلآ سیرپیشرونده ورشد یابنده ای را که درتاریخ همه جوامع بشری امرمنطقی وقانونمند پنداشته میشود، با تفاوتهای معینی، گذرانده است. چنانچه تکامل مستمراجتماع انسانی ازمرحلۀ نیمه وحشی وبدوی چند هزارسالۀ گذشته، به حالت تمدنی امروزی بادرنظرداشت اینکه رشد و تکامل آنان درمناطق مختلف ازهم متفاوت بوده، گواهی بر این مدعاست. انسانها منحیث تکامل یافته ترین موجودات کرۀ زمین ومستعد به تعقل وخرد ورزی، طی این پروسه خود ومحیط پیرامون شان را تغییر وتکامل بخشیده وبادرک ازنقش ورسالت والای هستی ساز ، اندیشه وکاروفعالیت خلاقۀ انسانی را متضمن بقای خویش قبول وبه ابداع وایجادگری توصل جسته اند. این موجودات عقلانی با وقایع نگاری وتاریخ سازی، کارنامه ها وعملکردهای شان را که به شکلی ازاشکال باسرنوشت این جوامع گره خورده، رقم زده اند. آری، عمربه پایان میرسد، ولی زندگی همچنان ادامه داشته وامید به فردای پرسعادت وآیندۀ پرنور وبهاران پرطراوت وشگوفان، درتک شماری تپش قلوب انسانها برای رسیدن به قلل شامخ زندگی و فردایی که درآن از واژه های فقر و نیستی، جنگ وغارت، وحشت وبربریت، بجز دراوراق تاریخ کهن، اثر وخبر دیگری نباشد؛ نوید واطمینان می بخشد. دراین جا با اجازه ازادیب فرزانه وسخنور فاضل وگرانمایۀ معاصر ایران، قطعه شعرزیبای شان را با اند کی تغییر درمتن ودرمطابقت با محتوای این نبشته، بازگو می نمایم: لا لۀ رنگین مراد ، غنچۀ سرخ فروبستۀ دل باز شود من نگویم بهاری که گذشت باز آید روزگاری که بسر آمده آغاز شود روزگاری دگری است و بهاران دگر لیک هرگز نپسند یم به خویش که چو یک شکلک بیجان شب وروز بی خبر ازهمه خندان با شیم بی دردی عیب بزرگی است که دور ازهمه با د گر به تد بیر تو د لهای د گر گردد شاد این چه زیبا وصفا ست هرکسی چهره نما یا ند و از صحنه رود صحنه پیوسته بجا ست زهیا نام که مردم بسپارند به یا د با عرض حرمت منابع: افغانستان درمسیر تاریخ تالیف میرغلام محمد غبار جغرافیای تاریخی افغانستان از پوهاد عبدالحی حبیبی یاد داشتها وبرداشتهای ازکابل قدیم محترم محمد آصف آهنگ بابرنامه وافغانستان پروفیسورقیام الدین راعی برلاش شرحی درقدامت ونام شهر کابل مجلۀ عقاب – آریانا مقالات منتشره درانجمن ادبی کابل درمورد سوابق تاریخی کابل نشرسایت انترنیتی  سپیده دم

[21] همان ، ص، 61 ، رک: شماره  اول سال پنجم سال 1322 مجله آریانا بقلم  گویا  اعتمادی.

[22] - همان ، رک : فتوح البلدان بلاذری ،ص، 485؛ تاریخ سیستان،89؛ طبری 4/170

[23]   نواب ظفرخان بی گمان یکی  از حکمرانان  کابل در عهدی بوده است که صائب به هندوستان میرفته و یا در باز گشت او را ملاقات کرده و قصیده فوق را در مدح کابل ومراتب کاردانی و لیاقت او سروده  است و همچنین در قصیدۀ دیگر  نواب  ظفر خان را مدح کرده  است:

[24]  پرکار، بشیر سخاورز و ، محمد  عارف فرهمن.با تغییرو ویراست مجدد در متن  توسط نگارنده این اثر.